O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

zarur ish vaqtida
») o‗z qiymatiga teng qiymat yaratadi, 
keyingi 5 soat mobaynida («
qo„shimcha ish vaqtida
») esa qo‗shimcha 
mahsulot yoki qo‗shimcha qiymat yaratiladi. Kapitalist bu qo‗shimcha 
qiymatni haq to‗lamasdan o‗zlashtirib oladi. K.Marks bo‗yicha, 
kapitalist tomonidan qo‗shimcha qiymatning o‗zlashtirib olinishi 
mehnatning ekspluatatsiya qilinishidir. K.Marks o‗zi ishlab chiqqan 
«formula» yordamida ushbu ekspluatatsiya darajasini, ya‘ni 
ekspluatatsiya me‘yorini ko‗rsatib berdi. Qo‗shimcha qiymatning ishchi 
kuchi qiymatiga - o‗zgaruvchi kapitalga bo‗lgan nisbatini (mashinalar va 
xomashyoda ifodalangan doimiy kapital esa o‗z qiymatini faqat yangi 
mahsulotga o‗tkazishi mumkin, lekin qo‗shimcha qiymat yaratmaydi) u 
qo„shimcha qiymat me‟yori,
deb atadi. Uning yozishicha, «qo‗shimcha 
qiymat me‘yori ishchi kuchining kapital tomonidan yoki ishchining 
kapitalist tomonidan eksplutatsiya qilinish darajasining aniq ifodasidir». 
Qo‗shimcha qiymat me‘yori yangidan yaratilgan qiymatning kapitalist 
bilan yollanma mehnat o‗rtasida qanday taqsimlanishini, shuningdek, ish 
kunining qancha qismida ishchi o‗zi uchun va qancha qismida kapitalist 
uchun ishlashini ko‗rsatib beradi. 
Yuqorida qayd qilib o‗tilganidek, ishchi «zarur ish vaqti»da o‗z 
ishchi kuchi qiymatiga teng qiymat yaratadi, «qo‗shimcha ish vaqti»da 
esa qo‗shimcha qiymat yaratadi, ya‘ni kapitalist uchun ishlaydi: 
kapitalist qo‗shimcha ish vaqtini uzaytirishga harakat qiladi. Unga 
erishishning ikki yo‗li mavjud: ish kunini uzaytirish va zarur ish vaqtini 
qisqartirish. Ish kunini mutlaq uzaytirish yo‗li bilan olinadigan 
qo‗shimcha qiymatni K.Marks 
«absolyut qo„shimcha qiymat»
deb atadi. 
«Absolyut qo‗shimcha qiymat hosil qilish, – deb yozadi u – ish kunini 
ishchi faqat o‗z ishchi qiymatining ekvivalentini ishlab chiqara oladigan 
chegaradan nariga uzaytirishdan va bu qo‗shimcha mehnatni kapitalni 
o‗zlashtirib olishdan iborat». 
Zarur ish vaqtini qisqartirish va shunga muvofiq qo‗shimcha ish 
vaqtini uzaytirish yo‗li bilan olinadigan qo‗shimcha qiymatni K.Marks 
“nisbiy qo„shimcha qiymat”,
deb atadi. Bu yerda shu narsaga e‘tibor 
berish kerakki, ya‘ni qiymat qonuniga xilof ish qilmaslik uchun 
ekvivalentli ayirboshlashning buzilmasligi kapitalist ishchi kuchi 
qiymatiga nisbatan ish haqini kamaytirish hisobiga zarur ish vaqtini 
qisqartirishi mumkin emas. Ammo ishlab chiqarishni yaxshi tashkil etish 

---

161 
va samarali texnika va texnologiyani qo‗llash tufayli mehnat 
unumdorligini oshirish yo‗li bilan bunga erishish mumkin. 
Kapitalist o‗z foydasini ko‗paytirish maqsadida fan va texnika 
yutuqlaridan ishlab chiqarishda ko‗proq foydalanishga harakat qiladi. 
Ayrim kapitalistlar tomonidan fan-texnika taraqqiyoti natijalarini 
amaliyotda qo‗llash o‗rtacha ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga 
olib keladi, bu esa unga foydani ko‗paytirish imkonini beradi. Bu yerda 
«
ortiqcha qo„shimcha qiymat
» vujudga keladi. Ammo raqobat qonuni 
asosida boshqa kapitalistlar tomonidan ham yangiliklarning ishlab 
chiqarishda qo‗llanilishi natijasida bozor bahosi pasayadi va ortiqcha 
qo‗shimcha qiymat yo‗q bo‗lib ketadi. Demak, qo‗shimcha qiymat 
ishlab chiqarish tadbirkorlarni yangi texnika va texnologiyalarni 
qo‗llashga undaydi. 
Ish haqi. 
K.Marks ish haqini klassik siyosiy iqtisod asoschilariga 
o‗xshab mehnat uchun to‗lanadigan haq, deb emas, balki 
ishchi kuchi 
uchun to„lanadigan haq, 
deb talqin qiladi. Uning nazariyasiga muvofiq, 
ish haqi ishchining va uning oilasining hayot kechirishi uchun zarur 
bo‗lgan tovarlar miqdoriga teng bo‗ladi. Ish haqi darajasi mehnat 
unumdorligiga bog‗liq bo‗lib, u o‗z navbatida, ishlab chiqarishning 
mexanizatsiyalashuvi va texnologik jihatdan ta‘minlanishi sababli ro‗y 
beradi. Bu hol pirovard natijada ish haqining o‗sishiga to‗sqinlik qiladi, 
negaki, texnik-iqtisodiy taraqqiyot ishchi kuchining doimiy ortiq-
chaligini keltirib chiqaradi. Ishchi kuchining ortiqchaligi esa, ishchilar 
bilan kapitalistlar o‗rtasidagi munosabatda keyingisiga ustunlik beradi 
va ishchi kuchi o‗z qiymatidan past bahoda sotiladi.
Demak, K.Marks bo‗yicha ishchi mehnatini emas, balki ishchi 
kuchini sotdi, bunda «haq to‗lanmagan mehnat»ning (aniqlash va 
o‗lchash mumkin bo‗lgan) ish haqiga aloqasi bo‗lmaydi, «haq 
to‗lanmagan ishchi kuchi»ni esa aniqlash mumkin emas, negaki, bitim 
(kelishuv) bir butun ishchi kuchi qimmatini ayirboshlash yuzasidan 
tuziladi. Kapitalist ish haqini «bitim» tuzilgandan keyin emas, balki 
mehnat jarayoni tugagandan keyin to‗laydi. Ishchi o‗z ishchi kuchining 
qiymatini ish haqi shaklida olishdan avval kapitalistga ma‘lum miqdorda 
mehnat, shu jumladan, qo‗shimcha mehnat ham qilishi kerak. Mehnat 
sarfi esa, uning nazariyasiga ko‗ra ish vaqti bilan o‗lchanadi. Binobarin, 
ishchi kuchining ma‘lum muddat davomida unumli mehnat qilishi uning 
qiymatiga haq to‗lash sharti bo‗lib qoladi. 
K.Marks fikri bo‗yicha, real ish haqi «hech qachon mehnat 
unumdorligi kuchining oshishi bilan mutanosib tarzda o‗smaydi» va 

---

162 
natijada ishchilarning kambag‗allik va ma‘naviy qashshoqligi kelib 
chiqadi. Lekin tajriba bunday qarashlarning mutlaq noto‗g‗ri ekanligini 
ko‗rsatib 
berdi. 
Kapitalizm 
nafaqat 
texnologiyalar 
darajasini 
takomillashtirib bordi (buni Marks tan olgan), balki ijtimoiy masalalar 
bo‗yicha ham katta yutuqlarni qo‗lga kiritdi.