Sayali sadiqova

 
Oŋmaq
 - düzəlmək, yaxşılaşmaq
: 
 
Görəyim heç çarə olurmı aŋa,
Var ümmiidim ki, bu iş bütdən 
oŋa
.
“Oŋmaq” (yaxşılaşmaq, düzəlmək) feili qədim türk mətnlə-
rində qeydə alınmışdır. "Oŋmaq" feilindən düzəlmiş "öŋət" 
(xoşbəxt, uğurlu) sifəti isə "İxtiyarati-qəvaidi-külliyyə"də işlən-
mişdir. Mahmud Kaşğari "oŋ" sözünün "sağ", "sağ tərəf” məna-
larını qeyd etmişdir. Qütb Xarəzmi isə bu sözü həm "sağ" məna-
sında, həm də "yaxşı" anlamında işlətmişdir. Sonuncu məna bi-
zim nümunəmizdəki "oŋmaq" felinə uyğun gəlir. "Oŋmaq" feilinə 
digər yazılı abidələrdə rast gəlməsək də, onunla eyniköklü "oŋul-
maq" (yaxşılaşmaq) və "oŋarmaq" (düzəltmək, yaxşılaşmaq, sa-
ğalmaq) feili qədim və orta çağlara aid mətnlərdə bol-bol işlən-
mişdir. "Oŋarmaq" feilinin Məhəmməd Füzulinin dilində işləndi-
yini qeyd edən Qulam Bağırov onun kökündə "on", "ön" leksemi-
nin dayandığını yazır. “Oŋarmaq” feilini Həzini də işlətmişdir:
 
Verdim üç yüz dirhəm nəqdə anı,
Gör işini necə 
oŋardı
 qəni. 

---

194 
“Oŋarmaq“ feili Yusif Balasaqunlunun “Kutadğu bilig” 
məsnəvisində eyni mənada işlənmiş və dilimizin bir sıra şivələ-
rində qorunub saxlanılmışdır
1
.
 
Ornamaq/örnəmək
- yerləşmək, yer tutmaq, möhkəmlən-
mək; qəbul etmək, oturmaq, bərqərar olmaq
: 
Qorxuram nəsranilərdən likən,
Örnəmişəm
 islamı, bil şimdi mən. 
 
Beytin məzmunundan da göründüyü kimi, "örnəmək" bura-
da "qəbul etmək" mənasında işlənmişdir. "Örnəmək" sözü "yer-
ləşmək" mənasında Kaşğarinin, Balasaqunlunun və Qütbün əsər-
lərində işlənmişdir. Professor Ə.Nəcib bu feilin kökü olan "orun” 
isminin Yuqnəqinin "Ətəbatül-həqayiq" əsərində "yer" mənasında 
işləndiyini göstərir. XVI əsr əlyazması "Siracül-qülüb"da isə bu 
feil “yerləşdirmək” mənasında işlənmişdir. Bu əsərdə “ornatmak” 
feilinin də eyni mənada işləndiyi qeyd olunmuşdur. Orta əsrlər 
Azərbaycan yazılı abidələrində isə bu feilin işlənməsinə dair heç 
bir qeydə rast gəlmirik. XIV-XV əsrlərə aid türkdilli yazılı abidə-
lərdə "ornamaq" feili ilə yanaşı, “ornanmaq" (yerləşdirilmək) və 
"ornatmaq" (yerləşdirmək) feilləri də işlənmişdir.