DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI ayğır”ı üslubi antonimlər kontekstində izah etmək zərurəti ya-
ranır: keçər ayğır – sürətli, güclü ayğır; turu ayğır – zəif ayğır.
Fikrimizcə, M.Kaşğarinin “Divan”ındakı zəif anlamlı “turuk”
sözü “Kitab”da son samitini itirmiş vəziyyətdədir: turuk-turu.
“Turuk”un kök morfemi isə məhz turmaq (durmaq) felidir. Yeri
gəlmişkən, müasir dilimizdəki “arıq-turuq” qoşa sözündə “turuq”
ilkin forma və mənasını saxlamışdır. “Koroğlu” dastanında Düra-
tın Qırata, “Kitab”da da Turu ayğırın Keçər ayğıra nisbətən zəif
olması aydın şəkildə verilmişdir. Deməli, bu zoonimlər rəng an-
lamlı sözlər əsasında yaranmışdır – fikri inandırıcı deyil. Digər
tərəfdən, “Kitab”dakı Keçər ayğırla, “Koroğlu”dakı Qıratın məhz
iti, sürətli qaçışa malik olması mətndə dəqiqliklə verilib ki, bunu
da heç kim inkar edə bilməz. Maraqlıdır ki, hətta Qırat və Dürat
zoonimlərini tam başqa kontekstdə izah edən Q.Cəfərov da bu
tip motivlərə münasibət bildirir: “Qıratla Düratın əmələ gəlməsi,
böyüməsi, onların bəslənib sınaqdan çıxarılması, nəhayət, onlara
ad qoyulması dastanın ən maraqlı qollarından birinin mövzusu-
nu təşkil edir. Bu sınaqlarda Dürat Qıratdan olsa-olsa bir qədər
geri qalır. Alı kişi onlara özü ad qoyur. Belə başa düşmək olur
ki, o, həmin adları atların ləyaqətinə görə seçir” (Q.Cəfərov.
Azərbaycan dilinin zoonimikası. “Azərbaycan dilinin onomasti-
kası”. Bakı, 1987, s.157). Nədənsə, müəllif bu tezislərini davam
etdirmir və belə bir hökm verir: “...Qırat və Dürat zoonimlərini
onun (Alı kişinin – Ə.T.) fərdi yaradıcılığının məhsulu hesab
etməyə, həmin adlarda hansı isə mifik təsəvvür və görüşlərin
əks olunduğunu güman etməyə elə bir əsas yoxdur”(Q.Cəfərov.
Azərbaycan dilinin zoonimikası. “Azərbaycan dilinin onomasti-
kası”. Bakı, 1987, s. 158). Bu fikirlərlə razılaşmaq olmaz. Birinci-
si, ona görə ki, atlara ən düzgün adları məhz ilxıçılar verir. İkincisi,
ilxıçı Alı kişini danışdıran ustad aşığın və ya təhkiyəçinin rolunu
nəzərə almamaq türk dastan yaradıcılığının inkarıdır. Üçüncü-