Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından
KİTABLARIRIN LATIN QRAFİKASI İLƏ ÇAPI
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
23 yanvar, 1990.
ŞƏHİDLƏR DAĞI
Bu bir il nə tez keçdi, ilahi. Bu bir il nə uzun çəkdi. Göz qırpımı kimi, an kimi qısa, ömür kimi uzun. Elə bil dünən idi o müdhiş gecə. Elə bil yüz il bundan qabaq idi. Yüz il bundan qabaq tanklar, pulemyotlar, avtomatlar yox idi. Qəddarlıq, zülm, zorakılıq ki, var idi, "həqq-qəvinindir" inancı ki, var idi... Yüz il də, iki yüz il də, neçə əsrlər, min illər əvvəl də... Dünyada heç nə dəyişmirmiş, ilahi. Qoluzorlu elə qoluzorludur, "zülmün topu var, gülləsi var"... Necə igidimiz şəhid oldu o dəhşətli yanvar gecəsində. O gecədən əvvəlki gecələrdə və gündüzlərdə. O gecədən sonrakı səhərlərdə-axşamlarda. Bu ilin - 91-ci ilin yanvar qurbanları da ötən illərin, ayların matəm siyahısına əlavə olundu.
Bu günümüzü görəydin, qoca aşıq. Bu gün qızlarımıza, gəlinlərimizə göz dəymir, güllə dəyir. Düşmən gülləsi, namərd gülləsi 1 ... 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-sinə açılan gecə Bakımızın neçə min illik yaşında ən uzun, ən müdhiş, ən faciəli gecə idi. Rəsmi müharibə elan etmədən, hətta rəsmi bəyanat verilməsindən, fövqəladə vəziyyət elan edilməsindən yeddi saat qabaq Sovet qoşunları Azərbaycan paytaxtına qarşı əsl hərbi əməliyyata başladılar - tanklarla zirehli maşınlarla, ən müasir silahlarla. Yüzlərlə öldürülənlər, neçə yüzlərlə yaralananlar - o sıradan qocalar, uşaqlar, qadınlar, əlillər… Çoxu azərilər, amma həm də ruslar, tatarlar, yəhudilər. Tank tırtılları altında əzilmişlər, sinədən və arxadan vurulmuşlar, itkin düşmüşlər, həmişəlik şikəst qalanlar, sonrakı günlərdə, aylarda ağır yaralardan keçinənlər. Yaşayış evlərinin, xəstəxanaların, hətta təcili yardım maşınının gülləbaran edilməsi. Avtobusda yol gedən, öz mənzilində oturan, eyvana, ya küçəyə çıxmış, küçədə avtomat-telefonla danışan neçə-neçə insanın qəfil qətli. Ölənlərin, yaralananların bədənlərindən çıxarılan
1
mütəhərrik (yuvarlanan) güllələr. Ordunun öz ölkəsinin vətəndaşlarına qarşı belə amansız davranması insan beyninə sığışmır. İkinci dünya müharibəsi illərində Bakı nefti Sovet İttifaqının faşist Almaniyası üzərində zəfər çalmasının mühüm amillərindən biri idi. Elə buna görə də Hitler Bakı neftini ələ keçirməyə can atırdı. Faşistlər istəklərinə çata bilmədilər. Almaniyanın darmadağın edilməsindən qırx beş il sonra şəhərimizi Sovet qoşunları zəbt etdi. Uşaqların, yeniyetmələrin müqavimətini qırıb şəhərə daxil oldular. Bir il keçib, amma elə gün olmur ki, bu səhnə yaddaşımda canlanmasın: yanvarın 19-u, axşam saat 11 radələri - Tbilisi prospekti səmtində sürətlə gedən avtobus. Avtobusun açıq qapısından lap sütül bir gəncin, yeniyetmənin sifəti, parlayan gözləri görünür. Yalın əllərlə tankın, zirehin, atəşin qabağına gedir. Tarixin bu axşamında, bu saatında onu saxlaya biləcək heç bir qüvvə, heç bir söz, heç bir dəlil yoxdur. Tankların, atəşin, ölümün qabağını saxlamağa qadir olmadığımız kimi... Dəhşətli fəlakətin qarşısı alınmazdır. Bundan qabaq başqa yerlərdə, şəhərlərdə,bundan sonra kim bilir harda və nə şəkildə olacaq bəlalar kimi... Əlin, səsin, sözün hara çatacaq? Sonra, olan olandan, keçən keçəndən sonra - bu müsibətin, dinc vaxtı dinc əhaliyə divan tutulmasının səbəblərini izah etmək üçün müxtəlif dəlillər gətirirdilər - bu dəlillərdə nə həqiqət vardı, nə məntiq. Dəlillərin özləri bir-biriylə uyuşmurdu. Ölkənin ən yüksək rəhbərləri bu məsələdə heç dilbir də deyildilər. Biri deyirdi ki, Sovet hakimiyyətini qorumağa gəlmişik, ikincisi deyirdi ki, məqsədimiz milli qırğına son qoymaqdı, üçüncüsü Xalq Çəbhəsi strukturlarını dağıtmaq niyyətini əsas sayırdı. Bu "əsas"ların hamısı əsassız idi, daha düzü, heç biri xalqı qanına qəltan etmək üçün əsas ola bilməzdi. Yanğını ilk qor düşən kimi, köz alova çevrilməmiş söndürmək lazımdı. 13-14 yanvarda Bakıda törənmiş cinayətlərin qarşısını almaq olardı. Yeri gəlmişkən bu cinayətlərin kimlər tərəfindən törədilməsi bu günə qədər dürüst aydınlaşdırılmayıb. Bəlkə bu hadisələr bir bəhanəymiş, belə bir bəhanə lazım imiş və ona görə də məharətlə təşkil olunubmuş. Kim bilir? Kim bilir hardan gəlirdi bu sifariş, kim idi fitva verən, kim idi bu fitvaya əməl edən. Əgər talan olunanların dəqiq ünvanları talançılara yaxşı məlum idisə, milisə, mühafizə orqanlarına niyə məlum deyildi? Hardaydılar bu ictimai asayişin qoruyucuları, daxili işlər nazirliyinin, müdafiə nazirliyinin qoşunları? Kim idi bu qurğunu quran? Azərbaycan ictimaiyyəti 13-14 yanvar cinayətlərini kəskin şəkildə pisləmişdi, müqəssirləri məsuliyyətə cəlb etməyə çağırmışdı. Amma bunun yerinə bütün bir xalqın "dərsini verməyə" cəhd göstərildi, ağına-bozuna baxmadan cinayətkarları yox, tamam başqa adamları, günahsızları cəzalandırdılar. Əgər bir şəhərdə cinayət olubsa, o şəhəri ucdantutma güllə yağmuruna qərq etmək hansı əxlaqa, hansı insan anlayışlarına tuş gəlir? Yenidənqurma bu imiş demək? Suverenlik bu imiş? O dəhşətli gecənin səhəri "Pravda"nın müxbirləri yanıma gəlmişdilər. Dediklərimi, o vaxt keçirdiyim hisslərin ifadəsini olduğu kimi qəzetlərinin səhifələrində verdilər: "Yeniyetməlik çağım 1956-cı ildə qoşunlarımız Macarıstana girəndə bitdi. Gəncliyimlə 1966-cı ildə, Çexoslovakiya hadisələri zamanı vidalaşdım. İndi duyuram ki, bu Bakı yanvarında ömrüm sona yetir..." Bu sözlər - bir il bundan qabaq keçirdiyim sarsıntının həqiqi və səmimi əksi idi... Doğrudan da, o vaxt mənə elə gəlirdi ki, həyat bitib-tükənib, daha heç bir şey olmayacaq, heç bir söz deyilməyəcək. Dünya sanki sözsüzlük səhrası idi. Bütün mənəviyyat müc olub qalmışdı, nə düşünməyə, nə danışmağa hey yox idi. Amma elə bu ilk günlərin, ilk saatların sarsıntısındaca dərk etdim ki, susub durmaq da olmaz, nə isə bir iş görmək, müsibətimizi aləmə bildirmək gərəkdir. 20-dən 21-nə keçən gecə müxtəlif respublikalardan olan SSRİ Xalq deputatlarına və Yazıçılar İttifaqlarına doqquz səhifəlik müraciət yazdım ("Çernı yanvar" kitabında dərc olunmuş "Beda"(«Müsibət») adlı yazım da həmin bu müraciətin mətni əsasındadır). Yanvarın 21- də səhər Akademiyada toplaşdıq və bu müraciətin yüzdən artıq kserosurətini ölkənin müxtəlif şəhərlərinə - deputatların, yazıçıların ünvanlarına göndərdik. 21-də axşam başlanan və bütün gecəni səhərə qədər davam edən sessiyada - Azərbaycan Ali Sovetinin sessiyasında - bütün ölkələrin parlamentlərinə və BMT-yə müraciətin mətnini tərtib və təklif etdim. Elə o gecə, Ali Sovetin binasından xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə Oljas Süleymenova zəng elədi, müsibətimizi ona çatdırdı. Bir, ya iki gün sonra Oljas özünü Bakıya yetirdi. Bu əsl qardaşlıq hərəkəti idi. SSRİ Xalq deputatları Qurultaylarında da, Ali Sovetin sessiyalarında da Oljasın bizə dost və arxa olduğunu dönə-dönə görmüşük. Ermənistan zəlzələsində ora yardıma gedənlərin təyyarə qəzasında həlak olması və bu barədə "Komsomolskaya Pravda" qəzetində çıxan məlumatı Oljasa verdim və o, çıxışında bu barədə təsirli sözlər dedi... Sonralar bizə irad tutanlar da tapıldı: Niyə bu faktı Azərbaycan deputatları yox, Oljas dedi? Məgər bunun özümüzün deyil, başqa respublikanın nümayəndəsinin dilindən səslənməsi daha əhəmiyyətli, daha tutarlı deyilmi? Yanvar faciəsində Oljas bir neçə gün Bakıda oldu, bədbinləşənlərə ürək-dirək verdi. Bir növ həyan oldu bizə. "Bölüşülmüş sevinc ikiqat sevinc, bölüşülmüş dərd yarım dərddir", - deyirlər.
Oljas Bakıda xəstələnmişdi, "Azərbaycan" mehmanxanasında yatırdı. Ona dəyməyə getmişdim. Yanında Xalq Cəbhəsindən cavanlar vardı. Azadlıq meydanı bomboş idi. Bir azdan həngamə başladı. Tanklar hay-küylə meydana daxil olub Dəniz vağzalına tərəf getdilər, gəmilərə atəş açdılar. Mehmanxanaya tərəf də güllə atırdılar. Cavanlar pəncərədən dəhlizə düşmüş güllələri Oljasın nömrəsinə gətirdilər, bizə göstərdilər. Gənc operator mehmanxananın eyvanından bu "dəniz döyüşü" səhnələrini cəsarətlə çəkirdi. Gecələr atəş səsi eşidilirdi - daraq-daraq, qatar-qatar avtomat atəşi.Gecələr gəmilər ulayırdı. Nə məşum səs idi bu - qışın zülmət gecəsində dalğa-dalğa şəhərin üzərinə yayılırdı. Gecələr yuxum ərşə çəkilirdi. Hər gün Yanvar müsibətinin yeni-yeni təfərrüatı, faktları üzə çıxırdı.
***
Elə qara Yanvar günlərindəcə faciəmizi dünyaya, ölkəyə çatdırmaq üçün, ona ən kəskin qiymət vermək üçün müəyyən işlər görüldü. Bu baxımdan ən mötəbər və əhəmiyyatli kürsülərdən biri, bəlkə də birincisi SSRİ Ali Sovetinin sessiyası idi. Sessiyada xalqımızın faciəsini bütün ölkəyə, dünyaya çatdırmalıydıq. Asan məsələ deyildi bu. Yaxşı bilirdik ki, biz 19 yanvar hadisələrinə qiymət vermək tələbini irəli sürən kimi 13-14 yanvar hadisələrini üzümüzə çırpacaqlar. Həm də ki, 19-20 yanvar hadisələrinin üstündən az qala tam sükutla keçən mərkəzi informasiya vasitələri 13-14 yanvar hadisələrini yerli-yataqlı və hətta şişirdərək ölkəyə, dünyaya yaymış, bizə qarşı əsaslı mənfi rəy yarada bilmişdilər. 1989-cu il aprelin 9-da Tbilisidə baş vermiş faciədən bizim fəlakətimizin fərqli cəhəti bunda idi və bu vəziyyətdən ləyaqətlə çıxmaq gərəkdi. Ləyaqətlə və həqiqətə sədaqətlə... Fevralın 13-də "Moskva" mehmanxanasında E.Qafarovanın nömrəsində toplaşdıq. Səhərisi, sessiya açılırdı. Qərara gəldik ki, hamımızın adından akademik Midhət Abbasov danışsın. O, 19-20 yanvar hadisələrini araşdıran komissiyanın - Azərbaycan SSR Ali Sovetinin yaratdığı komissiyanın sədri idi. Komissiya artıq müəyyən işlər görmüşdü, xeyli fakt, məlumat toplamışdı və nəyin bahasına olursa olsun, bütün bunları ölkə deputatlarına çatdırmaq lazım idi. Amma mən başqa sarıdan da nigaran idim. Əmin idim ki, iclas başlayan kimi erməni deputatlar qabağa düşüb 13-14 yanvar hadisələrindən söz açacaq, o günlər həlak olanların xatirəsini yad etməyi təklif edəcəklər. Bundan sonra bizim də durub ikinci bir təkliflə çıxış etməyimiz - 19-20 yanvar şəhidlərinin xatirəsini yad etmək təklifimiz - təkrar və təqlid kimi, bəhsəbəhs kimi görünərdi, yerinə düşməzdi. Eyni zamanda 19-20 yanvar şəhidlərini yad edib 13-14 yanvarın üstündən sükutla keçmək də olmazdı. Bu, xalqımıza xas olan insani keyfiyyətlərlə, alicənablıqla, ürək genişliyilə uyuşmayan, əxlaqa zidd bir şey olardı və hamıya çox pis təsir bağışlardı, əleyhdarlarımızın dəyirmanına su tökərdi. Yeganə məqbul yol - qanlı yanvarda həlak olanların hamısının xatirəsini yad etməkdi və bu təklifi məhz biz etməliydik. Bu mülahizələrimi deputatlarımızla bölüşdüm, mənimlə razılaşdılar. Fevralın 14-də sessiyanın səhər iclası başlananda Tofiq İsmayılov inadla və əzmlə (iclasın sədri ona mane olmağa çalışsa da) bu təklifi irəli sürdü və deputatlar, o sıradan hərbi libasda olanlar da, ayağa qalxıb Bakıda qırılanların xatirələrini sükutla yad etdilər. Elə həmin səhər iclasındaca Azərbaycan deputatları 19-20 yanvar Bakı qırğınını müzakirə etmək və bu hadisələrə qiymət verilməsi haqqında fikir yürütdülər. Lakin həm sədrlik edən A.İ.Lukyanov, həm də erməni deputatları bu məsələni - yenə də uydurma bir problemin - Dağlıq Qarabağ probleminin müzakirəsinə çevirməyə çalışdılar. Dağlıq Qarabağ deputatı Vaqif Cəfərov Lukyanova müraciətlə: Anatoli İvanoviç, bildirin fevral ayından başlayaraq bu məsələ 20 dəfədən artıq müzakirə olunub, - dedi. - Qərarlar qəbul olunub, amma biri də yerinə yetirilmir. Odur ki, biz qəti surətdə bu məsələnin yenidən müzakirə olunmasının əleyhinəyik. (Gətirdiyim bütün sitatlar sessiyanın çap olunmuş stenoqramlarındandır). Başqa bir regionun deputatı qaçqınlar məsələsini müzakirə etməyi təklif etdi. Yeni mübahisələr başlandı. Mikrofona yanaşıb: "Bakıda dəhşətli faciə baş verib, - dedim. - On min hərbçini Bakıya göndərmək üçün beş gün kifayət imiş. Amma 540 deputatı - Ali Sovet üzvlərini Moskvada toplayıb onların rəyini soruşmaq üçün bu beş gün azlıq edib. İndi biz burda oturub sakitliklə müxtəlif şeyləri müzakirə edirik, elə bu zaman Bakıda göz yaşları tökülür, qan axır. Bu məsələ müzakirə olunacaqmı? Seçicilərimizin qəti rəyi belədir: əgər bu məsələyə biganəlik göstəriləcəksə, Ali Sovetin işində iştirak etməyək (salonda səs-küy). Fasilədən sonra, saat 12-də ikinci iclas başlanan kimi sədr Midhət Abbasova söz verdi və Midhət müəllim Bakı faciəsinin bütün acı həqiqətlərini əks etdirən, ordu hissələrinin qəddarlıq faktlarını göstərən, konkret günahkarları ittiham edən ətraflı və inandırıcı məruzəylə çıxış etdi. Bu məruzə mətbuatda dərc olunmadısa da Ali Sovetin bülletenində çap edildi və ölkə ictimaiyyətini Parlament səviyyəsində hadisələrin əsl mahiyyətilə tanış edən çox mühüm bir sənəd mövqeyini qazandı. Ordunun şəhərə soxulması, dinc əhalinin qırğını məruzədə Azərbaycan xalqına qarşı törədilmiş təcavüz və cinayət kimi qiymətləndirilir və 5 maddədən ibarət konkret təkliflər irəli sürülürdü. Lakin sədrlik edən yenə də müxtəlif fəndlərlə bu məsələni müzakirəyə qoymamağa çalışdı. Elə həmin gün saat 16-da davam edən iclasda Rüstəm İbrahimbəyov Azərbaycan nümayəndələri adından bəyanat verdi: "Bakıda qan tökülməsi davam etdiyinə görə biz təklif etmişdik ki, palata vətənimizdəki vəziyyəti müzakirə etsin və bu hadisələrə siyasi qiymət versin. Ali Sovetin bu biganəliyi nəticəsində respublikada vəziyyət daha da mürəkkəbləşə və problemlər çıxa bilər. Biz təkid edirik ki, bu məsələ ən təcili surətdə müzakirəyə qoyulsun və hadisəyə hərtərəfli siyasi qiymət verilsin». M.S.Qorbaçovun replikası: Mənim mövqeyimi bilməniz üçün deməliyəm ki, o, sizin mövqeyinizə uyğun gəlir: məsələni müzakirə etməliyik. Amma o biri tərəfdən
məlumat almışıq ki, hələlik bu məsələni təxirə salmaq istəyirlər. Biz də bu xahişi nəzərə alırıq.
R.İbrahimbəyov: - Nə məlumatdır bu belə? Hardandır bu xahiş? Burada Azərbaycan xalqının nümayəndələri əyləşib, Azərbaycan Ali Sovetinin qərarı var... Sədr: Yaxşı, gəlin bu məsələyə gündəliyi səsə qoyan zaman baxaq. Bundan sonra bir neçə başqa deputat tamam ayrı məsələləri ortaya atdılar və Azərbaycan deputatları yenə də israrla Yanvar hadisələrinin müzakirəsini gündəliyin ilk bəndi kimi səsə qoymağı təklif etdilər. Sədr (M.S.Qorbaçov): Yaxşı, beləliklə, məsələ qaldırılır ki, 19-20 yanvarda Bakıda baş vermiş hadisələrə siyasi qiymət verilsin. Yerdən səs: Bəs 13 yanvar hadisələrinə? Sədr: - 13 yanvar haqqında məsələ qaldırılmır (salonda səs-küy). Təkrar edirəm, onlar (yəni Azərbaycan deputatları - A.) bu məsələnin üstündən keçirlər, amma bu o demək deyil ki, mən bu məsələni qaldırmıram. Anar Rzayev: Yoldaşlar, burda deyirlər ki, Sumqayıta qiymət vermək lazımdır. Amma axı Sumqayıtdan başqa Ermənistanın Qukark rayonunun faciəsi də var. İndi söhbət Bakı yanvarından gedir. Biz məsələni belə qoyuruq: Azərbaycan deputatları, Azərbaycan ictimaiyyəti Bakıdakı 13-14 yanvar talanlarını qeydsiz-şərtsiz pisləyir. Əgər lazımdırsa, bunu da müzakirə etməyə və günahkarları üzə çıxarmağa hazırıq. Amma indi bizim istədiyimiz odur ki, Bakıdakı 19- 20 yanvar hadisələrini müzakirə və məhkum edək, çünki bunlar talanlara cavab deyildi, günahkarları yox, günahsızları cəzalandırdılar. Gəlin bax, bu məsələni aydınlaşdıraq. Yəni, doğrudanmı heç kəs bu işlər üçün məsuliyyət daşımayacaq, cavabdeh olmayacaq? İclasdan sonra R.İbrahimbəyov, H.Turabov və mən Qorbaçova yanaşdıq, Bakı hadisələrinin bütün acı təfərrüatlarını olduğu kimi ona çatdırmağa çalışdıq. "Hər şeyi ordunun boynuna yıxmayın", - dedi ("Ne nado delat iz armii kozla otpuşeniya"). "Yüzlərlə günahsız insan həlak oldu", - dedim. "Ordu qarışmasaydı, yüzlərlə yox, minlərlə, on minlərlə adam qırıla bilərdi" - dedi. "Min adamı xilas etmək üçün yüz adamı qırmaq söhbəti şübhəli haqq-hesabdır" - dedim. - "Sabah min adam xətrinə yüz min, yuz min adam xətrinə milyon, milyonlarla insanı da qırmaq olar. Amma tarixin bu dərsini biz bir dəfə keçmişik". Cavab vermədi. Yanında dayanmış Primakov bizə baxıb məzəmmətlə başını buladı. Bakı faciəsindən iki gün qabaq yanvarın 17-də Azərbaycan KP MK-nın binasında bizimlə - ictimaiyyətin bir neçə nümayəndəsiylə görüşdə Primakov da, Sov. İKP MK katibi Girenko da and-aman eləmişdilər ki, Bakıda heç bir fövqəladə vəziyyətin elan olunması nəzərdə tutulmur, şəhərə heç bir qoşun hissələri girməyəcək. Bizi beləcə arxayınlaşdırmışdılar. "Sən öz saydığını say, gör fələk nə sayır".
*** Məsələ Ali Sovetin qapalı iclasında müzakirə edildi. E.Qafarova, T.İsmayılov, A.Məlikov, R.İbrahimbəyov və mən çıxış etdik. Hadisələrin həqiqi mahiyyəti haqqında, mərkəzi informasiya vasitələrinin birtərəfli mövqeyi haqqında səhih məlumat verildi. A.Məlikov rişxəndlə Yazova Bakı şücaəti üçün marşal adı verilməsini təklif etdi. (Az sonra Arifin bu kinayəli sözləri həyata keçdi). DTK-nin sədri Kryuçkov və o vaxtkı Daxili İşlər Naziri Bakatinin çıxışlarında müəyyən ölçü hissi vardısa, Müdafiə naziri Yazovun çıxışı başdan-başa hadisələrin təhrifi idi. Yerimizdə otura bilmirdik. Nazir Şəhidlər Xiyabanı haqqında istehzayla danışanda ("Evdə ürək xəstəliyindən ölən qocaları da aparıb orda basdırıblar, heç bir uşaq-filan ölməyib", və s. bu qəbildən sözlər) daha dözə bilmədik, salonu tərk etdik. Qabağlar da bir sıra mübahisəli məsələlər ortaya atılanda "gərək çıxıb gedəydiniz" deyə bizə məsləhət verənlər olurdu. Hər dəfə və tez-tez salonu tərk etsəydik - bu hərəkətin özü qiymətdən düşər, ucuzlaşar və heç bir təsir qüvvəsinə malik olmazdı. Amma o gün nazir danışarkən qəzəbli etiraz nidalarıyla salonu tərk etməyimiz, Xuraman Abbasovanın, Sara Vəzirovanın və başqa qadın deputatlarımızın kəskin replikaları nəticəsiz qalmadı. Doğrudur, bir sıra deputatlar bizim ardımızca ünvanımıza tikanlı sözlər deyir, ittihamlar da yağdırırdılar. Bəzi deputatlar, o cümlədən Oljas da (səmimi qəlbdən bizə rəğbət bəslədiyinə görə) dalımızca foyeyə çıxıb bizi geri çağırırdılar. Yanvar günlərində Bakıya gəlmiş, hadisələri öz gözüylə görmüş (görə bilməmiş və ya görmək istəməmişsə də) polkovnik Petruşenko foyedə qolumdan yapışır: Xahiş edirəm, qayıdın, - deyir.
-Necə qayıda bilərik ki, nazir ağ yalan danışır, - deyirəm, - siz ki, hər halda Bakıdaydınız, - hər halda kimlərin şəhid olduğunu bilirsiniz və onların arasında uşaqların da öldürüldüyündən xəbərdarsınız. Qabaqlar da salondan çıxan deputat qrupları olub, amma onlar çıxıb elə Ali Sovetin binasındaca gözləyir və tənəffüs zamanı rəhbərliklə danışığa girirdilər. Biz isə dərhal paltolarımızı geyinib mehmanxanaya yollandıq. Axşam xəbər tutduq ki, biz çıxandan sonra və nazir nitqini qurtaran kimi tələsik fasilə (vaxtı çatmasa da) elan olunub, Primakov bizi axtarıb və tamam çıxıb getdiyimizi biləndə çox təəccüblənib. Yalnız Qorbaçovla görüşüb danışandan sonra sessiyaya qayıdacağımızı bildirdik. O zamanlar hələ ümidimiz vardı ki, məsələləri bütün təfsilatıyla izah edə bilsək, bunun müəyyən nəticəsi olar. Bir neçə gün sonra dedilər ki, səhər iclasından əvvəl Qorbaçov təxminən 35-40 dəqiqə ərzində bütün Azərbaycan nümayəndələriylə görüşəcək, danışacaq. Bu son dərəcə qısa vaxtda, dar macalda, iki daş arasında ona hansı mətləbləri aça, izah edə bilərdik, ondan nə cavab ala bilərdik? Ağlıma bir fikir gəldi, dostum, deputat həmkarım, Ali Sovetdə birgə çalışdığmız müddətdə fəal, bacarıqlı, prinsipial adam kimi tanıdığım Tofiq İsmayılovla məsləhətləşdim. O da bu fikrimi bəyəndi. Fikir isə ondan ibarət idi ki, Qorbaçovla görüş ərəfəsində onun çox yaxın silahdaşlarından və məsləhətçilərindən olan Aleksandr Nikolayeviç Yakovlevlə görüşək, onunla daha müfəssəl və ətraflı söhbət edək ki, o da bizim mövqeyimizi münasib şəkildə Mixail Sergeyeviçə çatdırsın. Səhər Yakovlevə zəng etdik və elə həmin gün saat 6-da bizi görüşə dəvət etdi. Deputatlardan beşimiz - Tofiq İsmayılov, Eldar Salayev, Vəli Məmmədov, Süleyman Məmmədov və mən "Staraya ploşad"da Mərkəzi Komitənin binasına gəldik, iki saatdan artıq bir müddətdə Yakovlevlə ətraflı söhbət etdik. Azərbaycan haqqında, hətta onun uzaq və yaxın tarixi haqqında, xalqımızın demokratik ənənələri, Şərqdə ilk demokratik respublikanın 18-ci ilin mayında məhz Azərbaycanda yaranması, bu respublikanın Parlamanında müxtəlif partiyaların və müxtəlif millətlərin təmsil olunması haqqında və təbii ki, Dağlıq Qarabağ probleminin bütün tarixi, siyasi, iqtisadi və qanuni aspektləri haqqında danışdıq. Əlbəttə, qanlı yanvar hadisələri söhbətlərimizin diqqət mərkəzində idi. Yakovlev bizi diqqətlə dinlədikdən sonra öz fikrini bildirdi. Bizim kiçik nümayəndə heyətimizin mövqeyindən, səviyyəsindən, siyasi arqumentasiya mədəniyyətindən çox məmnun qaldığını bildirdi: Doğrusu, sizin görüşmək istəyinizi eşidəndə bir az çəkinirdim, münasibətlərin bu qədər kəskinləşdiyini nəzərə alaraq dözümsüz bir mövqedən çıxış edəcəyinizi və odur ki, söhbətimizin alınmayacağından ehtiyat edirdim. Yaxşı ki, bir-birimizi tam anlaya bilirik. Qarabağ məsələsində dediklərinizə tam şərikəm. Hələ iki il bundan qabaq Silva Kaputikyanı və Zori Balayanı qəbul etmişdim. Silva Kaputikyanı bir şairə kimi tanıyırdım. Kanadada səfir işlədiyim zaman yolu ora düşmüşdü, şəxsən tanış olmuşduq. Bir gün eynilə sizin kimi o da zəng elədi, mənimlə görüşmək istədiyini dedi. Görüşə razılıq verdim, dedi ki, Zori Balayan adlı bir jurnalist də onunla gələcək. O zaman mən bu adamı tanımırdım. Gəldilər. İki saata yaxın söhbət etdik. Qarabağa aid öz versiyalarını söylədilər. O vaxt onlara söylədiyim fikrin əsas məğzini bu gün də təkrar edə bilərəm: Qarabağ əhalisinin iqtisadi və mədəni-mənəvi ehtiyacları ödənilməlidir, amma Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan alınıb Ermənistana verilməsi barədə söz ola bilməz. Bu məsələnin qaldırılmasının özü çox böyük bəlalara səbəb ola bilər. Qorbaçovla görüşmək istədiklərini bildirdilər. Qorbaçov onları qəbul etdi, fikrimi ona da dedim. Bu günlərdə Mixail Sergeyeviç yadıma saldı. Haqlı olduğumu söylədi, doğrudan da, Qarabağın statusunun dəyişdirilməsi haqqında məsələ qaldırılmasının nə kimi bəlalara səbəb olduğu indi tamamilə aydındır - dedi. Bakıdakı qanlı yanvar hadisələri də Yakovlevin dediyi kimi həm onu, həm də Qorbaçovu çox mütəəssir edib. Qorbaçov belə bir hərbi əməliyyata yol vermək istəmirdi, məcbur oldu, özü də çox böyük tərəddüdlərdən sonra qərar verdi. Odur ki, sizin xalq onu zalımlıqda, qəddarlıqda ittiham edəndə bu onu çox ağrıdır, incidir. Rezervistlərin (ehtiyatda olanların) Bakıya göndərildiyini biləndə əsəbiləşdi, qəzəbləndi, dərhal onların Bakıdan çıxarılması haqqında göstəriş verdi. - Onlar artıq elədiklərini eləmişdilər, - dedim. Gəlişimizin əsas məqsədi - dediklərimizin prezidentə dəqiq və müfəssəl şəkildə çatdırılması, Yanvar hadisələrinə siyasi qiymət verilməsi və müqəssirlərin cəzalandırılması məsələləri idi. Yakovlev bütün bu mətləblər haqqında Qorbaçovla ətraflı danışacağını vəd etdi. Azərbaycan Xalq Cəbhəsiylə maraqlandı. Mən: Xalq Cəbhəsinin nüfuzlu xadimlərindən biri yazıçı Yusif Səmədoğlu indi Moskvadadır, - dedim. - Onunla görüşsəniz, yaxşı olar. Yakovlev məmnuniyyətlə razılaşdı, onun telefonlarını Yusifə verdim və bir neçə gün sonra görüşüb söhbət etdilər. Ayrılıb mehmanxanaya qayıtdıq. Tofiq İsmayılov mehmanxanadakı telefon nömrəsini Yakovlevin katibinə vermişdi və heç bir saat keçməmiş Yakovlev ona zəng elədi, Qorbaçova görüşümüz haqqında ətraflı məlumat çatdırdığını söylədi. Səhərisi gün saat 10 iclasından yarım saat qabaq Qorbaçov Azərbaycan deputatlarını qəbul etdi. Əvvəl özü danışdı, sonra bizim deputatların adından - əvvəlcədən sözləşdiyimiz kimi - Tofiq İsmayılov danışdı, lazım olanları dedi, amma hələ deməyə sözümüz çox idi. Qorbaçov özü də hiss edirdi ki, söhbətimiz bununla bitmir və böyük tənəffüs zamanı (saat 2 ilə 4 arasında) iki-üç nümayəndəmizlə görüşəcəyinə boyun oldu. Saat 2-də M. Abbasov, Adilə xanım Namazova və mən Qorbaçovun Ali Sovetin binasındakı kabinetinə getdik. Qəbul otağında gözlədiyimiz zaman Yakovlev gəldi, görüşdük, "Sizin dediklərinizin hamısını Mixail Sergeyeviçə çatdırdım, - dedi, - hər halda, məndən asılı nə vardısa, elədim". Az sonra Qorbaçovun otağından üç Baltik respublikasının nümayəndələri çıxdılar. Litva, Latviya və Eston deputatlarının ölkə rəhbərinin yanına birgə getmələrinə, məsələlərini birgə qoymalarına həsəd aparırdıq. Kaş Qafqaz respublikaları da ümumi məsələlərinin həlli üçün belə yekdil, vahid olaydılar. Heyhat və əfsus! Yenidənqurma başlanandan bəri torpaqlarımızı qəsbkar qonşudan qorumağa məcburuq. Kabinetə dəvət olunduq. Mixail Sergeyeviçdən başqa Lukyanov, Nişanov və Qorbaçovun köməkçisi Şahnəzərov da otaqda idilər. Adilə xanım şəhid məktəbli Larisa Məmmədovanın anasının məktubunu Qorbaçova verdi, o biçarə qızcığazın ki, Yazovun bəyanatına görə, ümumiyyətlə, yerli-dibli olmayıb da, ölməyib də. Axı, "ölənlərin içində uşaq-filan yoxdur" - demişdi. Midhət müəllim rəhbərlik etdiyi komissiyaya DTK və Daxili İşlər Nazirliyi, SSRİ Prokurorluğu tərəfindən lazımi sənədlərin verilməsi haqqında məsələ qaldırdı və Qorbaçovdan müsbət cavab aldı. Komissiyanın işinə hər cür yardım etmək və şərait yaratmaq üçün Nişanova tapşırıq verdi. Qorbaçov da dünən Yakovlevin dediklərini təkrar etdi: "Mən hələ o vaxt Kaputikyana və Balayana demişdim ki, Qarabağın Ermənistana verilməsindən, ümumiyyətlə, sərhədlərin dəyişdirilməsindən söhbət ola bilməz. Və Şahnəzərov yoldaş da dəfələrlə Ermənistan nümayəndələri ilə görüşüb, onlara eyni fikri başa salmağa çalışıb. Amma görürsünüz ki, belə iddialarını yenə də davam etdirirlər. Bizim mövqeyimiz birdəfəlik aydındır, Dağlıq Qarabağ Azərbaycanındır, elə də qalmalıdır, amma elə etmək lazımdır ki, orada yaşayan hər iki xalqın hüquqları mühafizə olunsun, heç kim özünü pisikdirilmiş hiss eləməsin". - Mənə sual verirlər, - dedim. - Nəyə görə Sov.İKP Mərkəzi Komitəsinin Plenumunda Qorbaçov yoldaş respublikalar arasında sərhədlərin dəyişdirilməyəcəyi haqqında fikrini bildirəndən sonra Ermənistanın Partiya katibi Suren Arutyunyan yenə durub Qarabağ məsələsini qaldırır və Qorbaçov onun sözünü kəsmir, halbuki, ondan əvvəl Litvanın katibi Brazauskasın sözünü kəsə bilirdi. Bu sualı mənə verəndə, mən sizə Qorbaçovun əvəzinə cavab verə bilmərəm, - deyirəm, amma yeri düşsə, imkanım olsa, bu sualı Mixail Sergeyeviçin özünə verərəm. Qorbaçov: "Mən bir daha təkrar eda bilərəm, - dedi. - Respublikalar arasında heç bir sərhəd dəyişkənliyinə yol verməyəcəyəm". Azərbaycan deputatlarının Qorbaçovla bundan qabaqkı görüşlərində dəfələrlə Qarabağ mövzusu qaldırıldığına görə bugünkü görüşdə diqqət mərkəzinə qanlı Yanvar hadisələrini çəkmək istəyirdik. Dünən Yakovlevin də dediyi kimi zalımlıqda ittiham edilməsi Qorbaçovun ürəyinə toxunur, onu çox incidirmiş. Bizə də: - Bəli, bilirəm, - dedi - Orda məni cəllad, qəddar, Çauşesku adlandırırlar. -Bunu balalarını, qardaşlarını, atalarını itirən adamlar deyir, - dedim. Yenə o gün dediyi fikri təkrar etdi ki, ordunu heç kimin ayağına verməyəcək. Əsgərlərə əmr olunub, ona görə atıblar. -Kim əmr edir etsin, mən heç vaxt qadına, uşağa, qocaya güllə ata bilmərəm, - dedim. - Siz də elə... Dinmədi. Söhbəti 13-14 yanvar hadisələrinə, talanlara gətirdi.
-Nazir Bakatin çıxış etdi, - dedim. - Göstərdi ki, o günlər talançıların sayı beş mindən artıq olmayıb. Eyni zamanda bunu da Bakatin dedi - həmin günlər Bakıdakı daxili qoşunların sayı 12 min nəfər imiş. Deməli, bir talançıya iki yarım milisioner düşür. Bəs niyə talanların qarşısını ala bilmədilər? M. S. Qorbaçov düz gözümün içinə baxaraq: - Doğrudan da, niyə talanların qabağını ala bilmədilər? - deyə soruşur. Məndən soruşur. Yazımın bu yerində bir sual (?) və üç nida (!!!) işarəsi qoymaqdan savayı əlacım qalmır. Nəhayət, görüşümüzün bir məqsədindən də söz açırıq: söhbət Ali Sovetin qəbul edəcəyi qərara yanvar hadisələrinin, qanlı divanın müqəssirlərini ittiham edən abzasın salınmasından gedir. Mən bu abzası əvvəlcədən yazıb hazır etmişəm, oxuyur və Qorbaçova təqdim edirəm. Bu abzasın qərara salınmağına heç cür razılıq vermir. Bəllidir ki, heç vəchlə ordunu narazı salmaq istəmir. Təkidlərimizdən sonra bir az yumşalır. Müəyyən redaktəylə abzasın qərara salınmasına razılıq verir. Tənəffüsdən sonrakı iclasda mən yenə çıxış elədim və dediyim abzası gecə yazdığım kimi oxudum. Qorbaçov son sözündə: "Mən deputat Rzayevin hisslərini başa düşürəm", - dedi, amma son məqamda (artıq iclasdan sonra, bizsiz, Rəyasət heyəti aparatında mətbu mətn hazırlanarkən) yenə də bu abzas çıxarıldı. Belə qalmaqallı vaxtda hakimiyyətə dayaq olan Ordunun təəssübünü çəkmək - bütün qeyri-mülahizələrə, faktlara, həqiqət və ədalət hissinə üstün gəlmişdi. Bu məsələdə ölkə parlamentində qələbə çala bilmədiksə, məğlub da olmadıq. Hər halda hadisələrin məğzini, mahiyyətini əsl mətləbdən bixəbər deputatlara çatdıra, səsimizi, etirazımızı, fəryadımızı eşitdirə bilmişdik. Bir növ qəribə tənasüb yaranmışdı Ali Sovetdə. Qarabağ məsələsində bizim mövqeyimizdə durmayan "sol - radikal" deputatlar Ordunun Bakıya divan tutmasından qəti narazılıqlarını bildirirdilər, ordunun hərəkətini dəstəkləyən "mühafizəkar" və hərbçi deputatlar isə Qarabağ məsələsində bizimlə tam həmrəy idilər. Ümumiyyətlə, bu tənasüb həm qurultaylarda, həm də Ali Sovetin sessiyalarında bizim siyasi xətt-harəkətimizi, taktik gedişlərimizi müəyyənləşdirmək üçün nəzərə alınası vacib faktordur. Bu cəhətdən bəzi deputatlarla qısa söhbətlərim çox səciyyəvidir. Marşal Axromeyevə yanaşdım, Bakıda olanları danışdım, ordunun amansız davranışı haqqında mənim rəyimlə qəti surətdə razı olmadığını bildirdi, amma dərhal əlavə etdi ki, Qarabağ məsələsində yüz faiz Azərbaycanın mövqeyini müdafiə edir. Sobçaka Yanvar divanı münasibətilə müraciət etdiyim zaman, "əlbəttə, ordunun hərəkətləri bağışlanmazdır, - dedi, - amma sizin, Azərbaycan ziyalılarının da günahı var, niyə Bakıdakı erməni talanlarının qarşısını ala bilmədiz? - Bakı iki milyonluq şəhərdir, - dedim. -Bəs nədən Moskva ziyalıları Ədəbiyyat evində yəhudi talanının qarşısını ala bilmədi? - dedim. Sobçak: mən moskvalı deyiləm, leninqradlıyam, - dedi və söhbətimiz bununla bitdi. B.N.Yeltsinin Yaponiyada çıxışlarının birində Bakıdakı qanlı Yanvar faciəsindən danışdığını, ordunun hərəkətlərini pislədiyini eşitmişdim. Dəh-lizdə ona yanaşdım, belə mövqeyi üçün təşəkkür etdim - Mən Rəyasət heyətinin iclasında da sizi müdafiə etdim, - dedi. Sonra bizim cəbhəçilər sayağı yumruğunu "Rot-Front" cestiylə qaldırdı: - Mən sizinləyəm, - dedi, amma iclasda Yanvar qırğınının müzakirəsi zamanı bir kəlmə də dinib-danışmadı. Litva nümayəndələri İttifaqlar Sovetində bizim qarşımızdakı sırada otururdular. "Çernı yanvar" kitabını Kazimira Prunskeneyə verdim. Arif Məlikov ona dəhşətli Yanvar fotolarını təqdim etdi. Prunskene: - "Sizə bu divanı tutublar ki, bizi də qorxutsunlar", - dedi. "Bizim başımıza gələn, sizin də başınıza gələ bilər" - dedim. - Bəli. Amma Prunskene də, başqa Baltik deputatları da, Orta Asiya nümayəndələri də müzakirə zamanı susmağı, məsələyə qarışmamağı üstün tutdular. Bütün bunları yazmaqda məqsədim - şahidi olduqlarımı, duyub-düşündüklərimi, olub-keçənləri artırıb-əskiltmədən qələmə almaqdır, həm olanları tarixin gələcək çək- çeviri üçün hifz etmək istəyirəm, həm də bugünkü qüvvələr nisbətinə ayıq real mövqedən yanaşmağa çağırıram. Deputat korpusumuzun işini nöqsansız saymıram. Bəlkə də başqa deputatlar bizdən daha səmərəli fəaliyyət göstərə bilərdi. Nə deyim... Amma xalqımızın mənafeyi, şərəfi və ləyaqəti yolunda əlimizdən gələni, bacardığımızı etdik və bu cəhətdən tarix qarşısında da, millətimiz qarşısında da alnımız açıq, üzümüz ağdır. Şübhə etmirəm ki, tarix özü yaxşını-yamanı ayırd edəcək, həqiqi əməllə havayı sözləri fərqləndirəcək, çətin parlaman döyüşləriylə asan çayxana tənqidlərinin hərəsini öz yerinə qoyacaq. Üzücü siyasi deyişmələrlə gurultulu şeir gecələrinin başqa-başqa canrlar olduğu, yəqin bir gün hər kəsə aydın olacaq. Halva-halva deməklə ağız şirin olmadığı kimi "qeyrət, qeyrət" deməklə də insan qeyrətlənmir. Əlbəttə, adama bir az yer eləyir ki, deputatlarımız Moskvada rəqiblərimizlə çarpışan zaman burda da bəziləri deputatlarımızın kölgələrini qılınclayır, onlara həcv yazırdılar. Elə bil düşmənlərimizin cızdığı çox dəqiq bir layihəni həyata keçirirdilər - xalqı ziyalılara, deputatlara qarşı qoymaq, parçalamaq və hökm etmək. Xalqın tarixi zəkası dövrün hər hansı keçəri, ötəri oyunlarına, fəndlərinə üstün gələsidir. Ziyalıları hörmətdən, nüfuzdan salmaq, onların ünvanına hər çeşidli föhş və böhtanlar yağdırmaq faşist və totalitar recimlərin ən dürüst göstəricisi, ən dəqiq əlamətidir. Faşist Almaniyası da, Çinin maoçu mədəni inqilabı da, dini fanatiklərin hökm sürdüyu quruluşlar da, hər hansı qaraguruh hərəkatı da, bütün fərqli cəhətlərinə baxmadan bir ümumi nöqtədə birləşir - ziyalılara nifrətdə. Qəribəsi də odur ki, bəzən bu nifrəti ziyalıların özləri oyadır, yayırlar! Daha doğrusu, ziyalıların bir qismi başqa qismini gözdən salmağa, damğalamağa, sıradan çıxarmağa çalışır ki, öz yerləri gen-bol olsun. Amma bu xam xəyaldır. Ziyalıları, ümumiyyətlə ziyalılıq anlayışını ləkələməyə çalışanlar üstünə qonduqları budağın özünü baltalayırlar. Məşhur xalq məsəli var - hörmətli yazıçımız İsmayıl Şıxlı həmin məsəli yerində yadımıza saldı: "Sapı özündən olan baltalar" ifadəsi həm də özləriözlərini baltalayan ziyalılara aiddir. Çingiz Aytmatovun manqurtluq anlayışı da bir tərəfdən milli köklərini dananlara aiddirsə, o biri tərəfdən öz ziyalılıq borcundan vaz keçənlərə, mədəniyyət və mənəviyyat irsindən imtina edənlərə şamil edilə bilər. Hər şey ötüb keçəcək, xalqın həqiqi dəyərləri qalacaq. Zamanın bütün tozanaqlarını və haray-qışqırıqlarını yarıb keçən əbədi meyarlar qalacaq.
*** Təbiət elə bil bu dağı Bakıya keşik çəkmək üçün yaradıb. Buradan Bakının hər səmti, hər tərəfi görünür, soyub, sorub taladığımız gözəllər gözəli Xəzərin genişliyi açılır. Duman təbiətin insanlardan incikliyidir. Duman çəkilir, hava açılır və biz yaxın- uzaq Xəzər adalarını da görürük. Böyük Zirəni - Nargini görürük. Bu adalarda 20-ci illərdən bəri nə qədər günahsızlar güllələnib. Lüt soyundurur, güllələyir, ayaqlarına daş bağlayıb dənizə atırmışlar. Toğrul Nərimanbəyovun keçən il tamamladığı dəhşətli bir tablosu var - dənizin içi və dənizin dibinə doğru gedən ayağına daş bağlanmış, sinəsi güllələrlə deşilmiş meyitlər. Güllələnmişlər, qurbanlar, şəhidlər... Şəhidlərin şahidləri - Xəzər adaları. Xəzər adalarından, dənizin mavi səthindən yüngül bir meh qalxır, xəfif bir nəsim əsir - Şəhidlər dağına çatır, təzə qurbanların qəbirlərini ussufluca sığallayır. Dəniz yelinin yanıqlı ahı anaların göynəkli oxşamalarına, ağılarına qarışır.
*** Şəhidlər dağı... Bu gün bu dağdan yalnız Bakı və Xəzər deyil, bütün Azərbaycan görünür - o taylı, bu taylı. Bu gün bura Azərbaycanın ən yüksək dağı, ən uca zirvəsidir. Bu dağın zirvəsindən keçmişimizi də görürük, gələcəyimizi də. Tariximizin rəmzidir Şəhidlər dağı - min bir əzab-əziyyətli, məşəqqətli, kəşməkəşli tariximizin. İgidliyin, qeyrətin, qürurun rəmzidir Şəhidlər dağı. İtkilərimizin, müsibətimizin rəmzidir - yalnız bir ayın, bir neçə günün deyil, illərin, əsrlərin dərd-qəmi, ağrısı, matəmi çöküb bu dağa - duman, çis çökən kimi, çən düşən kimi. Şəhid qəbirlərinin üstü götürülüb. Məzarlar səliqə-sahmana salınıb. Bu nəcib işdə əməyi olanların hamısı sağ olsun. Amma Şəhidlər dağının tariximizin, azadlıq mübarizəmizin möhtəşəm abidəsi kimi əbədiləşməsi üçün hələ çox işlər görmək gərəkdir. Götürülmüş heykəlin yerində, onun özül daşının yanında üç şümal sütunun da ucaldığını xəyalən təsəvvür edirəm. Bu üç sütunun üstündə üç od - üç məşəl yanır - həm Bakımızın məşhur gerbi kimi, həm Odlar yurdunun rəmzi kimi, həm də Şəhidlər qəbiristanlığının əbədi alovu kimi.
Üç məşəlin, üç dilim alovun altında yerləşən muzey də tamam başqa cür qurulur. Bura Şəhidlər muzeyidir. Burda qara Yanvar günlərinin tükürpədici əşyayi-dəlilləri də nümayiş etdirilir - tank tırtılları altında xıncım-xıncım əzilmiş maşın - bədbəxt alimlərin avtomaşını, gülləbaran olunmuş təcili yardım karetası da, güllələrdən dəlik-deşik pəncərə şüşələri, çopur-çopur divarların maketi, məktəbli qızın çantası, qanlı pal- paltar da, acıdan-acı fotolar, adların qəmli siyahısı, sənədlər də. Amma bu muzey yalnız Qanlı Yanvar abidəsi deyil. 18-ci ilin mart qurbanlarına həsr olunmuş guşə də var burda, 20-ci ildə boğulmuş cümhuriyyətin faciəvi tarixi də əks olunub. Vətəndən uzaqlarda "Azərbaycan, Azərbaycan" sözləriylə can verən Məmməd Əmin Rəsulzadə, daşnak güllələrinə hədəf olmuş Fətəli xan Xoylu, Həsən bəy Ağayev, Behbud xan Cavanşir, namərdcəsinə öldürülən Nəsib bəy Yusifbəyli, Azərbaycanın ilk səhiyyə naziri, Xəzər adasında güllələnmiş ana babam Xudadat bəy Rəfibəyli - uzun illərin ayrılığından, həsrətindən sonra bu muzeydə görüşüb qovuşurlar. Xiyabani də burdadır, Pişəvəri də... Hüseyn Cavid də, Əhməd Cavad da, Mikayıl Müşfiq də, 37-ci ilin və başqa illərin neçə-neçə qurbanları, gedər-gəlməzdən qayıtmayanları da. Qətl günü üzünü tərtəmiz təraş edib, ağ köynək geyinən, səliqəylə qalstuk bağlayıb edam yerinə qalxan Firudin İbrahimi də, Savakın sularda boğduğu Səməd Behrəngi də... şəhid qadınlarımız Mədinə xanım Qiyasbəyli də, Gülarə Göylü qızı da, Mərziyə Üsküyü də... Kürd qəhrəmanı Məhəmməd Qazi də... Bu muzeydə xalqların formal, rəsmi, boğazdan yuxarı dostluğu yox, halal qardaşlığı, həqiqi həmrəyliyi, tale birliyi əks olunmalıdır. 90-cı ilin Yanvar faciəsi haqqında mərkəzi mətbuatda ilk həqiqətləri söyləyən rus recissoru Stanislav Qovoruxinin yazısı da bu muzeydə yer tapmalıdır, qazax dostumuz Oljasın təyyarə bileti - Bakının ağır günündə onu bura yetirən təyyarənin bileti... Tiflisin 89-cu il 9 Aprel faciəsi də əks olunmalıdır bu muzeydə, Ermənistan zəlzələsindən sonra yardıma tələsən, hava qəzasında həlak olan və qəzaya uğradıqları yerdə nankorluqla unudulanların xatirəsi də... Ayrıca bir lövhədə, - Qobustan daşları kimi əbədi bir daşın üstündə - kənd, çay, dağ, meşə, bulaq adları yazılmalıdır - Ermənistandan qovulmuş Azərilərin - yurd yerləri, qədim dədə-baba məskənlərinin adları. Axı bu adlar da repressiyaya məruz qalmış adlardır. Muzeydə hər saatdan bir həzin musiqi səslənir - Üzeyir bəyin ölməz "Şəbi- hicran" xoru, Böyük Füzulinin sözləri elə bil məxsusi Şəhidlər dağı üçün yazılıb: Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|