CƏFƏR CABBARLI
(22.3.1899-31.12.1934)
Azərbaycan Sovet dramaturgiyasında realizmın banisi Cəfər Cabbarlı sayılır. Fitri istedad
sahibi olub və bədii yaradıcılığa çox erkən yaşlarından başlayıb. Əvvəlcə satirik və lirik şeirlər,
kiçik hekayələr yazıb. Dramaturgiya ilə daha ciddi və müntəzəm məşğul olub. Milli
dramaturgiyamıza təzə mövzular gətirib, yeni dövrün ən müxtəlif ictimai-sosial təbəqələrini təmsil
edən zəngin xarakterlər silsiləsi yaradıb. Bu janra möhtəşəm peşəkarlıq səciyyələri aşılayıb. Cəfər
Cabbarlı bədii tiplərin dramaturji təsvirində əvəzsiz olub. Qızğın dramaturji fəaliyyətlə yanaşı,
kinossenarilər yazıb. Teatrda və kino sənətində rejissor kimi də çalışıb, Vilyam Şekspirin "Hamlet"
və "Otello" faciələrini, Aleksandr Afinogenovun "Qorxu" dramını, Pyer Bomarşenin "Fiqaronun
toyu" komediyasını dilimizə tərcümə edib. Bəzi pyes, şeir və məqalələrini "Cabbarzadə" soyadı ilə
yazıb.
Cəfər Qafar oğlu Cabbarlı 1899-cu il mart ayının 22-də Bakı quberniyasının Xızı kəndində
(hazırda rayon mərkəzidir) kasıb ailədə doğulub. Kömürçülüklə güzəran quran Qafar kişi gözlərinin
nurunu itirəndən sonra acı yoxsulluğa düçar olan ailə məcburiyyət qarşısında Bakıya köçüb. Cəfərin
üç yaşı olanda atası dünyasını dəyişib. Külfəti idarə etməyin ağırlığı anası Şalıbikənin üzərinə
düşüb. O, imkanlı ailələrin paltarlarını yuyub, çörək bişirib və oğluna dini savad vermək istəyib.
Şahbikə arvad əvvəlcə Cəfəri kiçik yaşlarında molla məktəbinə verib, lakin sonra flkrini
dəyişərək onu Bakıdakı 7 saylı türkrus (rus-tatar) məktəbinə qoyub. Cəfər 1914-cü il-də 3 saylı ali
ibtidai məktəbə daxil olub və üç il orada təhsil keçib. Elə ilk pyesini də bu dövrdə qələmə alıb. Qısa
vaxtda dramaturq kimi şöhrətlənib tanınan və əsərləri müxtəlif teatr truppalarında tamaşaya qoyulan
Cəfər Cabbarlı təhsilini artırmaq məqsədilə 1917-1920-ci illərdə Bakı Politexnik Texnikumunda
(Sənaye Məktəbində) təhsil alıb. Hətta iyirminci illərin əvvəllərində Milli Dram Teatrının
repertuarında bir neçə əsərinin oynanılmasma baxmayaraq, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq
və tibb fakültələrində mühazirələr dinləyib, Bakı Teatr Məktəbində sırf səhnə təhsilinə yiyələnib.
Cəfər Cabbarlı 1920-ci ilin ikinci yarısından "Kommunist" (indiki "Xalq qəzeti") qəzetində
ədəbi işçi və tərcüməçi vəzifələrində çalışıb. 1929-cu ildən isə Milli Dram Teatrında ədəbi hissə
müdiri işləyib. Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi fəxri adı ilə təltif edilib.
Görkəmli dramaturq 31 dekabr 1934-cü ildə ürək çatışmazlığından qəfildən vəfat edib.
Məzarı Fəxri xiyabandadır.
Bakıda və Xızıda ev muzeyləri, müxtəlif şəhərlərdə adına küçələr, kinoteatrlar var.
Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyi, İrəvan Dövlət Dram Teatrı, Gəncə Dövlət Dram Teatrı,
"Azərbaycanfilm" kinostudiyası Cəfər Cabbarlının adını daşıyır.
Özünün sağlığında heç bir dramı kitab şəklində çap olunmayan Cəfər Cabbarlının ilk səhnə
əsəri "Vəfalı Səriyyə, yaxud göz yaşları içində gülüş" pyesidir. Melodrama janrında işlənmiş bu əsər
1915-ci ildə tamamlanıb. Birinci qələm təcrübəsi olmasma baxmayaraq, pyes janrının estetik
prinsipləri baxımından bitkin təsir bağışlayır. Qadın azadlığına çağırış, cəhalətin, nadanlığın tənqidi,
primitiv feodal düşüncəsinin sərt ifşası milli dramaturgiyamızda yeni olmasa da, Cəfər Cabbarlı
mövzuya müstəqil və aydın baxım bucağından yanaşması ilə seçilir. Dramaturgiyamızda ilk dəfə
qələmə alınan qoçu surətləri Qurban və Camal, tələbələr Səriyyə və Hüsniyyə, Rüstəm, Səriyyənin
anası Çimnaz, Çimnazın dayısı Həmzə kişi maraqlı bədii personajlardır.
Dramaturqun ikinci dram əsəri "Solğun çiçəklər" pyesidir. Cəfər Cabbarlının 1917-ci ildə
tamamladığı dramı ailə-məişət mövzusuna həsr olunub. Konfliktin özəyində var-dövlət və məhəbbət
məsələlərinin qarşılaşdırılması qoyulub. Cəmiyyətdə mövcud olan naqis əxlaq normaları, ictimai-
siyasi bərabərsizlik, mənəvi paklığa çağırış, aldadılıb təhqir olunmuş məhəbbət duyğularının faciəvi
lirizmi, Saranın daxili ülviyyəti və hüzünlü taleyi dramaturji hadisələrin mahiyyətini təşkil edir. Saf
qəlbli, xeyirxah duyğulu Əbdül, rəhmdillikdən uzaq, xəbis, riyakar ana və bala Gülnisə ilə Pəri,
cəmiyyətin burulğanlı hadisələrində mənəvi tarazlığını itirən, daxili qüruru sınan Bəhram gərgin və
psixoloji əsaslı dramaturji kolliziyalarda təsvir ediliblər. Pyesdə iştirakçı az olsa da, dram əsəri kimi
klassik prinsiplərlə yazılıb, beş pərdədən ibarətdir.
Əldə olan iki müxtəlif və bir qədər fərqli əlyazısı nüsxəsindəki qeydlərə əsasən demək olar
ki, Cəfər Cabbarlı "Nəsrəddin şah" dramını 1916 və 1918-ci illərdə yazıb. Pyes tarixi janrdadır və
beşpərdəli, yeddi şəkillidir. On doqquzuncu əsrin sonlarında İranda baş verən ictimai-siyasi
hadisələrdən bəhs edir. Dramaturji konfliktin mərkəzində 1848-1896-cı illərdə İrana şahlıq etmiş,
özü Qacarilər sülaləsindən olan Nəsrəddin şahın hakimiyyətindən və terrorçu təşkilatın üzvü Mirzə
Rza Kirmani tərəfindən qətlə yetirilməsindən bəhs edilir. "Nəsrəddin şah" dramında adları çəkilən
və Nadir, Sitarə, Rəhim xan, Cəmaləddin Əfqani, Mirzə Mülküm xan, Mirzə Təqi xan, Mirzə Sadıq
xan kimi tarixi şəxsiyyətlərin bədii obrazları ilə bərabər, dramaturqun təxəyyülünün məhsulu olan
koİoritli personajlar da var. Cəfər Cabbarlının bu pyesi tarixi dram janrının estetik prinsiplərinə
uyğun gəlsə də, əsərin dərin qatlarında müəllifin romantizınə və monumentalizmə meyilini sezmək
mümkündür.
Cəfər Cabbarlı "Nəsrəddin şah"ın birinci variantından sonra bir-birinin ardınca XX əsrin
ikinci onilliyinin müxtəlif tarixi hadisələrindən bəhs edən "Trablis müharibəsi" ("Yulduz, yaxud
Trablis müharibəsi". 1917), "Ədirnə fəthi" ("Ənvər bəyin Ədirnə fəthi". 1917), "Bakı müharibəsi"
(1918-1919) dramlarını yazıb.
Trablis bir məkan kimi Liviyanın şimali-qərb hissəsindəki Tripolitaniyanın əvvəlki adıdır.
Hadisələr burada və İstanbulda, onun ətrafındakı dağlarda baş verir. Cəfər Cabbarlı pyesin
remarkasında yazıb: "Trablisdə türklərlə italyanlar arasında olan hərbi təsvir edir". Trablis şəhəri
uğrunda gedən siyasi mübarizələr, siyasi münaqişələr və müharibə fonunda dramaturq vətənpərvər
Ramizin və sədaqətli Yulduzun məhəbbət macəralarını, sevgi ülviyyətinin tükənməz qadirliyini
təsvir edib. İki pak gəncin sevgisinə qarşı riyakar, rəzil və həqarətli duyğularla yaşayan Harisin
fitnəkarlığı, rəzalətli əməlləri qoyulub. Haris, Yulduz, Ramiz ÜÇIük süjetində dramaturq mürəkkəb
insani münasibətləri və ziddiyyətli mənəvi-əxlaqi problemləri dramaturji münaqişələrin mərkəzinə
çəkib. Cəfər Cabbarlı öz pyesində Ramiz və Yulduz surətlərini lirik-dramatik planda işlədiyi halda,
Haris obrazını psixoloji faciə janrının estetik tələbləri əsasında qələmə alıb. Pyesdə həmçi-nin
müəyyən psixoloji yük daşıyan maraqlı dramatik personajlar (Xalid, Şəmsa, İzzət paşa, Cinner,
Şüeyb, Sənusi) da vardır.
Fikir və ideyanın bədii təsvirinə, hərb və bəşər, sevgi və həyata inam, ləyaqət və vicdan
problemlərinin dramaturji gərginliyi baxımından "Ədirnə fəthi" əsəri "Trablis müharibəsinin mənəvi
davamı təsiri bağışlayır. Dramaturqun janr təyininə görə bu pyes "faciyeyi-inqilabi" əsərdir. Mövzu
Birinci Dünya müharibəsindən götürülüb və əsas ideyanın mayasında, dramaturqun ali məqsədinin
məğzində vətənpərvərlik duyğularının müqəddəsliyinin, xalqa, torpağa məhəbbətin tərənnümü, milli
qürurun qüdsiyyəti durur. Dramaturq belə mürəkkəb dramaturji kompozisiyanı bilməyərəkdən
doğma bacısı Zöhrəyə aşiq olan Xalidin müdhiş məhəbbətinin faciəli aqibətini göstərən hüzünlü
süjet xətti ilə məharətlə əlaqələndirib. Bununla da janrın dramaturji gərginliyi artıb və İnci, Kamal,
Şükri paşa, Nazim paşa, Molla Sübhan, Şeyxülislam obrazla-rının ictimai, sosial və psixoloji
təsvirlərinin dramaturji mahiyyətləri daha da dərinləşib.
Erməni daşnakiarının 1918-ci ilin martında Bakıda, eləcə də Azərbaycanın müxtəlif
bölgələrində törətdikləri qanlı faciələrdən bəhs edən çoxlu bədii əsər, o cümlədən bir neçə pyes
yazılıb. Onların arasında Cəfər Cabbarlının "Bakı müharibəsi" dramı bədii cəhətdən daha sanballı
təsir bağışlayır. Dramaturq bu pyesi yazmağa 1918-ci ilin sonlarında başlayıb və onu 1919-cu ilin
birinci yarısında tamamlayıb. "Bakı müharibəsi"nin mətni əldə yoxdur. Lakin ilk dəfə 1919-cu ildə
oynanılan tamaşanın proqramından və kiçik qəzet məqalələrindən bilinir ki, dram vətənpərvərlik
ruhunda yazılıb. "Bakı müharibəsi" pyesi həm xalqımızın başına açılan faciəvi müsibətləri, həm də
qəhrəmanlıq ideyalarını mürəkkəb vəziyyətlərdə bədii reallıqla təsvir edir.
Konfliktin kəskinləşməsində müstəsna rol oynayan tarixi hadisənin fonunda Cəfər Cabbarlı
Səlim bəy, Səməd, Tamara, Styopa, Rəhim bəy, Ziya, Mosul paşa, Fəridə, Səfər, Atabekyan,
Avanes, Əhməd, Nuru paşa, Tofiq bəy, Pyotr kimi müxtəlif ruhlu bədii tiplər yaradıb.
Cəfər Cabbarlı rolmantik ruhlu "Aydın" faciəsini 1919-cu ildə bitirsə də, onun bədii
tutumuna sonralar da əl gəzdirib. Cəmiyyətin mövcud ictimai və əxlaqi qanunlarına qarşı üsyankar
harayın faciəvi zəmində təsvirinə həsr olunan bu dram milli dramaturgiyamızda faciə janrının yeni
mərhələsinin başlanğıcı kimi də xarakterikdir.
Məqsəd və məramı bir qədər reallıqla səsləşməyən, bəşəriyyətin nicatı barədə fikir dünyası
bir qədər dumanlı görünən Aydın üsyankar xarakterinə görə yenidir, zaman baxımından tipik və
orijinaldır. Mürəkkəb psixoloji situasiyalarda, gözlənilməz dramatik toqquşmalarda, müxtəlif sosial
tiplər kimi qələmə alınmış Gültəkin, Dövlət bəy, Surxay, Böyükxanım, Balaxan, Mirzə Cavad,
Novruz bəy, Susanna, Pirqulu, Səlim, Qulam milli dramaturgiyamızda təzə səhnə surətləri təsiri
bağışlayırlar. Çünki Cəfər Cabbarlının xarakter yaratmaq, tip təsvir etmək bacarığı "Aydın"
dramında yeni səpkidə özünü büruzə verib. Dramaturq bu faciəsində məhəbbət xəttini sırf siyasi-
ictimai hadisələrlə psixoloji dürüstiüklə bağlaya bilib.
Getdikcə daha aydın hiss olunurdu ki, Cəfər Cabbarlı özünün düşüncə və fikirlərini, fəlsəfi
və estetik həyat qənaətlərini ideal qəhrəman timsalında canlandırmaq üçün yeni-yeni dramaturji
fəndlərə əl atır, təzə psixoloji münasibətləri mürəkkəb konfliktlərdə sınaqdan çıxartmağa çalışır. Bu
baxımdan ədibin 1922-ci ildə tamamladığı, lakin bir il sonra tamaşaya qoyulan "Oqtay Eloğlu"
dramı xarakterikdir. Cəfər Cabbarlı bu pyesində daha aydın sosial mövqeyi olan, milli səhnə
sənətinin tərəqqisi yolunda apardığı dönməz mübarizəni həyat amalına çevirən, iradə və mətanətcə
Aydına nisbətən daha dözümlü görünən Oqtay surəti yaradıb. Belə bədii təqdimatda dramaturqun
maarifpərvərlik ideyaları daha məzmunlu və daha sanballı görünür. Digər tərəfdən, dramaturq
"Oqtay Eloğlu" əsərində oxuculara və tamaşaçılara cəmiyyətin yeni tiplərini - zavallı, eşqi yolunda
sarsıntılara və hətta xəyanətə məruz qalan Firəngiz, ictimai-əxlaqi rəzilliyin qurbanı olan Sevər,
əqidəsizliyi həyat amalına çevirən miskin Mazandaranski, Şalıqulu, Şəkinski, səhnəmizdə milli
aktrisa yoxluğunun yaratdığı acınacaqlı vəziyyətin real təmsilçisi Tamara kimi həyati, məzmunlu,
dramatik tutumlu obraz-xarakterlər yaradıb.
Cəfər Cabbarlı "Od gəlini" dramının üzərində bir neçə il işləyib. Əsərin məşqlərinə 1927-ci
ildə başlanıb, lakin tamaşa 1928-ci ildə hazır olub. Müəyyən mənada tarixi qəhrəmanlıq dramı
janrında işlənən əsər mövzunun estetik həllinə görə tamamilə yenidir və pyes Cəfər Cabbarlımn
yaradıcılığında yeni mərhələnin başlanğıcı kimi qiymətləndirilib. Dramın qəhrəmanı Elxan müəyyən
mənada tarixi şəxsiyyət olmuş, ərəb istilaçılarına qarşı rəşadətli mübarizə aparmış sərkərdə Babəkin
(795-838) prototipidir. Amma dramaturq bundan bir bədii vasitə kimi istifadə edərək romantik-
psixoloji, real-dramatik faciə qəhrəmanının xarakterini yaradıb. Elxanın cəsurluğu, igidliyi və
rəşadəti islam ideyalarının təbliğatçısı Aqşinin mürəkkəb obrazı ilə üzləşmədə daha canlı görünür.
Elxanın sevgilisi, məhəbbətində paklıq və qüdsiyyəti ləyaqətlə qoruyan Solmaz, istilaçılara qarşı
döyüşlərdə məsləklərindən dönməyən Qorxmaz, Dönməz, Toğrul, Gülgün, Altay, İldırım, Sönməz,
vətənin müdafiəsi uğrunda mübarizəyə qoşulmaqda psixoloji sarsıntılar keçirən Yanardağ, maraqlı
təsir bağışlayan Oddamdı, qəddar, qaniçən Əbu Übeyd, puç mənəviyyatlı, miskin Altunbay, riyakar
Rəbi obrazlarının bədii təsviri "Od gəlini" faciəsinə möhtəşəm monumentallıq gətirib. Pyesdə
konfliktin mahiyyəti, dramaturji gərginliyi həm ictimai münasibətlərdə, həm də ayrı-ayrı obrazların
(məsələn, Elxan və Aqşin, Solmaz və Altunbay, Elxan və Altunbay) psixoloji münasibətlərində
bədii realizəsini tapıb.
"Od gəlini" faciəsi tamaşaya hazır olanda, 1928-ci ilin əvvəllərində Cəfər Cabbarlı mövzusu
çağdaş həyatdan götürülmüş "Sevil" dramını tamamlayıb və teatra verib. Dramaturq bu pyesində sırf
realist üslubu seçərək psixoloji-publisist dram janrında maraqlı və aktual, ictimai dəyərli və məişət
xarakterli, sosial tutumlu və mənəvi-əxlaqi problemlərə söykənən əsər yazıb. Sadalanan bu
məsələlər ilk növbədə yeni cəmiyyətdə qadın azadlığı probleminin necə qavranılması, cəmiyyətdə
qadının mövqeyinə çürük fəlsəfi baxışların ifşası, bir qrup "ziyalı" zümrəsmin mənəvi puçluqları
kontekstində oxuculara çatdırılıb. Meşşan əxlaq tərzinin, savadsızlığın, nadanlığın cəmiyyətdə
yaratdığı ədalətsizlik və hüquqi bərabərsizlik real hadisələr əsasında ifşa olunub.
Bacarıqlı olduğu qədər də miskin görünən Balaş, riyakar və yaltaq Əbdüləli bəy və
Məmmədəli bəy, əxlaqsız, fitnəkar və şərəfsiz Dilbər (Ediliya), zavallılıqdan mübariz mənəvi
yüksəlişə qalxan Sevil, qətiyyətli və fərasətli, aydın təfəkKürlü Gülüş, qəlbləri saf, lakin zavallı,
həyatın "dibində" yaşayan Atakişi və Babakişi obrazları özlərinin bədii dəyərləri ilə əsərdən alman
estetik təəssüratı tamamlayıblar.
Mövzusu şəhər mühitindən götürülmüş "Sevil"dən sonra Cəfər Cabbarlı kənd həyatına
müraciət edib. Xarakterlərin mübarizə toqquşmalarının əsasında yenicə başlanan kollektivləşmə
siyasi-ictimai prosesinin estetik mahiyyəti duran "Aimaz" dramını 1930-cu ildə yazıb. Bu əsərdə
Cəfər Cabbarlının yaradıcılığında böyük nailiyyət olan və ümumiyyətlə, dramaturgiyamızda ilk dəfə
qələmə alınan Hacı Əhməd kimi mürəkkəb xarakter, Şərif, İbad, Baloğlan, Kərbəlayı Fatmanisə,
Mirzə Səməndər, Balarza kimi tipik personajlar vardır. Müəyyən publisist quruluğu olsa da, kəndə
dərs deməyə gəlmiş 18 yaşh müəllimə Almaz tipli obrazı da dramaturgiyamızda ilk dəfə Cəfər
Cabbarlı qələmə alıb. Azərbaycan dilinin şirəliliyinə bələdliyi, incə yumordan, satirik məsxərədən
bacarıqla istifadə etməsi, adi həyati hadisələr əsasında monumental kompozisiya qura bilməsi, tipik
şəraitdə tipik xarakter yaratmaq istedadı dramaturqun bu əsərində özünün yeni səciyyələrini
göstərib.
Cəfər Cabbarlının xarakter yaratmaq və geniş dramaturji kompozisiya qurmaq səriştəsi onun
"1905-ci ildə" dramında başqa istiqamətdə və yeni mövzu-problematika məhvərində özünü büruzə
verib. 1931-ci ildə yazılmış dramda ədibin əvvəlki əsərlərində rastlaşmadığımız sadə təbiətli
İmamverdi və Allahverdi, şərəfsiz və simasız, mənən murdar Ağamyan, fitnəkar siyasətçi, millətlər
arasında təfriqə törədən General-qubernator, onun var-dövlət hərisli arvadı Mariya Timofeyevna,
hlkkəli və coşğun, hər şeyə nail olmağı yalnız pulda görən, cırtqoz xarakterli Əmiraslan bəy
Salamov, yaltaq və bir qədər də bic Bahadır bəy obrazları koloritli və realdır, duzlu və yumorludur,
dramatik cəhətdən təbii və bitkin səhnə surətləridir.
Dramaturq növbəti pyesinin mövzusunu cəmiyyətin yeni Quruculuq yollarında üzləşdiyi
çətinliklərə və ictimai-sosial Problemlərə həsr edib. "Yaşar" adlanan dramını 1932-ci ildə
taınamlayıb. Dramda publisist dəyər üst qatda olsa da, konflikt real və məzmunludur. Bu əsərində də
Cəfər Cabbarlının xarakter yaratmaq bacarığının dəyərli bədii məhsulları ilə rastlaşırıq. Şoran
torpaqları coşğun ehtirasla məhsuladar əkənəklərə çevirmək istəyən mühəndis-laborantlar Yaşar,
Toğrul və Tanya, koramal xislətli İmamyar, siyasi baxışlarına görə tərəddüdlər içində qıvrılan
Niyaz, kənd camaatının şux və təravətli, səmimi və məzəli yumorunu təcəssüm etdirən Əmirqulu və
Şərəbanı, dramatik səciyyəli Yaqut və Nigar obrazları məzmunlu dram personajlarıdır.
Komik-satirik çalarlı "Dönüş" dramını Cəfər Cabbarlı Milli Dram Teatrının 1920-ci ildə
yenidən dövlət statusu almasının onilliyinə həsr edib. Pyesdə çağdaş milli teatrda gedən sənətkarlıq
proseslərindən, forma və üslub axtarışlarında yeniliklə köhnəliyin mübarizəsindən, peşəkar ixtisas
savadına yiyələnməyin vacibliyindən, repertuar siyasətinin bədii təsdiqindən, estetik əsaslarından
söhbət açılır. Əsərdəki sənətdə yenilik təmsilçiləri Gülsabah, Bayram, Ötkün, Turac, təfəkKür və
düşüncələrinə görə zamanla ayaqlaşmayan Zaman, Sapan, Xosməmməd, Əlimuxtar, Xurşid, Asiya,
Əmrulla - hamısı teatrla bağlı adamlardır. Cəfər Cabbarlı "Dönüş" pyesində özünün teatr görüşlərini,
müasir teatrın hansı estetik prinsiplərlə işləməsi ideyasını dialoqların canında əritmişdir.
Cəfər Cabbarlının "Əfqanıstan" və "İncə" adlı tamamlanmamış pyesləri vardır. Dramaturq
kiçik həcmli, birpərdəli "Bozbaş qazanı" (1924), "Təzə peşə" (1925), "Yaylağa gedir" (1925),
"Doktor gedə bilməz" (1925), "2000 pərdə" və "2000 gecə" (ikisi də 1927-ci ildə yazılıb) vodevil,
məsxərə və pyeslərini də yazıb.
O, həmçinin, Peynqold Qliyerin "Şahsənəm", Anton Mailyanın "Səfa" operalarının
librettolarını, "Hacı Qara", "Sevil", "1905-ci ildə", "Almaz", "Ölülər" kinossenarilərini yazıb.
Özünün hekayəsi əsasında işlədiyi "Sitarə" opera librettosu yarımçıq qalıb.
Dostları ilə paylaş: |