“Temur Tuzuklari” - tarixiy huquqiy manba
Reja:
1. “Temur Tuzuklari” - temuriylar davlatining asosiy huquq
manbasi.
2. Amir Temurning taxt vorislariga vasiyat va pand nasihatlari.
3. “Temur Tuzuklari” bo‘yicha mamlakatni boshqarish tartibi.
4. “Temur Tuzuklari”da vazir va davlat amaldorlarini tayinlash
tartibi.
5. “Temur Tuzuklari” bo‘yicha taqdirlash va rag‘batlantirish.
Amir Temur nomi bilan bogiiq boigan uning siyosiy-huquqiy
qarashlari to‘plami “Temur Tuzuklari”, “Voqeoti Temuriy” (Temurning
boshidan kechirganlari) kabi nomlar bilan sharq va g ‘arbda mashhur
boigan to ‘plain Temurning hayotiy tajribalari asosida ishlab chiqilgan,
qonun darajasiga ko‘tarilgan va o ‘zining vorislari uchun nasihatlarini o ‘z
ichiga olgan.
“Temur Tuzuklari” XIV asming II yarmiga oid ijtimoiy-siyosiy
voqealarni o ‘rganishga doir Temur saltanati uning davlati tizimi,
boshqarilishi, sud tuzilishiga oid juda muhim qoidalar va ma'lumotlami
o ‘zida aks ettirgan tarixiy huquqiy manbadir. Tuzilishi jihatidan “Temur
Tuzuklari” ma'muriy-harbiy kodeksdir.
Tuzuklar ikki qismdan iborat boiib,: birinchi qismi - birinchi
maqola Sohibqiron Temurning 7 yoshidan to uning so‘nggi kunigacha
boigan hayoti, siyosiy faoliyati haqida aniqrogi Amir Temurning asta-
sekin Movarounnahrda hokimiyatini q o ig a kiritish va uning keyingi
yurishlari asosida Temuriylar saltanatiga asos solinishi haqida hikoya
qilinadi.
Birinchi maqolada 31 tadan 13 ta kengash birma bir sanab
ko'rsatiladi.
Ikkinchi qism esa, Sohibqiron Temur nomidan shahzodalarga
qaratilgan vasiyatlari, pand nasihatlaridir. Unda jahongir o ‘z vorislariga
qarata davlatni idora qilish san'atining nozik sirlari, tamoyillari haqida
yozilgan. Amir, vazirlar va beklami tanlash, ularni joy joyiga qo‘yish,
qo'shin boshliqlari, ularni xizmatlarini taqdirlash, sipohiylar va ulaming
maoshlari kabi masalalari xususida vasiyat qilinadi.
“Temur Tuzuklari” 1783-yil Angliyada, 1785-yil va 1981-yil
Hindistonda, 1868-yil Eronda bosmadan chiqadi. 1787-yil fransuz, 1830-
101
yil ingliz, 1845-yil urdu, 1894-yil, 1934-yil rus, 1835-yil, 1857-yil turk
(eski о ‘/.bek) tilida, o ‘z ona yurtida esa 1991-yil nashr qilingan.
Amir Temur toju-taxtlari vorislariga vasiyat va pand-nasixatlar qilar
ekan, jumladan shunday deydi: “Mamlakatlarni fatx etuvchi baxtli
farzandlarim va jahonni idora etuvchi qudratli nabiralarimga ma'lum
bo‘lsinki, tagri taolo dargoxida umidim shulki, ko‘plab farzandlarim,
avlodim saltanat taxtiga o ‘tirib, mamlakatlarni idora etgay. Shuning uchun
saltanat qurish, davlat tutish ishlarini bir necha tuzukka (dastur ul-amal)
yozib qoldirdim, toki farzandlarim va avlodlarimdan bo‘lganlarining har
biri unga muvofiq ish yuritsin, mehnatu mashoqatlar, ko‘p harbiy
yurishlar, urush-taloshlar bilan tangrining inoyati va xazrat Muham-
madning va salomlari bo‘lsin, tole'i bilan millatning sharofati, on xazrating
ulug‘vor avlodi va qimmatli sahobalariga qilgan muhabbat va do‘stligim
orqali qo‘lga kiritgan davlat va saltanatni saqlaganlar”.8
Temur o ‘z fikrini davom ettirib yana shunday degan: “Vorislarim bu
tuzuklardan o ‘z saltanat ishlarini boshqarishda qo‘llanma sifatida
foydalangaylar, toki mendan ularga yetadigan davlat va saltanat zararu
tanazzuldan ozod bo‘lgan.
Endi mening nomdor baxtiyor farzandlarim, mamlakatlarni zabt
etuvchi iqtidorli nabiralarimga yo‘l yo‘rig‘im shulki, men o ‘n ikki narsani
o ‘zimga shior qilib olib, saltanat martabasiga erishdim. Shu o ‘n ikki narsa
yordamida mamlakatlarni zabt etib, saltanatimni boshqardim va saltanat
taxtiga ziynat berdim. Ular ham ushbu tuzukka amal qilsinlar. Davlatu
saltanatimni va o ‘zlarini ehtiyot qilsinlar”. Amir Temur o ‘z hayot
tajribasida ko‘rgan-kechirganlaridan kelib chiqib, o ‘zi doimo amal qilib
kelgan o ‘n ikki asosiy qonun-qoidani bayon qiladi.
Temur toju-taxt egalarining tutumi va vazifalari haqida ham bir qator
zarur qonun-qoidalami belgilaydi. “Yana tajribada ko‘rib bildimki, - deydi
Amir Temur, davlat agar dini oyin (tartib) asosida qurilmas ekan, to‘ra
tuzukka bog'lanmas ekan, unday saltanatning shukuhi, qudrati va tartibi
yo‘qoladi. Bunday saltanat yalang‘och odamga o ‘xshar ekan, uni ko‘rgan
har kimsa nazarini olib qochadi. Yoxud kasu nokas tap tortmay kirib-
chiqadigan, tomsiz, eshigi-to‘sig‘i yo‘q uyga o ‘xshaydi”.
Shuning uchun ham men, o ‘z saltanatim binosini dini islom to‘ra va
tuzuk asosida mustahkamladim. Salatanatimni boshqarishda uchragan har
qanday voqea va ishni to‘ra va tuzuk asosida bajardim. Dilimning
mashriqidan ko‘tarilgan birinchi tuzuk shundan iborat boidiki, islom
dinini yoyib, Muhammad unga tagrinining marhamatlari va salomlari
* “Tem ur Tuzuklari” . Toshkent. G afur G ulom, 1991-yil. 53-bet.
102
|
boisin, shariatni quvvatladim. Har bir shaharda masjidlar, madrasalar,
xonaqolar (g‘aribxonalar) qurishni musofir yoiovchilar uchun yo‘1 ustiga
[
rabotlar (karvonsaroylar) bino qilishni, daryolar ustiga ko‘priklar qurishni
I
buyurdim.
I
Sohibqiron xuddi ana shu qoidaning muhimligiga bir necha bor
S
e'tiborni qaratgan edi. Bu haqida “Shuning uchun ham men o ‘z saltanatim
'
binosini dinu-islom, to‘ra va tuzuk asosida mustahkamladim. Saltanatimni
Dostları ilə paylaş: |