Sayali sadiqova

 


4.3. ALINMA TERMİNLƏRİN YARANMA 
MƏNBƏLƏRİ 
 
Lüğət tərkibi mütəhərrik, dəyişkən olmaqla, dilin daim inki-
şafda olan və zənginləşən qatıdır. Zaman keçdikcə bu qatdakı 
leksik vahidlərin bir hissəsi arxaikləşir, sıradan çıxır və yeni ya-
ranan terminlərin hesabına zənginləşir. Cəmiyyət, elm, texnika 
inkişaf etdikcə yeni yaranan anlayış və məfhumları adlandırmaq 
üçün dilin lüğət tərkibi daim yeniləşməyə meyllidir. 
S.Cəfərov yazır: “Məlum məsələdir ki, hər bir dilin leksika-
sı cəmiyyətin tarixi inkişaf prosesinin bütün cəhətlərini özündə 
əks etdirir. Məhz buna görə də yaranan yeni əşyalar, hadisələr öz 
əksini birinci növbədə sözlər şəklində tapır. Bir sıra sözlər öz 
məzmununu dəyişərək yeni məzmun kəsb edir, bir qismi isə ye-
ni cəmiyyətin qurulması ilə əlaqədar olaraq dildən çıxır”.
Lüğət tərkibində baş verən dəyişmələrin əsas hissəsini (an-
layışları adlandıran) nominativlik ifadə edən terminlər təşkil 
edir. Dilin ümumi leksik tərkibində olduğu kimi terminoloji sis-
temin zənginləşməsində də dilin daxili imkanları ilə yanaşı baş-

---

337 
qa dillərdən alınmalar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dilin termi-
noloji sistemi üzərindəki müşahidələr göstərir ki, bu qatda müx-
təlif mənşəli alınma terminlər işlənir. Bu baxımdan alınma ter-
minləri mənbə dilin müxtəlifliyi baxımından aşağıdakı qruplara 
ayırmaq olar: 
 

4.3.1. ƏRƏB VƏ FARS MƏNŞƏLİ ALINMA 
TERMİNLƏR 
 
Tarixi inkişaf prosesinin ayrı-ayrı dövrlərində Azərbaycan 
ədəbi dilinin lüğət tərkibində müxtəlif tarixi, ictimai-siyasi amil-
lərlə bağlı olaraq xarici dil təsirləri meydana çıxmışdır. Ərəb və 
fars dillərinin Azərbaycanda yayılması və dərin kök atmasının 
bir sıra siyasi-ictimai, mədəni səbəbləri vardır. Belə ki, tarixən 
Azərbaycan ərazisi farsların və ərəblərin işğalına məruz qalmış-
dır. VII əsrdən başlayaraq bu torpaqlarda yeni din olan “İslamiy-
yətin qəbulu azərbaycanlıların qədim mədəniyyət izlərinin, əv-
vəlki dinlərin, əvvəlki yazıların məhv edilməsinə yol açmış ol-
du. Xilafətin himayəsində olan ölkələrin vahid qanun-qaydaya 
tabe olmaları, hətta pul-sikkə vahidliyi, bütün işlərin bir dildə- 
ərəb dilində aparılması da zəruri olmuşdur
1
.” Xüsusən, XI əsr-
dən sonra ərəb dilinin dövlət, din və elm dili kimi, fars dilinin 
isə ədəbiyyat dili kimi yayılması və bu dillərin işlənmə arealının 
genişlənməsi ilə Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinə küllü miq-
darda sözlər keçmişdir. Ədəbi dilimizdə, o cümlədən, terminolo-
ji sahədə də bu proses dərin iz qoymuşdur. Lakin islamiyyətdən 
əvvəl təşəkkül tapmış, sabit qrammatik quruluşu tam formalaş-
mış ümumxalq Azərbaycan dilində təbii ki, dilin daxili imkanla-
rı hesabına həm ümumişlək leksikaya, həm də terminoloji leksi-
kaya aid dil vahidləri yaranmaqda idi. “Kitabi-Dədə-Qorqud” 
abidəsindən bugünə kimi yaşayan bir çox terminlər bunların bir 
1
Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili (leksika). Bakı, Maarif, 1982, səh. 69. 

---

338 
qismidir. Ə.Dəmirçizadə qeyd edir ki, “Məlum olduğu üzrə, VI-
VIII əsrlərdə vahid Azərbaycan xalqı formalaşdığı kimi, bu xal-
qın hamısının ünsiyyət vasitəsi vahid ümumxalq Azərbaycan dili 
də artıq mövcud idi və geniş dairədə işlənirdi. “Əlbəttə, bu dövr-
də artıq formalaşmış, regionda ünsiyyət vasitəsinə çevrilmiş 
Azərbaycan dilində termin yaradıcılığının da mövcud olması zə-
rurət idi. Azərbaycan dilində terminologiyanın təşəkkülü və in-
kişafının birinci dövrünün əvvəlləri üçün mənşəcə dilin öz söz-
lərinin müxtəlif sahələrə aid anlayışları ifadə etməsi daha səciy-
yəvidir. Ancaq sonrakı dövrlərdə bu proses ərəb və fars dilləri-
nin yerli dil-Azərbaycan dilinə təsiri ilə müşahidə olundu. Buna 
görə də, həmin dövrdə cəmiyyətin, elmin inkişaf səviyyəsinə uy-
ğun olaraq dini, ictimai-siyasi həyatla və bəzi elm sahələri ilə 
bağlı bir çox söz ərəb və fars dillərindən keçmişdir. Ə. Dəmirçi-
zadə yazır: “Azərbaycanlılar ərəb dilini din-şəriət dili və rəsmi 
dövlət dili olaraq öyrənməyə və işlətməyə məcbur edilmişlər. XI-
XIII əsrlərdən isə ərəb dili ilə yanaşı fars dilində də yazmaq, oxu-
maq, hətta danışmaq sarayda və ruhanilər arasında adətən bir dəb 
halı almışdı”. 
İslam dininin Azərbaycanda yayılması ərəb dilinin Azər-
baycan dilinə, o cümlədən, onun leksikasına və söz yaradıcılığı-
na təsirini gücləndirirdi. Ancaq VII əsrdən başlayan bu təsir 
(ərəb dili) uzun müddət davam etməmiş, təxminən XI əsrdən 
başlayaraq öz yerini fars dilinə vermişdir. M. Adilov yazır ki, 
sonralar tarixi şəraitin dəyişməsi Azərbaycan mədəniyyətinin 
zənginləşməsinə, ərəb dili ilə yanaşı, fars və türk dillərində ya-
zılmış ədəbiyyatın meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu 
dövrdən fars dilinin funksional fəaliyyət dairəsi genişlənməyə və 
dilimizin lüğət tərkibinə və terminoloji qatına fars mənşəli söz-
lər daxil olmağa başlayır və terminologiyada ərəb-fars mənşəli 
xeyli miqdarda termin sabitləşmişdir. “Elmi terminologiyada 
ərəb-fars sözlərinin əksəriyyət təşkil etməsinin aşağıdakı səbəb-
ləri vardır: 

---

339 
1.
Ərəb dili bütün Şərqdə din dili, “Quran” dili müqəddəs 
bir dil sayılırdı. 
2.
Milliyətcə azərbaycanlı olan alim və yazıçıların əksəriy-
yəti ərəb və fars dilində təhsil almışdı. 
3.
Milliyətcə azərbaycanlı olan alim və yazıçıların əksəriy-
yəti əsərlərini məcburiyyət qarşısında ərəb və fars dillərində ya-
zırdılar. 
4.
Elmin bir sıra sahələri vaxtilə ərəblər tərəfindən yaradıl-
mışdır
1
.” 
Deməli, Azərbaycan dilində ərəb və fars mənşəli terminlə-
rin işlənməsi təbii idi. Bu birinci növbədə elm və mədəniyyət 
anlayışları ilə əlaqədar terminlərin bu dildə hazır mövcudluğu, 
ikincisi bu dillərin yeganə alınma mənbəyi olması ilə bağlı idi. 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan elmi Şərq elmi 
məktəbi zəminində inkişaf etdiyinə görə Rusiya ilə əlaqələrin 
gücləndiyi dövrədək elmi anlayışları adlandırmaq üçün ərəb və 
fars alınmalarına üstünlük verilmişdir. Ə. Dəmirçizadə bununla 
bağlı olaraq qeyd edir ki, “XI əsrdən XIX əsrin əvvəllərinə qə-
dər Azərbaycan ədəbi dilindəki terminlərin demək olar ki, 90%-i 
fars xüsusilə, ərəb dillərindən alınma olmuşdur
2
.” 
X-XI əsrlərdə ərəb dilinin və sonrakı bir neçə əsrdə fars di-
linin Azərbaycanda əsas elm dili kimi işlənməsi müxtəlif anla-
yışları bildirən sözlərin bu dillərdən alınmasına şərait yaratmış-
dır. Bu proses sonrakı əsrlərdə tədricən zəifləsə də davam etmiş-
dir. Eyni zamanda Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşma və inki-
şafı prosesində bu dildə yer almış ərəb-fars alınmaları uzun za-
man dilimizdə işləndiyindən onların əksəriyyəti dilin səs qurulu-
şuna və qrammatik qanunlarına uyğunlaşmışdır. Hətta bir çox 
ərəb mənşəli alınma terminlər (dilimizin) milli şəkilçi qəbul edə-
1
Sadıqova S. Azərbaycan dili terminologiyasının nəzəri problemləri. Bakı, 
Elm, 2002, səh. 108-109
2
Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. I hissə, B., Maarif, 1979, səh. 79 

---

340 
rək yeni məzmunlu anlayışlar yaratmışlar. Məsələn, riyaziyyatçı, 
kimyaçı, istilaçı, fərarilik, zərflik və s.
Bir sıra ərəb və fars mənşəli terminlər əvvəlki mənasına uy-
ğun və ya yaxın mənalarda indi də işlənir: