264
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
tərbiyə, xoşbəxt yaşayış uğrundakı ictimai-siyasi mübarizələrinin
daşlarda əbədiləşmiş tarixidir. Ulularımızın tarixi dünyasından,
həyat və məişət tərzindən, yüksək mənəvi aləmindən xəbər verən
Orxon - Yenisey ilk yazılı kitabədir. Və bu abidə ana dilimizin
onun əlifbasının 1300-1500 illik tarixindən xəbər verir.
Daşlaşmış türkdilli xalqların tarixi keçmişini yaşadan bu ya-
zılı abidələr insanları mənəvi cəhətdən saflaşdırıb tərbiyə edir,
onun təfəkkür inkişafını, dünyagörüşünü, inam, inac yerini artı-
rır. Orxon-Yenisey abidələri dedikdə ilk öncə xalqın milli-mənəvi
aləmini özündə yaşadan, onu əsrdən-əsrə, nəsildən-nəslə toxunul-
maz bir ərmağan kimi çatdıran, millətin tarixini, adət-ənənəsini,
davranış və münasibətlər sistemini, inam və etiqadını, arzu və
istəklərini, sevinc və kədərini ifadə edən canlı varlıqdır.
Orxon - Yenisey yazılı abidələri XII əsrdən başlayaraq araş-
dırılıb tədqiq olunsa da1, deməliyik ki, bu abidə söz sənətidir,
şifahi xalq ədəbiyyatıdır, folklordur, əxlaqi düşüncə, mənəvi
tərbiyə məktəbidir. Əsaslı təməl üzərində qurulmuş bu yazılı
abidələr minilliklər ötsə belə yaddaşlardan silinmir, müasir nəslin
təfəkkürünə yeni meyarlarla yaxınlaşır. Tükənməz bir xəzinə olan
Orxon - Yenisey yazılı abidəsi də türkdilli xalqların həyatında
özünə
daha möhkəm, əbədi bir mövqe qazanıb.
Orxon-Yenisey yazıları rus alimləri S.Malok, İ.Steblena, türk
alimləri M.N.Orku, R.R.Arat, M.Ergin, T.Tekin, Ə.B.Ercilasın,
Azərbaycan alimləri F.Zeynalov, Ə.Rəcəbov, Y.Məmmədov
tərəfindən tədqiq edilmişdir.
Maraqlıdır ki, bir çox hallarda Orxon-Yenisey kitabələrində
Türkiyə türkcəsindən daha çox azəri türkcəsinə aid olan sözlər
işlədilir. Məsələn, «ben» yox, «mən», «kəndim» yox, «özüm»
və s.
Bir çox çağdaş tədqiqatçılar bu daş kitabələrdəki mətnləri
şeir, nəsr örnəkləri hesab edir və onların üslub xüsusiyyətlərinin