ALEKSANDR TUQANOV
(31.3.1871-6.3.1960)
Azərbaycan milli teatrının inkişafında böyük işlər görmüş rejissor və pedaqoq Aleksandr
Aleksandroviç Tuqanov 31 mart 1871-ci ildə Moskvada doğulub. Teatr fəaliyyətinə aktyor kimi
Moskvada həvəskar dəstədə, sonra korşun teatrında başlayıb.
Ayrı-ayrı illərdə Tula, Hacıtərxan, Nijni Novqorod, Yaroslav, Bakı (1914), Riqa, Penza,
Voronej və digər şəhərlərdə aktyorluq edib. 1915-ci ildə Tiflisə gəlib. K.Nikulinin truppasında
çalışıb və həm də buradakı "Rusiya Teatr Cəmiyyəti Artistləri İttifaqı"na rəhbərlik edib.
Aktyorluqla məşğul olduğu teatrlarda Hamlet və Petruççio ("Hamlet" və "Şıltaq qızın
yumşalması", Vilyam Şekspir), Çatski ("Ağıldan bəla", Aleksandr Qriboyedov) rollarının mahir
ifaçılarından sayılıb.
Uzun illər müxtəlif truppalarda fəaliyyət göstərən Tiflisdəki azərbaycanlı səhnə fədailəri
1922-ci ildən Tiflis Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı kimi yeni yaradıcılığa başlayıb. Kollektivin
əsas aktyorları ilə
əvvəldən müxtəlif truppalarda yaradıcılıq ünsiyyətində olmuş Aleksandr Tuqanov
bir il sonra Tiflis teatrına baş rejissor təyin edilib. Burada onun rejissorluğu ilə Cəfər Cabbarlının
"Aydın", "Oqtay Eloğlu", Hüseyn Cavidin "Şeyda", "İblis", "Uçurum", "Şeyx Sənan", Vilyam
Şekspirin "Otello", Fridrix Şillerin "Qaçaqlar", Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə" əsərləri
tamaşaya hazırlanıb və repertuarın əsasını təşkil edib.
Aleksandr Tuqanov Tiflis Azərbaycan Teatrının repertuarının zənginləşməsində, aktyor
yaradıcılığının formalaşmasında cəsarətli addımlar atıb. O, teatrın repertuarında azərbaycanlı
dramaturqların əsərlərinin üstünlük təşkil etMəsmə xüsusi diqqət yetirib.
1924-cü ilin ikinci yarısında Aleksandr Tuqanov Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Bakıya
dəvət olunub. İyun ayının 19-da o, Akademik Milli Dram Teatrına baş rejissor təyin edilib. Rejissor
yeddi ildən çox bu kollektivə rəhbərlik edib, kollektivin mövzu və məzmun, üslub və forma
istiqamətindəki müasirlik axtarışlarında səmərəli işlər görüb.
1931-ci ildə teatrdaxili çəkişmələr nəticəsində kollektivdən ayrılan Aleksandr Tuqanov
Bakıdan uzaq Şərqə gedib. Bir müddət sonra oradan Qroznıya gələrək müxtəlif teatrlarda işləyib.
Milli Dram Teatrında yenə baş rejissor problemi yarananda Aleksandr Tuqanov 1935-ci ildə
Bakıya çağırılıb. O, Akademik teatra baş rejissor göndərilib. İki il burada çalışan rejissor sonra Gənc
Tamaşaçılar Teatrında işləməyə gedib. Bu kollektivin əsasən rus bölməsində tamaşalar hazırlayıb.
GTT-da işləyə-işləyə Opera və Balet Teatrında, Dövlət Rus Dram Teatrında, həm də
Akademik sənət ocağında quruluşlar verib. Əvvəllər Bakı Teatr Məktəbində dərs deyən rejissor
1945-ci ildən teatr institutunda pedaqoji fəaliyyət göstərib. 1947-ci ildən professor idi.
Akedemik Milli Dram Teatrında Aleksandr Tuqanovun rejissorluğu ilə Mirzə Fətəli
Axundzadənin "Molla İbrahimxəlil kimyagər" (1924), "Hacı Qara" (1925, 1928, 1930), Hüseyn
Cavidin "Şeyx Sənan" (1924, 1926), "Uçurum" (1924), "İblis" (1925, 1926), "Topal Teymur"
(1926), "Knyaz" (1930), Fitrətin "Hind ixtilaçıları" (1924), Nikoİay Qoqolun "Müfəttiş" (1924,
1929), Jan Batist Molyerin "Jorj Danden" (1924), "Don Juan" (1926), Aleksandr Dümanın "Qanlı
qala" ("Nel qülləsinin sirri". 1924), Cəfər Cabbarlının "Aydın" (1924, 1926), "Oqtay Eloğlu"
(1926, 1927), "Sevil" (1928), "Od gəlini" (1928, 1930), "Almaz" (1931, 1935), Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin "Pəri cadu" (1924, 1926), "Ağa Məhəmməd şah Qacar" (1927), Cəlil
Məmmədquluzadənin "Ölülər" (1924, 1926, 1928), Fridrix Şillerin "Qaçaqlar" (1924, 1928),
"Vilhelm Tel" (1925), "Məkr və məhəbbət (1925), Vilyam Şekspirin "Otello" (1925), "Hamlet"
(1926), "Şıltaq qızın yumşalması" (1929), "Maqbet" (1936), "Romeo və Cülyetta" (1937), Maksim
Qorkinin "Yurdsuz insanlar" ("Həyatın dibində". 1925), Vano Mçedaşvilinin "Qaçaq Kərəm"
(1925, 1927), Adolf D'Enneri və Germonun "İki yetimə" (1925), Qriqori Genin "Trilbi" (1925), Jül
Vernin "Kapitan Qrantın çocuqları" (1926), "80 gün dünya səyahəti" (1927), Nəriman Nərimanovun
"Nadir şah" (1926), Brandon Tomasın "Tələbələrin kələyi" (1926), Fuldun "Axmaq" (1927), Biçer
Stounun "Tom dayının koması" (1927), Rında Alekseyevanın "Dəmir divar" (1927), Aleksandr
Suxovo-kobılinin "Kreçinskinin toyu" (1927), Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə" (1928), Anatoli
Qlebovun "Zaqmuq" ("Qullar bayramı". 1929), Konstantin Trenyovun "Düşmənlər" ("Lyubov
Yarovaya". 1929), Viktor Hüqonun "Gülən adam" (1930), Əs Həbib Vəfanın "Bombey" (1930),
Moris Meterlinkin "Göy quş" (1935), Aleksandr Puşkinin "Dubrovski" (1937), Onore de Balzakin
"Ögey ana" (1939) pyeslərinin tamaşaları oynanılıb.
Aleksandr Tuqanov Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında Müslüm bəy
Maqomayevin "Nərgiz" operasına monumental quruluş verib. Romantik pafosu, kompozisiya
möhtəşəmliyi ilə seçilən tamaşa 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti
dekadasında həm musiqismə, həm də rejissor işinə görə yüksək qiymətləndirilib.
Opera truppası Milli Dram Teatrının nəzdində olanda (1925-ci ilin yayına qədər) Aleksandr
Tuqanov muğam operalarımızın inciləri sayılan Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" və
"Əsli və Kərəm" əsərlərini, "Arşın mal alan" operettasını tamaşaya hazırlayıb.
Aleksandr Tuqanov Bakıdakı yəhudi teatrında Karl Qutskovun "Uriel Akosta", erməni
teatrında Nıkolay Qoqolun "Müfəttiş" (1939), Rus Dram Teatrında Fridrix Şillerin "Qaçaqlar"
(1937), "Məkr və məhəbbət" (1938), Jan Batist Molyerin "Tartüf", Vilyam Şekspirin "Romeo və
Cülyetta" əsərlərinə səhnə həyatı verib.
Monumentalizmə meyil göstərən rejissor Gənc Tamaşaçılar Teatrında Maksim Qorkinin
"Meşşanlar", Nikolay Qoqolun "Müfəttiş", Denis Fonfizinin "Nadan övlad", Aleksandr Ostrovskinin
"Öz adamlarımızdır, dil taparıq", Fridrix Şillerin "Məkr və məhəbbət", Valentina Lyubimovanın
"Qızıl medal", "Onun dostları", Karlo Haldoninin "İki ağanın bir nökəri" əsərlərinə səhnə təfsiri
verib.
Aleksandr Tuqanov Azərbaycan teatrında aktyor ansamblının formalaşmasma ciddi diqqət
yetirib.
Plastik hərəkətlərin vərdişlərinə yiyələnmək üçün aktyorlara gündəlik trinaj-məşqlər təyin
edib. Onlara qrimdən, parikdən və Avropa pyeslərində geyimlərdən istifadənin, kübar və zadəgan
davranış qaydalarının, təzim və müraciət ədalarının prinsiplərini öyrətınəyə başlayıb.
Teatrda tamaşalar gec başlanır, bəzən gecə saat 2-də qurtarır, hətta yarımçıq saxlanılıb
sabaha keçirilirdi. Aleksandr Tuqanov bu işdə ciddi intizam yaratmağa nail olub.
Şekspirin, Şillerin əsərlərinin monumental üslub-formada oynanılmasını, bu tamaşaların
bəşəri problemlərlə uyarlı səslənməsini təmin edib.
Viktor Hüqo, Moris Meterlink, Onore de Balzak, Jül Vern, Biçer Stou kimi müəlliflərin
adlarını Akademik teatrın repertuar siyahısına məhz Tuqanov daxil edib.
Rol üzərində iş, tərtibat və tamaşa, musiqi, teatr və bu səpkili nəzəri məsələlərin Azərbaycan
səhnəsində əyaniləşdirilməsində sənədli islahatlar aparıb.
Sabit və məzmunlu, əlvan və mövzuca rəngarəng repertuar uğrunda Cəfər Cabbarlı ilə birgə
yeni ənənələr yaradıb.
Aleksandr Tuqanov Bakı Teatr Məktəbində və sonralar Azərbaycan Dövlət Teatr
İnstitutunda aktyor və rejissor sənətindən dərs deyib. Təcrübəli pedaqoqun onlarca yetirməsi
ölkəmizin müxtəlif teatrlarında səmərəli yaradıcılıq axtarışları aparıblar.
Azərbaycan milli teatrının inkişafında göstərdiyi xidmətlərinə, Milli Dram Teatrının
yaradıcılıq üsluburıun monumental səpkidə formalaşmasındakı səmərəli fəaliyyətinə görə Aleksandr
Tuqanov 4 aprel 1936-cı ildə respublikanın xalq artisti fəxri adı ilə təltif olunub.
Rejissor 6 mart 1960-cı ildə Bakida vəfat edib.
|