-
.
.
« ___ _ ! __ ] 1 . 1
o n n l a n t e l l i
Miqdori
(cntkalik sivdik miqdori hisobida)
Qon plazmasida
saqlanishiga molyar
Na*
g/sut
3 - 6
mmol/sut
130-260
38-82
nisbati
0
.
8
-
1.10
7-12
K'
Me*
Ca' (umumiy)
1*5
0,1
-
0,2
0,1 - 0,25
4,2-8,4
2
,5-6
,2
36-71
4-5
0
,
8
-
1
,5
2000-3500
Ammiak azoti
Xlorid (C l)
0,5 - 1,0
3 ,6 -9 ,0
100-250
0
,
8
-
2,0
Neorganik fosfat
Siydik kislota
0,9 - 1,3
0
,
2
-
1,2
^
29-45
1
,2-7,1
22-29
4-16
Siydikchil
Kreatinin:
2 0 - 3 5
333-583
X 8-17 7
50-80
70-98
erkaklarda
ay ol larda
1,0
—
2,0
0
,
8
-
1,8
7,1-15,9
66-80
lndikan
0.01
-
0 ,0 1 2
0.047-0,056
10-30
Hozirgi vaqtda siydikda jam i 150 dan ortiq kimyoviy moddalar
aniqlangan.
Sivdikdaei organik moddalar
.
. .
Siydikchil - siydik tarkibidagi organik moddalarni katta qismini
tashkil etadi. Katta odam siydigi bilan o‘rtacha bir sutkadai 30 g ga
v aq in (12-36 g) siydikchil chiqariladi. Bir sutkada siydik bil
ajratiladiganazotniumumiymiqdori lOdan 18ggachabo l ^ m u m k in ,
aralash ovqatlanganda siydikchilning azoti 80-90/.m tash k iletad r
Siydikda siydikchilga to‘g ‘ri keladigan azotnmg miqdori oqsiüargab y
b o ig a n ovqat iste’mol qilganda, to‘qima oqsillanm parchalamshi bilan
boruvchi kasalliklar (istm alaganda, saraton, gipertireoz, diabet va
boshqalar), shuningdek, ba’zi dorilar iste’mol qilganda (masalan.qator
gormonlar) ko'payadi. Siydik bilan ajraladigan siydikchil m iqdonjigar
o g 'ir jarohatlanganda, buyrak kasalliklarida (aymqsa, buyrak filtratsiya
qilish qobiliyati buzilganda), shuningdek insulin va boshqalar qab
q ih Kread|ininmah ^ i azot almashinuvini oxirgi mahsuloti hisoblanadi.
U mushak to'qimasida fosfokreatindan hosil boUadi. Har bir odam
uchun kreatininni sutkalik ajralish miqdori doimiy bo iib, asosan m ushak
massasining holatini aks ettiradi. Erkaklarda tanani har bir kg m assasiga
sutkada siydik bilan 18-32 mg kreatinin ajraladi, ayollarda esa 10 dan
25 mg gacha. Bu sonlar oqsil bilan ovqatlanishga ham bogiiq. S huning
uchun siydik bilan kreatinin sutkalik ekskretsiyasini aniqlash ko 'p ch ilik
holatlarda sutkalik siydik yig'ishni nazorat qilishda foydalanish m um kin.
K re a tin - katta odamlar siydigida am aliy jihatdan m e ’y o rid a
boim aydi. U siydikda kreatinni k o ‘p miqdorda iste’mol qilganda, yoki
patologik holatlarda aniqlanishi mumkin. Qon zardobidakreatin m iqdori
0,12 mmol/1 ga yetganda u siydik bilan ajraladi.
Bola bir yoshga kirguncha «fiziologik k reatin u riy a» b o i i s h i
mumkin. Ehtimol, go‘daklar siydigida kreatinni paydo bo iishi, m uskul
rivojlanishga nisbatan, kreatin sintezini kuchayishi bilar. b o g iiq d ir.
Ba’zi tekshiruvchilar fiziologik holatga qariyalardagi mushak atrofiyasi
va jigarda hosil boigan kreatinning to 'liq foydalanmasligi natijasida
kelib chiquvchi kreatinuriyani ham kirgizadilar. Kreatinni siydikda eng
ko‘p m iqdorda saqlanishi mushak sistem asi patologik h olatlarida,
aw alam bor miopatiya yoki progresslanuvchi mushak distrofiyasida
kuzatiladi.
M iopatiyali bemorlar siydigida kreatinni paydo b o iis h i sk elet
mushagida uning fiksatsiyasi va fosforillanishining buzilishi natijasida
vujudga kelishi mumkin. Fosfokreatin sintez jarayoni buzilgan b o is a ,
kreatinin hosil boimaydi; uning m iqdori siydikda keskin kam ayadi.
Kreatinuriya natijasida va kreatinin sintezi buzilishi siydikda kreatin
ko'rsatkichini keskin oshiradi: (kreatin miqdori+kreatinin m iq d o ri/
kreatinin miqdori). Me’yorda bu k o ‘rsatkich l,lg a yaqin.
M aiu m k i, kreatinuriya jig ar jarohatlanganida, qandli d iab etda,
endokrin o'zgarishlarda (gipertireoz, addison kasalligi, akrom egaliya
va boshqalar), yuqumli kasalliklarda kuzatilishi mumkin.
A m inokislotalar - sutkalik siydikda 1,1g atrofida bo iad i. Q o n va
siydikdagi ayrim aminokislotalar miqdorini nisbati bir xil emas. Siydik
bilan ajralayotgan u yoki bu am inokislotalam i miqdori uning qon
plazmasidagi miqdori va kanalchalardagi reabsorbsiya d arajasig a
bogiiq. Siydikda glitsin vagistidinni konsentratsiyasi eng yuqori, keyin
glutamin, alanin va serinning m iqdori turadi.
Giperam inoatsiduriya - jigar parenximasi kasalliklarida uchraydi.
Bu jigarda dezaminlanish va transaminlanish jarayonlarini buzilishi bilan
tushuntiriladi. Giperam inoatsiduriya, shuningdek, o g ‘ir y u q u m li
kasalliklar, saraton, katta jarohatlar, miopatiya, komatoz holatlar,
gipertireoz, kortizon va AKTG bilan davolaganda va boshqa holatlarda
kuzatiladi.
Ayrim aminokislotalar almashinuvini buzilishlari ham ma lum.
K o ‘pchilik bu buzilishlar tu g ‘m a yoki irsiydir. Fenilketonuriya misol
b o i is h i mumkin. K asallik n in g sababi - jig ard a fenilalanin - 4
m o n o o k sig e n a z a n i irs iy y etish m o v ch ilig i, b u n in g n atijasid a
fen ilalan in n in g tiro z in g a aylanishi sodir b o ‘lm aydi. Bu holda
organizmda fenilalanin va ketohosilalari to‘planadi, siydik bilan ko p
miqdorda ajraladi. Fenilketonuriyani ternir xloridi yordamida aniqlash
juda oson: siydikka bir necha tomchi ternirxlorid eritmasi qo‘shilganida
2-3 daqiqadan so‘ng zaytun-yashil rang hosil b oiadi.
A lk a p to n u r iy a d a (g o m o g en tizin u riy a) siy d ik d a tirozin
almashinuvini m etabolitlaridan biri b o ig an gom ogentizin kislota
m iqdori keskin ortadi. N atijada havoda qoldirilgan siydik keskin
qorayadi. A lkaptonuriyada metabolizm buzilishini sababi b o iib ,
gomogentizin kislota oksidazasini yetishmasligi hisoblanadi.
S hun ingdek, y a n a tu g 'm a k asalliklar: giperp rolinem iya
(prolinoksidaza fermentini yetishmasligi natijasida vujudga keladi,
oqibati-prolinuriya); gipervalinemiya (valin alm ashinuvini irsiy
buzilishi, siydikda valin konsentratsiyasini keskin ortishi bilan boradi);
sitrulinemiya (siydikchil hosil b o iish siklining irsiy buzilishi,
argininsuksinat - sintetaza fermentini yetishmovchiligiga bog‘ liq, siydik
bilan ko‘p miqdorda sitrullin ajralib chiqadi) va boshqalar kuzatiladi.
Siydik kislota purin almashinuvining oxirgi mahsuloti hisoblanadi.
Sutka davomida siydik bilan 0,7 g yaqin siydik kislota chiqariladi.
Nukleoproteinlar saqlovchi ovqatni ko‘p iste’mol qilinganda m aium
vaqtdan keyin siydik kislota chiqarilishi k o ‘payadi. Va, aksincha,
purinlami kam saqlovchi ovqat iste’mol qilinganda siydik kislotaning
chiqarilishi sutkada 0,2 g gacha pasayadi. Siydik kislotaning ko‘p
chiqarilishida leykemiya, politsitemiya, gepatit va podagrada ham
kuzatiladi. Atsetilsalitsil kislota va ba’zi steroid gormonlar qabul
qilinganda ham siydik kislotaning siydikdagi miqdori ortadi.
Siydikda siydik kislota bilan bir qatorda endo- va ekzogen tabiatga
ega bo ig an oz miqdorda purinlar saqlanadi.
G ip pur kislotasi oz m iqdorda odam siydigida aniqlanadi (sutkalik
hajm da taxm inan 0,7 g). Bu modda glitsin va benzoy kislotam
birikmasidir. Aromatik birikmalarga boy bo ig an o‘simlik ovqatlarni
iste’mol qilganda, ulardan benzoy kislota hosil bo’lganligi sababli gippur
kislota siydik bilan ko‘p ajraladi.
1940-yilda A. Kvik va A. Ya. Pitel klinik amaliyotga gippur probasini
(Kvik-Pitel probasini) kiritdilar. M e’yorda jigar hujayralari organizm ga
qabul qilingan benzoat kislotani (yengil nonushtadan keyin bem or 3-4
g b en z o at n atriy qabul q ila d i) g lits in bilan b irik tirish o r q a li
zararsizlantiriladi. Hosil bo‘lgan gippur kislota siydik bilan chiqariladi.
Kvik-Pitel probasi o‘tkazilganda m e’yorda siydik bilan qabul qilingan
benzoat natriyni 65-85% chiqariladi. Jigar jarohatlanganda g ip p u r
kislota hosil b oiishi buziladi, shuning uchun siydikda uning m iqdori
keskin pasayadi.
Siydikni azotsiz organik tarkibiy qism lari - bu shavel, sut va lim on
(sitrat), shuningdek moy, valeriana, qahrabo (suksinat), P-oksimoy,
atsetosirka va boshqa kislotalar. Sutkalik siydikda organik kislotalarni
umumiy miqdori odatda 1 g dan ortmaydi.
M e’yoriy sutkalik siydikda bu kislotalarni miqdori milligrammlarga
to ‘g ‘ri k elad i, shuning uchun u la rn i m iqdorini an iq lash j u d a
murakkabdir. U yoki bu holatlarda u lar ko'pchiligini ch iq arilishi
ko'payadi va ulami aniqlash siydikda oson kechadi. Masalan: k uch li
rnushak ishida sut kislota miqdori, alkalozda - sitrat va suksinat m iqdori
ortadi.
S iydikning an o rg sn ik (m in e ra i) ta rk ib iy qism lari - q on va
organizmni boshqa to‘qimalari tarkibiga kiruvchi barcha m in era i
moddalar siydik tarkibida boiadi. Sutkalik siydik quritilganda hosil
boigan 50-65 g quruq moddani 15-25 g anorganik moddalarga to ‘g ‘ri
keladi.
N a triy va xlor i onia ri - m e’y o rd a ovqat bilan qabul q ilin g a n
xloridlami 90% (bir sutkada 8-15 g NaCI) siydik bilan chiqariladi. B a ’zi
patologik holatlarda (surunkali nefrit, diareya, o ‘tkir bug‘im revmatizmi
va boshqalar) siydik bilan xloridlami chiqarilishi pasayadi. Na+ v a C l+
ionlarini maksimal konsentratsiyasi (siydikda 340 mmol/1) organizm ga
ko‘p miqdorda gipertonik eritmalar yuborilgandan keyin kuzatilishi
mumkin.
Kaliy, kalsiy va magniy io n la ri - ko'pchilik tek shiruvchilar
koptokcha filtratida boigan kaliy ionlarini barchasi nefron proksim al
qismîda bùfamchi siydikdan qayta so'riladi deb hisoblaydilar. D istal
segmentda kaliy ionlarini sekretsiyasi yuz beradi. U asosan kaliy va
vodorod ionlarini almashinuvi bilan b ogiiqdir. Demak, organizm da
kaliyni kamayishi nordon siydikning ajralishi bilan boradi.
Ca2 va Mg2*ionlari buyrakdan kam miqdorda ajraladi. Organizmdan
chiqarilishi kerak boigan Ca2“ va M g2' ionlarini taxminan 30% siydik
orqali ajratiladi. Ishqoriy yer metallarini asosiy qismi najas orqali
chiqariladi.
B ik arb o n a tlar, f o s fa tla r v a su lfatlar
- siydikdagi bikarbonatlar
dori siydik
pH ko‘rsatkichi bilan bogiiqdir. pH 5.6 bolganda siydik
b ilan
0,5 mmol/1, pH 6,6-6 mmol/1, pH 7,8-9,3 mmol/1 bikarbonatlar
ajraladi. Bikarbonatlar m iqdori alkalozda ko'paysa, atsidozda -
kamayadi. Odatda organizmdan cbiqariladigan fosfatlarni 50% dan
kam roq miqdori ch iq arila d i. Atsidozda siydik bilan fosfatlarni
chiqarilishi ortadi. Qalqonsimon old bezi giperfunksiyasida siydikdagi
fosfatlar miqdori ko‘payadi. Organizmga vitamin D qabul qilinganda
fosfatlarni siydik bilan chiqarilishi pasayadi.
O ltin g u g u rt saqlovchi am inokisiotalar
- sistein, sistin vametionin
siydik sulfatlarini manbai hisoblanadi. Bu arninokislotafar to qimalarda
sulfat kislota ionlarini hosil qilib oksidlanadilar. Sutkalik siydik taikibida
sulfatlami umumiy miqdori 1,8 g dan (oltingugurtga hisoblaganda)
ortmaydi.
A n im iak
- buyrakda k o ‘p miqdorda saqlanuvchi glutaminaza
fermenti ishtirokida glutamindan ammiakni hosil bo'iishini rnaxsus
mexamzmi mavjud. Amm iak siydik bilan ammoniy tuzlari sifatida
chiqariladi Uni miqdori organizmdagi kislota - ishqor muvozanatim
aks etdiradi. Atsidozda ulam i siydikdagi miqdori ko'payadi, alkalozda
esa kamayadi. Buyraklarda glutamindan ammiak hosil bo'lish jarayom
buzilganda siydikda ammoniy tuzlarini miqdori past boiadi.
Siydikning p ato lo g ik ta rk ib iy qism lari
- keng foydalaniladigan
«siydikni patologik tarkibiy qismlari» tushunchasi shartli bo lib, siydik
patologik tarkibiy qismi sifatida ko‘riladigan ko'pchilik birikmalar, ko p
b o ‘lmagan miqdorda b o ‘lsa hain, me’yoriy siydikda doimo bo ladilar.
Boshqacha qilib aytganda,
s o ‘z
analitik aniqlanadigan miqdorda
uchramaydigan moddalar haqida ketyapti. Bularga avvalambor oqsil,
glyukoza,
atseton (keton) tanachalari, o‘t va qon pigmentlari kiradi.
Oqsil - me’yoriy odam siydigida juda kam miqdorda oqsil bo lib,
uning borligini odatda, sifat reaksiyalari bilan aniqlab bo'lmaydi. Qator
kasalliklarda, ayniqsa, buyrak kasalliklarida, siydikning oqsil miqdori
keskin ortishimumkin(proteinuriya). Qon zardobi oqsillari, shuningdek
m a’lum darajada buyrak to ‘qimasi oqsillari siydik oqsilining manbai
bo 'lish i mumkin.
Proteinuriyalar 2 ta katta guruhga boiinadi: buyrak va buyrakdan
tashqari.
B u y r a k
proteinuriyalari oqsillar (asosan qon plazmasi oqsillari)
siydikka nefronni organik jarohatlanishi, buyrak filtri teshiklari
oichatnini ortishi, sbuningdek koptokchalarda qon oqirni pasayishi
natijasida vujudga keladi. Buyrakdan tashqari proteinuriya siydik
yoilari yoki prostata bezini jarohatianishiga b ogiiqdir.
Klinik amaliyotda ko‘p qoilanilaniladigan
«albuminuriya»
iborasi
(siydikda oqsil aniqlanganda) noto‘g ‘ridir, chunki siydik bilan nafaqat
albumin, balki globuîinlar ham ajraladi. Masalan: nefrozlarda siydikdagi
oqsilni umumiy miqdori 26 g/l gacha boiishi mumkin, bunda albuminlar
konsentratsiyasi 12 g/l, globuîinlar esa - 14 g/l.
Odam siydigidagi qator fermentlar faolligini aniqlash mumkin:
lipaza, ribonukleaza, LDG, aminotransferaza, urokinaza. fosfaiaza, a -
amilaza, leytsinaminopeptidaza va boshqalar. a-am ilaza va ba’zi boshqa
ferm entlardan tashqari fermentlar fa o llig in i an;qliss,hni asosiy
qiyinchiliklari siydikning quyuqlanishi va bunda ferment faolligini
ingibirlashdan muhofaza qilishga bogiiqdir.
Qon - siydikda qizil qon tanachalari (geuiaturiya) yoki erigan qon
pigm entlari (g e m o g lo b in u riy a ) sifa tid a an iq la n ish i m um kin.
Gematuriyalar buyrak va buyrakdan tashqari b o iish i inumkin. Buyrak
gematuriyasi - o ‘tkir nefritni asosiy siinptomi. Buyrakdan tashqari
geinaturiya siydik y o ilari yalligianish jarayonlari yoki jarohat olganda
kuzatiladi. Gemoglobinuriya gemoliz va gemoglobinemiya bilan odatda
bogiiqdir. Gemoglobinni plazmadagi miqdori 1 g/l dan ortgandan keyin
u siydikda paydo b o iad i. Gematuriyani odatda sitologik tekshiruv
(siydik cho‘kmasini mikrosko‘p ostida tekshirish), gemoglobinuriyani
esa kimyoviy y o i bilan aniqlash mumkin.
Glyukoza - m e’yorda odam siydigida minimal miqdorda glyukoza
b o ia d i. Ularni oddiy sifat reaksiyalari bilan aniqlab b o im ay d i.
Patologik holatlarda glyukozani siyd ik dagi m iqdori k o 'p ay ad i
(gîyukozuriya). Masalan, qandli diabetda siydik bilan ajralayotgan
glyukoza miqdori sutka davomida bir necha o ‘n grammga yetishi
mumkin.
Ba’zida siydikda boshqa uglevodlar, xususan fruktoza, galaktoza,
pentoza aniqlanishi mumkin. F ruk to zuriya fruktozani glyukozaga
aylantiruvchi ferm entlarni irsiy y etish m o v eh ilig id a kuzatiladi;
shuningdek, irsiy pentozuriya va irsiy g alakto zu riya ham uchraydi.
Keton (atseton) tanachalari - m e’yoriy siydikda bu birikmalar
juda lcam rniqdorda (0,01 g sutkada) uchraydi. Uîar oddiy sifat sinamalari
bilan (Légal, Lange va boshqa nitroprussid sinamalari) aniqlanmaydi.
Keton tanachalari ko‘p miqdorda chiqarilganda sifat sinamalari ijobiy
boiadi. Bunday patologik holat ketonuriya deb ataladi. Masalan: qandli
diabetda kuniga 150 g gacha keton tanachalari chiqarilishi mumkin.
Siydikda hech qachon atseton, atsetosirka kislotasi boim aydi, yoki
aksincha, chiqarilm aydi. Odatdagi nitroprussid sinamalari nafaqat
atsetonni, balki atsetosirka kislotani borligini aniqlashga imkon beradi;
ß - oksim oy kislotasi siydikda keton tanachalari (qandli diabet va
boshqalar) ju d a ko'payganda paydo boiadi.
K eton tanachalari siydik bilan nafaqat qandli diabetda, balki
ochlikda, ovqat tarkibida uglevodlar bo‘lmaganida ajralishi bilan bog‘liq
kasalliklarda kuzatiladi. Masalan: tireotoksikozda, qon quyilishida, kalla
— miya jarohatlarida. Ilk yoshlik davrida oshqozon-ichak yo li uzoq
davom etadigan kasalliklari (dizenteriya, toksikozlar) ochlik natijasida
ketonemiya
va
ketonuriyani
vujudga keltirishi mumkin. Ketonuriya
yu q u m li k a s a llik la rd a ku zatilish i m um kin : sk arlatin a, gripp,
tuberkulyoz, meningit. Bu holatlarda ketonuriya diagnostik ahamiyatga
ega b o im a y ikkilamchidir.
Bilirubin
- m e’yoriy siydikda juda kam miqdorda bilirubin b o iib ,
uni oddiy sifat reaksiyalari bilan aniqlab boim aydi. Bilirubin ko p
a jra lg a n d a , b iliru b in g a sifat re a k siy a la ri m u sbat b o ig a n d a ,
bilirubinuriya deb ataladi. U o‘t yo ilari berkilganda va jigar parenximasi
kasalliklarida uchraydi.
Bilirubinning siydik bilan chiqarilishi obturatsion sariqlikda kuchli
rivojlangan. 0 ‘t dim langanida o‘t kanalchalari jarohatlanadi va
bilirubinni qon kapillyarlariga o ‘tkazadi. Agar jigar parenximasi
jarohatlangan b o is a , bilirubin parchalangan jigar hujayralari orqali
qonga
0
‘tadi. Q onda bevosita bilirubin m iqdori 3,4 mkmol/1 dan
ortganda
bilirubinuriya
kuzatiladi. Bilvosita bilirubin buyrak filtri
orqali o ‘ta olmaydi. U faqat buyraklar qattiq jarohatlanganida boiishi
mumkin.
Urobilin
- aniqrog'i Sterkobilin, siydikda doimo juda kam miqdorda
b o ia d i. U ni konsentratsiyasi gemolitik va parenximatoz sariqlikda
k eskin o rta d i. Bu jig a rn i ichakdan s o 'rilg a n m ezobilinogenni
(urobilinogen) ushlab qolishi va parchalash xususiyatini yo qolishi bilan
bogiiqdir. Aksincha, siydikda o ‘t pigmentlari (bilirubin) bo lganda
urobilinogenni boim asligi o ‘t y o iini berkilishi natijasida o tni ichakka
tushishi to ‘xtaganligini ko‘rsatadi.
P o rfirinlar
- m e’yorda siydik ju d a kam m iqdorda 1 turdagi
p o rfirinlarni saqlaydi (sutkalik miqdori 300 mkg gacha). Lekin
porfirinlami chiqarilishi jigar kasalliklarida va pemitsioz anemiyada
keskin ortishi mumkin (10-12 barobar). Irsiy porfiriyada 1 tur porfirinlar
hosil boiadi (uroporfirin I va ko'proporfirin I). Bu holatlarda sutkalik
siydikda 10 mg gacha porfirinlar aniqlanilanadi. 0 ‘tkir porfiriyada
uroporfirin 3, ko'proporfirin 3, shuningdek, porfobilinogenni siydik
bilan ekskretsiyasi kuzatiladi.
XIX BOB
MUSHAKLAR BIOKIMYOSI
Turli hayot shakllari uchun harakatchanlik xos xususiyat hisoblanadi;
mitotik apparatdagi xromosomalaming aniq to‘g ‘rilanishi va tarqalishi,
buiganing sakrashi, shuningdek odam qoilarining ajoyib harakatlari
va oyoq mushaklarining og'ir ishini ko‘rsatish mumkin. Lekin bu turli-
tum an funksiyalam i amalga oshirishda ko‘p bo lmagan kimyoviy
m exanizm lar qataashadi. Umurtqalilar skelet mushaklari qisqaruvchi
apparatî eng yaxshi o'rganilgan sistema hisoblanadi.
M ushak to'qimasi tana vazmni 40-42% ini tashkil etadi. Mushaklami
asosiy dinam ik funksiyasi - qisqarish va keyinchalik bo'shashishi
hisobiga harakatcbanlikni ta ’m inlashdir. M ushaklar qisqarganda
kimyoviy eneigiyani mexanik energiyaga aylamshi bilan bog liq bo lgan
ish am alga oshadi.
Qisqarish mushakda parallel joylashgan, aktin va miozindan tashkil
topgan 2 xil oqsil iplarining o‘zaro ta’siri naîijasida yuzaga keladi. Ikki
turdagi iplar o‘rtasida ko‘ndalang ko‘prikchalaming ketma-ket hosil
b o ‘iishi va uzilishi hisobiga kuchlaming generatsiyasi amalga oshadi.
Bu ak tin filam entlarining miozin filam entlari markaziy sohasiga
harakatlanishini ta’minlab beradi. Ko‘ndalang ko‘prikchalaming uzilishi
va filam entlam ing birlamchi holatga kelishi natijasida bo shashi sodir
b o ia d i. Bunday sikl neyromushak kontaktdan mushak tolasi uzunligi
bo‘yicha ikki yo‘nalishda depolyarlanish toiqinining tarqalishi bilan
initsirlanadi; ko‘ndalang nay teshigiga to iq in yetishi bilan qo zg alish
jarayoni ichkariga tarqaladi va sarko‘plazmatik retikulumdan Ca ni
chiqarilishini ta’minlaydi. Sarko'plazmatik retikulum aktinda joylashgan
troponin C oqsili bilan bogianadi va bu oqsilning konformatsiyasini
o'zgartiradi. Bu o ‘z navbatida boshqa oqsil — tropomiozinga siljishga
imkon beradi, aktin va miozin o'rtasida ko’ndalang ko‘prikchalar hosil
boMishiga to‘sqinlik qiladi. Ko‘ndalang ko‘prikchalaming hosil boiishi
aktin iplarini harakatga keltiradi; u miozin ta’sirida ATFning gidrolizi
natijasida ajralayotgan energiya hisobiga boradi. Q o‘zg ‘alish holati
tugaganda sarko‘plazmatik retikulum Ca4 -Mg+í-ATF-aza shu sistem a
ichkarisiga kalsiyning qayta o'tishini ta’minlaydi. Ca+2 konsentratsiyasi
past darajaga yetganda ko'ndalang ko'prikchaiar uziladi va m ushak
tolasi bo'shashadi.
3 turdagi mushaklar bir-biridan quyidagicha farq qiiadi:
1 ) skelet mushagi;
2) yurak mushagi;
3) silliq mushak.
K o 'n d a la n g ta r g ‘il m u sh ak su b stru k tu ra si o d d iy u su ld a
mikrosko‘pda o'rganilgan va quyidagi sxematik tuzilishga ega:
M ushak tolalari diametri 1 mkm b o ig an , ko'ndalang joylashgan
fibrillalardan tuzilgan, ularda ketma-ket keluvchi qora va oq disklar
ko'rinadi. Qora disklar ikkilamchi nur sindirish qobiliyatiga ega bo‘lib,
A -(anizatrop) disklar deb ataladi; oq disklar ikkilamchi nur sindirish
qobiliyatiga ega emas. Ular I-(izotrop) disklar deb ataladi.
I
disk o'rtasida kengligi taxminan 80 nm bo‘lgan pishiq Z chiziq
joylashgan. Bu chiziq tolani butun ko‘ndalangi bo‘yicha kesib o ‘tib,
fibrillalam i bir boylamda ushlab turadi hamda bir vaqtda ko‘p fibrillalar
A- va I-disklarining joylashishini tartibga soladi.
B ir Z-chiziqdan ikkinchisigacha b o ig a n miofibrillalar boylami
sarkom em i hosil qiladi va har bir sarkomerga kiradi.
1) k o ‘ndalang naychalar turi, ular tolaning ko’ndalang o 'q ig a
nisbatan to ‘g ‘ri burchak orqali joylashgan vahujayraning tashqi yuzasi
bilan b o g ian ad i;
2) hujayraning 8-10% ini tashkil etuvchi sarko‘plazmatik retikulum;
3) bir necha mitoxondriylar.
Elektron mikrosko'pda miofibrill strukturalaming agregatlar sifatida
m avjudligi aniqlandi. Ular diametri 14 nm, uzunligi 1500 nm va bir-
biridan 20-30 nm oraliqda joylashgan y o ‘g ‘on filamentlar va ular
o ‘rtasida diametri 7-8nm b o ig a n ingichka filamentlardan iborat. A-
diskning k o ‘ndalang kesimida filamentlaming ikkilamchi geksagonal
to ‘r hosil qilishi ko‘rinadi, ya’ni filamentlaming har biri boshqa turdagi
olti filam ent bilan o‘raigan. Tinch holatda H zonada ingichka, I diskda
esa q a lin filam entlar b o im a y d i. Q alin filam entlar m iozindan,
ingichkalar - aktindan iborat. Qisqarishda sarkomer o‘zining birlamchi
uzunlig iga nisbatan 25-30%ga kaltalashadi. Maksimal qisqarishda
to‘qnash keluvchi ingichka filamentlar bir-biri bo’icha siljiydi va qisman
bir-birini yopadi. Ayni vaqtda qalin filament uchlari sarkomer ikkala
Z-chiziqlari bilan bogianadi.
K o ‘ndalang-targ‘il m ushaklarni kimyoviy tarkibi
K atta yoshdagi odam va hayvon mushak to‘qimasida 72 dan 80 ^
gacha suv saqlanadi. Mushak massasini 20-28% quruq moddalarga,
asosan oqsillarga to‘g‘ri keladi. Oqsillardan tashqari quiuq moddalar
tarkibiga glikogen va boshqa uglevodlar, turli lipidiar, azot saqlovchi
ekstraktiv moddalar, organik va noorganik kislotalar tuzlari va boshqa
kim yoviy birikmalar kiradi (34-jadval).
Sut em lzuvchilar k o ‘n d alan g -targ ‘il
mushagini kimyoviy ta rk ib i (o‘rtach a qiy m atlar)
Tarkibiy qismi
Ho‘l vaznga nisbati, %
Tarkibiy qismi
Ho‘l vaznga nisbati, %
Suv
72-80
Kreatinin
0,003-0,005
Quruq moddalar
20-28
ATF
0,25-0,40
Shuningdek: oqsil
16,5-20,9
Kamozin
0
,2-0,3
Glikogen
0,3-3,0
Kamitin
0,02-0,05
Fosfoglitserid
0,4-
1,0
Anserin
0,1-0,7
Xolesterin
0,06-0,2
Sut kislota
0,09-0,15
Kreatindan
kreatinfosfat
0,2-0,55
Erkin
aminokislotalar
0
,
0 1
-
0 ,0 2
Qoldiq
1,0-1,5
M u s h a k o q s illa ri. A.Ya. D a n ilev sk iy b irin c h i m a ro ta b a
mushaklardan ekstraksiya qilinuvchi oqsillami 3 sinfga b o id i: suvda
eruvchi, 8-12% ammoniy xlorid eritmasi bilan ekstraksiya qilinuvchi
va kislota hamda ishqorlami suyultirilgan eritmalari bilan ajratiluvchi.
Hozirgi vaqtda mushak to‘qimasi oqsillari 3 ta asosiy guruhga bo‘linadi:
sarko‘plazmatik, miofibrillyar va strom a oqsillari. Barcha m u sh ak
oqsillaridan birinchisi 35%, ikkinchisi - 45%, uchinchisi 20% ni tashkil
etadi. Bu oqsillar suv va turli ion kuchlanishga ega b o ig a n tuzli
eritmalarda erishi bilan bir-biridan keskin farqlanadi (115-rasm).
Miofibrillaning muhim oqsillari b o iib , yuqori ion kuchli tuzlarda
eruvchi miozin, aktin, aktomiozin, shuningdek, boshqaruvchi oqsillar
tropom iozin, troponin, alfa- va P -ak tin in hisoblanadi. M io z in
miofibrillalaming asosiy oqsili b o iib , quruq massasini 50-55% ini
tashkil etadi. Miozin oqsilining umumiy strukturasi rasmda keltirilgan:
Dostları ilə paylaş: |