Sayali sadiqova

xəzinə, hissə, hücum, 
hədəf, dairə, maliyyə, sərmayə, sərmayədar
 
və s. Deməli, hazır-
da da dilimizdə işlədilən bir çox ərəb və fars mənşəli sözlər aza-
cıq semantik, fonetik dəyişikliyə uğrasa da, tarixən mövcud ol-
muş semantikasını saxlayaraq müəyyən sahə ilə bağlı bu və ya 
digər məfhumları bildirməklə işlənməkdədir. Məsələn, 
faiz, sə-
ləm, sahibkar, əmtəə, girov, sərmayə
sözləri iqtisadi terminolo-
giyada daha fəal işlənməkdədir. Onu da qeyd edək ki, dildə 
məhdud dairədə işlənmiş terminlər dilin normalarına cavab ver-
mədiyinə görə tədricən terminoloji səviyyədə əvəzlənməyə mə-
ruz qalmışdır. Xüsusilə, ərəb-fars mənşəli izafət birləşmələri, 
mürəkkəb və çətin anlaşılan terminlər dildən çıxmışdır. Məsə-
lən, qanuni-qüvvə, rüsumi-siyasət, ictimaiyyun-amiyyun (sosial-
demokrat), idareyi-ürfiyyə, dərəcəyi-izafi, elani-ümumi və s. 
Qeyd edək ki, izafət tərkibi ərəb və fars dilləri üçün səciyyəvi-
dir. Bu tip birləşmələr Azərbaycan dilinə olduğu kimi daxil ol-
muş və işlədilmişdir. Hazırda belə izafət-terminlər dilin lüğət 
tərkibindən çıxaraq arxaikləşmişdir. Çünki bu izafətlər Azərbay-
can dilinin leksik-semantik və qrammatik təbiəti ilə uyğunluq 
təşkil etmədiyinə, dildə ifadə çətinliyi yaratdığına görə tamamilə 
dildən çıxmış, ya da başqa sözlərlə əvəz olunmuşdur. Dilimizin 
qrammatik təbiətinə uyğunlaşan izafət birləşmələri öz işləkliyini 
qoruyub saxlamışdır. Məsələn, 
cümleyi tam-tam cümlə, cümleyi-
feliyyə-fieli cümlə, kürreyi-ərz-yer kürəsi
 
və s. 
N.Məmmədli yazır ki, ərəb dilini Azərbaycanda, eləcə də 
bütün Şərqdə latın dilinin Avropada oynadığı tarixi rolla müqa-
yisə etmək olar. Əgər əksər ərəb sözləri fars dili vasitəsilə dili-
mizə keçmişsə, ərəb dili bir sıra Şərq dillərindən Azərbaycan di-
linə terminlərin keçməsində vasitəçilik etmişdir. Ərəb və fars 
mənşəli terminlər terminoloji sahələrdə eyni səviyyədə işlənmə-

---

341 
mişdir. Tədqiqatlardan aydın olur ki, ərəb mənşəli iqtisadi, siya-
si, dini, fəlsəfi terminlər bu gün də Azərbaycan dili terminologi-
yasında üstünlük təşkil edir. Xüsusilə, dini terminologiya bu di-
lin terminoloji vahidləri ilə zəngindir. İslam dini dünyanın icti-
mai-siyasi həyatında mühüm rol oynayır. İslam dini və onun 
qayda-qanunları Azərbaycanın ideya mövqeyinə, xalqın mənəvi 
həyat səviyyəsinə öz təsirini göstərir. Bununla əlaqədar Azər-
baycan dilində islam dini, onun təriqət və cərəyanları, dini ayin-
ləri, siyasi və sosial rolu ilə bağlı çoxlu miqdarda termin işlənir. 
Məsələn, 
namaz, hədis, fitrə, rükət, kafir, şəriət, məscid, azan, 
şeyx, qazi, xüms, üləma, aşura, surə, mömün, fiqh, imam, qiblə, 
canamaz 
və s.
İqtisadi terminologiyada da bir qrup ərəb mənşəli terminlər 
var ki, hazırda daha işlək formaya keçmişdir: Məsələn, 
“əmtəə”
iqtisadi termin kimi maddi nemət istehsalçılarının bazara çıxarıl-
maq üçün istehsal etdikləri malı bildirir. Bu termin Azərbaycan 
dilinin iqtisadi terminologiyasında bir çox – bazar əmtəəsi, fond 
əmtəəsi, aksiz əmtəə, ekvivalent əmtəə, pul əmtəəsi və s. termin-
söz birləşmələrinin komponenti kimi işlənir; 
“Mülk
” həm iqtisa-
di, həm də hüquq termini kimi işlənir. İqtisadi termin olaraq tiki-
lini, hüquqda isə şəxsə aid daşınmaz əmlakın müəyyən növünü 
bildirir. Ərəb dilində “mülk” sözünün cəmi “əmlak” terminidir. 
Son dövrlərdə bu termin də daha çox işləklik qazanmışdır. 
Əlaqələr nəticəsində ərəb və fars dillərində Azərbaycan di-
linə təkcə sözlər deyil, sözlərlə birlikdə şəkilçilər də keçmişdir. 
A.Axundov bu barədə yazır ki, mənsub olduğu dildə quruluşca 
sadə olan sözlərin başqa dilə keçməsi nə qədər təbii hadisədirsə, 
bir dilin başqa bir dildən sistem halında düzəltmə sözlər alması 
bir o qədər normal olmayan hadisədir. Belə ki, həmin sözlər da-
xil olduğu dilin lüğət tərkibindən öz yadlığını daim hiss etdirir 
və həmin dilin milli səviyyəsinə xələl gətirir. Söz yaradıcılıq sis-
teminin elementar vahidlərini şəkilçilər, derivasiya formantları 
təşkil edir. Bu mənada Azərbaycan dilinə sözlərlə bərabər daxil 

---

342 
olmuş ərəb və fars şəkilçilərini S.Cəfərov sözdüzəldici şəkilçi 
hesab edir. M.Hüseynzadə alınma şəkilçilərin sözdüzəldiciliyini 
qəbul edir və müasir Azərbaycan dilində işlənən düzəltmə isim-
lər içərisində fars və ərəb dilləri şəkilçiləri ilə fars, ərəb isim və 
məsdərlərindən düzələn isimləri ayırır.
N.Xudiyev isə yazır: “Alınma sözlərin müəyyən bir qis-
mi… leksik-semantik və qrammatik-semantik cəhətdən tam di-
ferensiallaşdığından hətta bir neçə sözdə özünü göstərən eyni şə-
kilçi dilimizdə ümumilikdə sözdüzəldici forma kimi çıxış edə 
bilmir” 
1
Onu da qeyd edək ki, ərəb və fars alınmalarının kökü 
Azərbaycan dilində müstəqil işlənə bilir, yeni dil əhatəsində mü-
vafiq sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilər qəbul edir. Etimon 
dildə onlardan bəziləri müstəqil leksik mənaya malik olsalar da 
Azərbaycan dilində belə formantlar yalnız şəkilçi funksiyasını 
daşıyır və hətta milli sözlərimizə qoşulub yeni terminlər, nomi-
nativ vahidlər yaradırlar. Müasir Azərbaycan dilində eləcə də 
terminologiyada sözyaradıcılıq prosesində ən çox