ÜÇ OXLULAR
↔
BOZ OXLULAR
Qazan
←
Alp Aruz.
Qaragünə
→
Alp Aruz.
Tərsuzamış
←
Əmən.
Ənsə qoca oğlu Oxcu ←
Alp Rüstəm.
Eposda oxuyuruq: «Üç oq, Boz oq qarşulaşdılar. Aruz aydır:
«Mənim İç Oğuzda qırımım Qazan olsun!» Əmən aydır: «Mənim
qırımım Tərsuzamış olsun!» Alp Rüstəm Aydır: «Mənim qırımım
Ənsə qoca oğlı Oqcı olsun!» – dedi. Hər biri bir qırım gözətdi».
(Kitabi-Dədə Qorqud, s. 126).
Xatırladaq ki, qarşıdurmanın başlanğıcında əks cütləşmənin
sayı bir idi:
Qazan ↔ Alp Aruz.
Sonra artaraq
23
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
Qılbaş ↔ Alp Aruz,
Qılbaş → Boz oxlar,
Qazan ↔ Boz oxlar,
Bamsı Beyrək ← Boz oxlar toqquşmasına çevrilir, qarşılıq-
lı güzəştlər edilmədiyindən Beyrək qətlə yetirilir və düşmənçilik
toxumları cücərib Üçoxlar ← Boz oxlar qarşıdurması şəklinə ça-
tır. Və nədənsə, əvvəlki hadisələrin mərkəzində duran Qılbaş son
həlledici döyüşdə görünmür və bir daha xatırlanmır. Qarşıdurma-
nın kulminasiyasınadək aktiv təsvir edilən müəmmalı şəxsin son
məqamda passivləşməsinin, daha dəqiq desək, ozanlar tərəfindən
üstündən xətt çəkilməsinin səbəbi nədədir? Bu, onün qabaqcadan
düşündüyü xəyanətinin nəticəsi kimi izah oluna bilər.
Alp Aruzu enib yerə sərən Qazan da bu səbəbdən qılverəni
Qılbaşa deyil, qardaşı Qaragünəyə işarət edir ki: «Başını kəs!».
Qalın oğuzu içəridən dağıdan şəxs, nədənsə, əvvəlki boylar-
da igidliyi və mərdliyi ilə hamıdan seçilən Alp Aruz hesab edilir.
O, cəzalanmaqla da şər aradan qalxır. Belə çıxır ki, bütün günah-
lar oğuza kənar dünyadan gəlib nə yollasa başa keçən «qara ça-
dırın sakini» Qılbaşda deyilmiş, onun hiylələrinə uyub Beyrəyin
qanını tökən Aruzda imiş. Məsələ onda idi ki, Dış oğuzun doq-
quz bəyinin başçısı üzdə ulu əcdadı Oğuzun vəsiyyətini yerinə
yetirməyə çalışmaqla ancaq öz şəxsi marağını güdmüş, qardaş
qanı tökməklə də olsa, taxt-taca sahib durmaq istəmişdi. Əslində,
o, Oğuzun tövsiyələrinə əməl etməmiş, elin birliyini pozmağa can
atmışdı. Daha dəqiq desək, Boz oxların əvvəlki nüfuzunu qaytar-
maq üçün oğuz soylarını birləşdirməyə deyil, parçalamağa səy
göstərmişdi.
Beləliklə, Oğuzun özü tərəfindən vəsiyyət edilən hakimiyyət
bölgüsünün pozulması və bərpası uğrunda mübarizə kimi
bünövrəsi qoyulan motiv sonrakı çağlarda «paybölüşdürmə»də
iştirak etməməyə görə asi düşmə şəklinə salınmış, tanrı qarşısın-
|