O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Iqtisodiy sikllar. 
K.Marks tugallangan, yaxlit iqtisodiy sikllar 
nazariyasini yaratgan emas. Uningcha, inqirozlar – bu «kapitalizmning 
asosiy ziddiyatlarining» namoyon bo‗lishidir. Xo‗jalikdagi anarxiya 
ishlab chiqarish strukturasi bilan iste‘mol strukturasi doimo mos 
kelmasligini keltirib chiqaradi. Rivojlanishning siklli xarakterda bo‗lishi, 
ortiqcha ishlab chiqarish inqirozining muqarrarligi kapitalistik 
iqtisodiyotga xos xislatdir. Markscha iqtisodiy sikllar nazariyasi uning 
kapital jamg‗arilishi tahlili asosida ko‗rilgan. Siklli jarayon K.Marks 
bo‗yicha, yuksalishdan boshlanadi. Yuksalish davrida mehnatga bo‗lgan 
talab (jamg‗arish sababli) uning taklifidan oshib ketadi; ishsizlik 
tugatiladi va ishchi kuchining nisbatan yetishmasligi ish haqining 
oshishiga olib keladi; natijada foyda kamayadi va jamg‗arish 
sekinlashadi. Kapital jamg‗arilishi me‘yorining pasayishi yalpi talabning 
kamayishiga va shunga muvofiq bozor konyunkturasining pasayishiga 
olib keladi. Bunday inqirozli vaziyatda kapital qimmati qadrsizlanadi, 

---

167 
ishsizlik esa qaytadan ko‗payadi va u ish haqining pasayishini keltirib 
chiqaradi. Bu hol ishlab chiqarishning foydaliligini qayta tiklaydi, 
jamg‗arishni qaytadan boshlash uchun sharoit yaratib beradi; inqiroz bir 
vaqtning o‗zida ham buzadi, ham tuzatadi. Inqirozlar «hamma vaqt 
mavjud ziddiyatlarning faqat vaqtincha zo‗rma-zo‗raki hal qilinishidan, 
zo‗rma-zo‗raki portlashlardan iborat bo‗lib, ular buzilgan muvozanatni 
bir lahzada tiklaydi». Inqiroz siklni tugallaydi va yangi navbatdagi sikl 
boshlanadi. Bu sikl davri mobaynida innovatsiya va yangi ish joylarini 
tashkil etish bilan birga iqtisodiyot tarkibini qayta qurish, jamg‗arish 
jarayonida foyda me‘yorining pasayish tendensiyasi va kapital 
qimmatining qadrsizlanishi, ishsizlar armiyasining ko‗payishi va ish 
haqining pasayishi qaytadan kelib chiqquncha va inqirozli vaziyat 
yuzaga kelguncha davom etadi. 
K.Marks Sey qonunini tanqid qiladi. Bu qonunga muvofiq 
tovarlar taklifi avtomatik tarzda o‗ziga talabni keltirib chiqaradi, 
boshqacha aytganda, tovarlarni sotishdan tushgan daromad ularni 
sotib olish uchun xarajatga aylanadi. K Marks tovarlarni sotish (T-P) 
va sotib olish (P-T) aktlari makon va zamonda mos tushmasligini 
ko‗rsatib berdi (tovar qiymati pulda saqlanadi). «Hech kim zudlik 
bilan sotib olishga majbur emas, chunki uning o‗zi nimanidir sotgan». 
Demak, yalpi xarajatlar yalpi daromadlardan kam bo‗lganda ortiqcha 
ishlab chiqarish inqirozi mumkinligi kelib chiqadi, ya‘ni siklli 
rivojlanishga olib keladi. 
K.Marksning ko‗rsatib berishicha, iqtisodiy sikllarning moddiy 
asosi kapitalning vaqti-vaqti bilan yangilanib turishi zarurligi 
hisoblanadi (har 5-10 yilda). Bunda texnika taraqqiyoti asosiy 
kapitalning ma‘naviy eskirishi natijasida yangilanib turish muddatini 
qisqartirishi mumkin. Texnik kashfiyotlar va innovatsiyalar davriyli-
gining xo‗jalik jarayoniga bo‗lgan ta‘siri tahlili sikllar nazariyasining 
keyingi rivojlanishiga katta ta‘sir ko‗rsatdi. 
Iqtisodiy determinizm. 
K.Marksning iqtisodiy nazariyasi uning 
ijtimoiy qarashlari bilan, ayniqsa, ijtimoiy rivojlanish konsepsiyasi bilan 
bevosita bog‗liq. Keyingisining shakllanishi jarayonida u uch asosiy 
ilmiy manbaga: Smit-Rikardoning ingliz klassik siyosiy iqtisodiga, 

---

168 
Gegel-Feyrbaxning nemis klassik falsafasiga va fransuz utopik 
sotsializmiga asoslanadi. Markscha ijtimoiy rivojlanish sxemasida 
markaziy o‗rinda iqtisodiy determinizm («tarixning materialistik 
tushunchasi») turadi. K.Marks ijtimoiy rivojlanishga va uning tarixiga 
tatbiq etilgan determinizmning asosiy qoidalarini «Siyosiy iqtisod 
tanqidiga doir» asarida quyidagicha aniq va to‗liq ifodalab beradi: 
«Kishilar o‗z hayotlarida ijtimoiy jihatdan ishlab chiqarishda 
muayyan, zarur o‗zlarining irodalariga bog‗liq bo‗lmagan munosabat-
larda ishlab chiqarish munosabatlarida bo‗ladilar, bu munosabatlar 
ularning moddiy ishlab chiqaruvchi kuchlari taraqqiyotining muayyan 
bosqichiga muvofiq keladi. Bu ishlab chiqarish munosabatlarining 
yig‗indisi jamiyatning iqtisodiy tuzilmasini, real bazisini tashkil etadi, 
yuridik va siyosiy ustqurma shu real bazis ustiga quriladi hamda ijtimoiy 
ongning muayyan shakllari shu bazisga muvofiq keladi. Moddiy hayotni 
ishlab chiqarish usuli umuman hayotning ijtimoiy, siyosiy va ruhiy 
jarayonlariga sababchi bo‗ladi. Kishilarning ongi ularning borlig‗ini 
belgilamaydi, balki aksincha, ularning ijtimoiy borlig‗i ularning ongini 
belgilaydi. Jamiyatning moddiy ishlab chiqaruvchi kuchlari o‗z 
taraqqiyotining 
ma‘lum bosqichida mavjud ishlab chiqarish 
munosabatlariga yoki buning yuridik ifodasigina bo‗lgan – mulkchilik 
munosabatlariga zid bo‗lib qoladi; ular shu paytgacha mazkur 
munosabatlar bag‗rida rivojlanib kelgan edi. Bu munosabatlar ishlab 
chiqaruvchi kuchlarining rivojlanish shakllaridan ularning kishaniga 
aylanadi. Ana shu vaqtda ijtimoiy inqilob davri boshlanadi. Iqtisodiy 
asos o‗zgarishi bilan butun bir g‗oyat katta ustqurmada ham ozmi-
ko‗pmi tezlik bilan tub o‗zgarish yuz beradi… Ayrim odam haqida 
uning o‗zi to‗g‗risidagi fikriga qarab xulosa chiqarish mumkin 
bo‗lmagani singari bunday o‗zgarish davri to‗g‗risida ham shu davrning 
ongiga qarab hukm chiqarish mumkin emas. Aksincha, bu ongning 
sababini moddiy hayot ziddiyatlaridan, ijtimoiy ishlab chiqaruvchi 
kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlari o‗rtasida bo‗ladigan 
ixtiloflardan topmoq kerak… Burjua ishlab chiqarish munosabatlari 
ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonining so‗nggi antagonistik shakli 
hisoblanadi,… lekin burjua jamiyatining bag‗rida rivojlanayotgan ishlab 

---

169 
chiqaruvchi kuchlari shu bilan birga bu antagonizmni yechish uchun 
moddiy sharoit yaratadi». 
Demak, K.Marksning nazariy konsepsiyasida ishlab chiqarish 
shakli o‗zining maxsus xususiyatiga, o‗zining ichki mantig‗iga ega. 
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan yangi munosabatlar kelib chiqadi. 
Ishlab chiqarish munosabatlari yig‗indisi jamiyatning moddiy bazasini 
tashkil etadi, unga jamiyat ustqurmasi: huquq, ideologiya, siyosat, din va 
boshqalar bog‗liq bo‗ladi. Huquq, siyosat, din bazis tomonidan 
boshqarilib turiladi. Ishlab chiqarish omillari yig‗indisi jamiyatning 
ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil etadi. Industrial tizimi ishlab 
chiqaruvchi kuchlarining muhim elementi, deb K.Marks ishlab chiqarish 
vositalarini, eng avvalo, mehnat qurollarini, mashina va asbob-
uskunalarni hisoblagan. Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining 
rivojlanishi (ya‘ni hozirgi zamon tushunchasida iqtisodiy o‗sish) ishlab 
chiqarish munosabatlarining (yoki ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning) 
takomillashuvini taqozo etadi. U o‗z navbatida, ishlab chiqaruvchi 
kuchlarning rivojlanishiga faol aks ta‘sir ko‗rsatadi, iqtisodiy o‗sishiga 
imkon berishi yoki to‗sqinlik qilishi mumkin. Ijtimoiy organizmning 
ikki tomoni o‗rtasidagi o‗zaro aloqa juda murakkab, ko‗p qirrali va 
ziddiyatlidir. Iqtisodiyot yagona aniqlovchi omil hisoblanmaydi. 
Jamiyatda amal qiluvchi ijtimoiy qonunlar ishlab chiqaruvchi 
kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlari o‗rtasidagi hamda ideologik 
va siyosiy ustqurma bilan bazis o‗rtasidagi muvofiqlik tamoyilini 
ifodalab beradi. Bunday muvofiqlik tamoyilining amal qilishi iqtisodiy 
o‗sishga olib keladi, ishlab chiqarish munosabatlarining iqtisodiy 
o‗sishiga to‗sqinlik qilishi esa bunday tamoyilning buzilganligini 
bildiradi. Shu bois K.Marks fikricha, ular ijtimoiy taraqqiyot 
dialektikasiga muvofiq o‗z o‗rnini boshqa progressiv ishlab chiqarish 
munosabatlariga bo‗shatib berishi kerak.