Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

 
Şəkil  48. KŞ-də  deltalar  və  gətirmə  konusları: 
a – Ural  çayı,  b – Sırdərya  çayı,  v -  Balx  çayı (Əfqanıstan  respublikası), 
 q – Pyanc  çayı,  d – Tece  çayı,  e – Tarim  çayı. 
 
Dağətəyi regionlarda bu, tektonik pillənin eninə olan dərələrdən gətirmə 
konusunun geniş inkişafına görə aşkar olunur. Fəal qırılıb-qalxma zamanı vahid 
tektonik pillənin formalaşması baş vermiş (qalxmış qanadın kənarında sürüşmə 
qırılmalarının baş verməsinə baxmayaraq) qalxma fəal qanadın eroziyası he-
sabına kompensə olunur. Bu hadisəni çox vaxt lokal səviyyəli kosmik şəkillərdə 
aşkar etmək mümkün olur. Burada qırılıb-qalxmanın düşmüş qanadının arxa 
hissəsində qravitasion əmələgəlməsi olan qalın şleyflər görünür. 
Struktur geomorfoloji zonallığı eninə  və diaqonal səmtdə keçən qırılıb-
düşmələr və  qırılıb-qalxmalar, adətən relyef formalarında yaxşı  əks olunur və 
kosmik təsvirlərdə aydın görünür. Lokal eninə çökmələrlə  təmasda olduğu 
zaman, bu tip qırılmalar relyefdə özünü ,demək olar ki, uzununa qırılmalar kimi 
aparır. Lakin bəzən onlar özlərini yalnız relyefin pilləliyində göstərir ki, bu da 
denudasion relyeflə qarışıq düşə bilir. Pilləliyin tektonik təbiəti çıxıntıların 
düzxətli olması ilə  aşkar edilir. Onlar müxtəlif dərəcəli parçalanmaya malik 
olan blokları ayırır və bəzən də çıxıntının hər iki tərəfi  və onun yaxınlığındakı 

122 
 
cavan kollüvial çöküntülərin geniş inkişaf sahəsi üzrə blokların relyef tipini 
dəyişir. Çox vaxt eninə qırılmalarboyu çökmə zonalar (neotektonik qrabenlər) 
nisbətən açıq foto rəngçalarları ilə seçilir. Bu da qraben dibinin az parça-
lanmasından (əgər o, hətta cavan akkumulyativ örtükdən məhrum olunsa da) 
asılıdır. 
 
 
 
Şəkil 49. KŞ-də  düzxətli  qırılmaların  geomorfoloji ifadəsi. 
 
Şaquli düşən qırılma parçalanmalarından fərqli olaraq, xüsusən azmeylli 
üstəgəlmələr adətən eroziyaya məruz qalmır və kosmik təsvirlərdə  zəif aşkar 
edilir. Lakin üstəgəlmənin təkcə  səthi deyil, bütün üstəgəlməyanı struktur 
formalar və onlarla bağlı relyef elementləri kompleks şəkildə  təhlil edilirsə, 
onda yeni üstəgəlmə zonalarının geomorfoloji ifadəsi tam olur (şəkil 50). 
Adətən üstə gələn blokun ön hissəsi asimmetrik antiklinal qırışıqlığa çevrilir ki, 
onun da tağ hissəsi birinci növbədə dağılır, nəticədə üstəgəlmənin önündə 
paralel pillələr əmələ gəlir. Pillənin alt hissəsində, ondan bir qədər aralı, adətən 
relyefdə kuest formalı  təpəciklər  əmələ  gətirən üstəgəlməyanı antiklinalın 
çevrilmiş qanadının fraqmenti saxlanılır. 
Çox vaxt pillə ilə kuestarası erozion şəbəkənin  şəkli üstəgəlmə zonasın-
dan kənardakı erozion şəbəkənin  şəklindən fərqlənir. Nəticədə kosmik şəkil-
lərdə zolaqlı  təsvirə malik səciyyəvi relyef əmələ  gəlir. Regional səviyyəli 
kosmik  şəkillərdə planda daha çox yarımmaili üstəgəlməyanı pillə (xüsusən, 

123 
 
əgər o, kölgə ilə əhatələnmişdirsə) görünür. Lokal və dəqiq səviyyəli şəkillərdə 
isə üstəgəlməyanı relyefin bütün elementlərini aşkar etmək mümkündür. 
 
 
Şəkil  50. KŞ-də  üstəgəlmələrin  struktur-geomorfoloji ifadəsi. 
 
Passiv üstəgəlmə strukturları, üstəgəlmə paketləri və örtükləri də relyefdə 
zolaqlı  şəkil  əmələ  gətirir, lakin onların struktur interpretasiyası (distansion 
zondlama məlumatlarına görə) çətin olur, çünki belə relyefi başqa passiv 
strukturlar da verə bilər. 
Relyef tipləri arasında yerdəyişmə deformasiyası zonalarının relyefi daha 
yaxşı “tanınma” ilə  fərqlənir. Bu da onunla əlaqədardır ki, yer dəyişməyanı 
relyefin elementləri çox vaxt regional geomorfoloji zonallığın eninə  və ya 
diaqonal istiqamətlənmiş  səciyyəvi kompleks formalar əmələ  gətirir. Bundan 
əlavə, relyef elementlərinin planlı yerdəyişməsi, həmin amplitudun şaquli 
yerdəyişməsinə nisbətən asan aşkar olunur (şəkil 51). 
Geomorfoloji quruluşlu yerdəyişmə zonalarının üç əsas növü müşahidə 
olunur: erozion dərə sistemi boyunca relyefin litomorf elementlərinin planlı 

124 
 
yerdəyişməsi; ana süxurların litologiyası ilə  əlaqədar olmayan relyef element-
lərinin analoji yerdəyişməsi və nəhayət relyefin müsbət formalarının səciyyəvi 
xətti  əyilmələri. Birinci - eninə yerdəyişmə ilə pozulmuş, passiv preparasiya 
olunmuş  qırışıqlıq strukturların relyefi üçün ən tipik haldır. Keyfiyyətli or-
tamiqyaslı kosmik şəkillərdə bir neçə fəal yerdəyişmələr çox aydın aşkar edilir. 
 
 
 
Şəkil 51. KŞ-də  horizontal  yerdəyişmə strukturlarının   
struktur-geomorfoloji ifadəsi. 
 
Relyefin cavan formalarının planlı yerdəyişməsi fəal yerdəyişmə zona-
larında müşahidə olunur (Orta Asiya Talasso-Fərqanə, Darvaz-Qara-Gül və s.). 
Burada relyefin xətti çökmələri boyu, eninə  səmtli cavan dərələr və onları 
suayırıcılarına bölən, bəzən isə terras gətirmə konusları və s. vasitəsilə yaranmış 
qanunauyğun sistematik yerdəyişmələr aşkar olunur. 
Kosmik təsvirlərdə  aşkar edilmiş relyefin cavan elementlərini, planlı 
yerdəyişmələrdən istifadə edərək, P.Molner, P.Topolye, V.Q.Trifon və s. təd-
qiqatçılar təyin etmişlər. Aralıq dənizi qurşağının  şərq hissəsinin və  Mərkəzi 
Asiya dağlarının (Çəmən, Attıdağ, Çunqur, Anatolu və s.) bir çox iri qırılmaları 
yeni və müasir mərhələdəki yerdəyişmə kimi inkişaf etmişdir. Belə halda, əgər 

125 
 
yerdəyişmə deformasiyaları ensiz qırılma struktur zonalarında lokallaşmamış-
dırsa və nisbətən geniş zonalarda paylanmışdırsa, onda bu zonaları  kəsən rel-
yefin xətti elementləri səciyyəvi S və Z-yə bənzər planlı formalar şəklini alır. 
Kosmik  şəkillərdə  təsvirin uyğun «şevron»rəsmi, yerdəyişmə zonasında rel-
yefin çoxlu miqdarda paralel xətti elementi əks olunduğu halda daha aydın 
görünür. 
 
8.5. Regional və qlobal struktur-geomorfoloji tədqiqatlarda kosmik 
təsvirlərin təhlili 
 
Regional struktur geomorfoloji təhlilin  əsas məqsədi iri regionların  ən 
yeni struktur planının aşkar edilməsi, tektonik və neotektonik vahidlərdən təşkil 
olunmuş ümumiləşdirilmiş relyef xüsusiyyətlərinin və relyef əmələgəlmə 
proseslərinin öyrənilməsidir. Distansion zondlama materiallarının məlumatları 
əsasında yeni struktur planları öyrənərkən,  əsas diqqəti iri strukturların sər-
hədlərinin dəqiqləşdirilməsinə  və onların sahəvi yerləşməsində  dərinlik nəza-
rətinin təyininə vermək lazımdır (şəkil 52, 53). Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, 
əsas neotektonik elementlərin sərhədləri (platforma düzənlikləri və dağ  qırı-
şıqlıq  əyalətləri) daxilində müxtəlif  ən yeni stukturlar olan, özünəməxsus 
struktur karkas əmələ  gətirən nizamlanmış  xətti deformasiya sistemləri ilə 
nəzarət edilir. Tyan-Şan və onun əhatə etdiyi regionun timsalında V.İ. Makarov 
və L.İ.Solovyova göstərmişlər ki, xətti regional zonaların neotektonik əhə-
miyyəti, onlarla iri qırılma pozulmalarının daxil olub-olmamasından və  həm-
çinin onların qədim tektonik zonalara uyğun gəlib-gəlməməsindən asılı de-
yildir. Müxtəlif istiqamətli regional xətti zonaların eynihüquqlu olmasının 
etirafı bu müəllifləri «Kəsişən struktur plan» (ən yeni strukturların) konsep-
siyasına gətirib çıxardı ki, sonradan da o, digər regionlara tətbiq edildi. Struktur 
geomfoloji tədqiqatların bu aspekti lineamentlərin öyrənilməsinə  həsr edilmiş 
9-cu fəsildə daha dəqiq araşdırılacaqdır.   
Regional səviyyəli kosmik şəkillərdə yaxşı görünən, hətta kiçik relyef 
formaları müxtəlif praktiki məsələlərin həll edilməsinə imkan yaradır. Məsələn, 
İssık-Kul rayonunun erozion şəbəkəsini öyrənən S.A.Sladkopevtsev belə bir 
nəticəyə  gəlmişdir ki, bu sahənin parçalanması relyefin yüksəkliyindən və 
tipindən asılıdır. Parçalanmanın daha böyük dərinliyi maksimal qalxımlarda  
alp relyefli dağ silsilələrində müşahidə olunur. Burada iri novlar uzunməsafəli 
və  kəskin yamaclıdır lakin  parçalanmaların bölgüsü böyük deyildirş Onların 
yamacları çox vaxt hamarlanmışdır. Ehtimal  ki, parçalanmanın sıxlığı yamac 
proseslərinin fəallığı ilə, relyefin uzun müddət buz altında konservasiyası, kiçik 
relyef formalarını  kəsən ekzarasiya ilə  məhdudlaşır. Bundan əlavə, yüksək 
dağlıq hissə  kəsimlərinin seyrəkləşməsini buradakı selektiv denudasion səth-
lərin inkişafı və hamarlanmanın qədim yüksək qalxmış səthlərinin mənimsənil-
məsi ilə izah etmək olar. 

126 
 
 
 
 
Şəkil 52. KŞ-də yüksək dağlıq (intensiv parçalanmış) ərazilərin  gölləri: 
a -  İssık-Kul (Mərkəzi  Tyan-Şan);  b – Kara-Kul (Pamir). 
 
Orta dağlıq yüksəkliklərdə və qalxmış dağətəyi şleyflərdə parçalanmanın 
sıxlığı nisbətən kiçik kəsimlərdə maksimal olur ki, bu da eroziyanın fəallığının 
nisbətən zəif olmasına baxmayaraq, eroziyaya uğramış süxurların yumşaq və ya 
doğranmış olması ilə izah olunur. Nəhayət, azmeylli dağətəyi düzənliklərdə 
parçalanmanın dərinliyi minimuma enir və eyni zamanda müvəqqəti su axımı 
şəbəkəsinin sıxlığı azalır. 
Kosmik  şəkillərin köməyi ilə Yerin və digər yer qrupu planetlərinin 
müxtəlif rayonlarının regional geomorfoloji və struktur geomorfoloji xəritələri 
tərtib edilmişdir. Hətta yaxşı öyrənilmiş rayonlarda kosmik təsvirlər həm 
müxtəlif yaşlı geomorfoloji səthlər və kəsimlərin paylanması, həm də relyefdə 
yeni və ən müasir neotektonik süxurların yayılma formaları haqqında yeni mə-
lumat almağa imkan verir. Əsas etibarilə, kosmik şəkillərin tətbiqi ilə mümkün 

127 
 
olan mühüm kəşflərdən biri, relyefin regional dairəvi və ya konsentrik struk-
turlarıdır ki, bu da 10-cu fəsildə daha dəqiq araşdırılacaqdır. 
 
 
 
Şəkil 53.  KŞ-də alçaq dağlıq (zəif parçalanmış)  ərazilərin  gölləri: 
a – Ölü  dəniz (İsrail),  b – Qara boğaz göl (Türkmənistan), v – Deşt  və  Neyriz  (Zaqros),  
 q – qurumuş  duzlu  göllər (Şimali  İran). 
 
Regional geomorfoloji tədqiqatlar üçün dağlıq  əyalətlərin perspektiv 
şəkilləri daha böyük maraq kəsb edir (şəkil 54). Plan şəkilləri üzərində aparılan 
müşahidələr zamanı, burada relyefin gözəçarpan parçalanması maskalanır (üstü 
örtülür və yaxud hiss olunmur). Lakin, hamarlanmanın ilkin zirvə  səthləri və 
onların qonşu  ərazilərin analoji səthləri ilə  əlaqəsi daha əyani görünür. Belə 
şəkillərin təhlili, Himalay kimi regionlarda dağəməgəlməni, bu zonaların mux-
tar qalxımı ilə deyil, onların altına xarici çökmələrin «dartılıb çəkilməsi» və 

128 
 
ikili sial qabığının üzə  çıxması ilə  əlaqələndirən geoloqların nöqteyi-nəzərini 
daha yaxşı başa düşməyə imkan verir. 
 
 
 
Şəkil 54. Dağlıq vilayətlərin  perspektiv (“a”, Himalay) və plan  
(“b”, Hindiquş)  KŞ-nin  müqayisəsi. 
 
Qlobal struktur-geomorfoloji tədqiqatlarda distansion zondlama material-
larının  əsas tətbiq sahələri aşağıdakılardır: planetar dərəcəli geomorfoloji ob-
yektlərin sahəvi paylanmasının öyrənilməsi; bu obyektlərin genetik əlaqələrinin 
müəyyən edilməsi məqsədi ilə onların qarşılıqlı  əlaqələrinin təhlili; yer qabı-
ğının və strukturların planetar bölünməsinə  nəzarət edən bölgünün aşkar 
edilməsi; çoxkilometrli qalınlığa malik su qatı ilə örtülmüş okean dibinin 
geomorfoloji quruluşunun öyrənilməsi.  
Bu məsələlər hazırda lineament təhlilinin köməyi ilə həll edilir. Müvafiq 
məlumatlar 9-cu fəsildə veriləcəkdir.  

129 
 
İndi də 1978-ci ildə fəzaya buraxılmış «Sisat»peykindən, okean dibi rel-
yefinin, su səthinin radiolakasiya ölçü məlumatlarının köməyi ilə öyrənil-
məsinin nəticələrini araşdıraq. 55-ci şəkildə Yer kürəsinin şərq yarımkürəsinin 
okean dibi xəritəsinin bir hissəsi göstərilmişdir.  
 
Şəkil 55. Su səthinin radiolokasiya (RL) ölçü məlumatlarına görə Atlantik və  
Hind okeanlarının dibinin relyefinin xəritəsi. B.Xaksba görə. 
 
Bu xəritənin tərtibi üçün, Dünya okeanının səthini örtmüş (5 milyon 
nöqtəyə yaxın) su səthinin ölçü məlumatlarını eyni dayaq nöqtələrinin  şə-
bəkəsinə düzmüşlər. Rəngli qrafikqurmanın mürəkkəb kompüter proqramından 
istifadə edərək, B.Xaksbi təsvirin hər bir elementi üçün 15 rəng və onların 256 
çalarını seçmişdir. Xəritədə aşkar edilmiş bir çox hissələr, ya həmin vaxta qədər 
məlum deyildi, ya da axıra qədər təsdiq edilməmişdi. Məsələn, Afrikadan 
cənuba döğru Hind okeanınında yeni sualtı dağlar və  qırılma zonaları  aşkar 
edilmişdir. Xəritədə,  İslandiyadan cənub-qərbə doğru uzanan Reykyanesaralıq 
okaen silsiləsi görünür. Əvvəllər bu silsilənin V-yə bənzər formalı olması haqda 
şübhələr var idi. Lakin xəritə bunun həqiqət olduğunu təsdiq edir.
 
 
 
 

130 
 
IX. KOSMİK ZONDLAMA MATERİALLARININ  
KÖMƏYİLƏ XƏTTİ STRUKTURLARIN  
(LİNEAMENTLƏRİN)  ÖYRƏNİLMƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Xətti strukturlar və yaxud lineamentlər (“lineamentum”-latın sözü olub, 
xətt deməkdir) çox geniş yayılmış geoloji obyektlərdir. Onlar müxtəlif miqyaslı 
kosmik şəkillərdə deşifrə olunur və topoqrafik, batimetrik, geofiziki və s. xəritə 
və sxemlərin təhlili zamanı aşkar edillir. 
 
9.1. Lineamentlər haqqinda təsəvvürlərin  
yaranması və təkamülü 
 
Strukturlar, onlara planetar çatlar kimi baxan Eli de Bomon, V.Qopkins 
və s. geoloqların adı ilə bağlıdır. Sonralar L.Bux, A.Dobre və digər alimlər 
ortoqonal sistemli qırılmaların planetin hidroqrafik mənzərəsinə nüfuz etməsinə 
diqqət yetirmişlər. Onlar, bu sistemlərin həmçinin xətti uzanan qırışıqlıq 
deformasiyalarına da təsiri haqqında fikir söyləmişlər. Belə ki, Pont-Kaspi 
əyalətinin uzaq məsafəli düz xətli struktur elementləri, qövsi strukturları  və 
eninə (submeridional) elementləri, N.İ.Andrusova görə, indiki dövrdə  aşkar 
edilmiş Transqafqaz və Ural-Oman lineamentləri istiqamətində yerləşmişdir. 
A.P.Karpinskinin yer qabığının qırılma tektonikasına aid əsərlərində Rusiyanın 
avropa hissəsində  şimal-qərb və  şimal-şərq istiqamətli çatların olduğu gös-
tərilmişdir. XlX əsrin axırlarında M.Bertran bütün qitələri kəsən, kənarlarında 
qırışıqlıq və ya qırılma dislokasiyaları  və iri paleocoğrafi və ya müasir relyef 
formaları (dağ silsilələri, çay dərələri, dəniz sahilləri və s.) qruplaşan xətti 
strukturlar haqqında təsəvvürü inkişaf etdirmişdir. 
XlX  əsrin axırlarında görkəmli Avstriya geoloqu Eduard Zyussun Aşağı 
Avstriya və  Cənubi  İtaliya zəlzələlərinin episentrinin (mərkəzinin) fəzavi 
yerləşmə qanunauyğunluqları üzərində apardığı tədqiqatlar lineament haqqında 
anlayışın formalaşmasına təkan verdi. 
Alim, kifayət məsafələrdə düz xətt üzrə uzanan «zəlzələ  zərbəsinin adi 
xətləri»adlandırdığı hadisəni kəşf etdi. 
Amerika geoloqu V. Xobbs 1904-1911-ci illərdə öz işlərində “Linea-
ment” anlayışını formalaşdırdı və onu elmigeoloji ədəbiyyata termin kimi daxil 
etdi. V. Xobbs lineamenti  heterogen əmələ gəlmə geoloji kütlələrin sərhədləri 
və  dənizin sahil xəttinin düzxətli sahələri, dağ massivlərinin  əhatəsi və  land-
şaftın digər düzxətli elementləri (məsələn, çay dərələri) (şəkil 56), həmçinin E. 
Zyuss tərəfindən ayrılmış “seysmotektonik xəttlər” kimi təsəvvür edirdi. 
Müasir dövrdə geologiyadakı bu “terminoloji kəşf”in  əhəmiyyətini kifa-
yət dərəcədə qiymətləndirmək çətindir, Çünki bu kəşf planetin dərinlik quru-
luşunun xarici (yerüstü) əlamətlərə görə öyrənilməsinin son dərəcə  sadə, müm-
kün və effektiv ekspresüsulunu təklif edirdi. 

131 
 
F.İ.Muşketov isə lineament anlayışını seysmotektonik dislokasiya - 1911-
ci ildə Kebin zəlzələsi nəticəsində Zail Alatausunun yamaclarında yaranmış 
düzxətli uzununa yarğanlara aid etmişdi. Q. Ştille Avropa lineamentlərinin 
xüsusi təsvirini vermiş  və “Avropanın  əsas lineamentləri”nin  sxemini təklif 
etmişdir (şəkil 57). Onun fikrincə, yer qabığını  və  həmçinin  əvvəlki Meqa-
qeyanı lineamentlərdə intensiv şırımlanmış hesab etmək lazımdır ki, onların da 
bir hissəsi yerin inkişaf dövründə fəallaşaraq, xüsusi məna kəsb etmişdi. 
Keçən əsrin 30-cu illərinin sonunda R.A.Zonder Avropa lineamentlərinin 
6 əsas istiqamətini aşkar etmiş, lineament tektonikası anlayışını formalaşdırmış 
və geologiyanın bu sahəsində həll edilən bəzi problemləri qeyd etmişdir. 
Lineamentlərin öyrənilməsi və lineament tektonikası anlayışının inkişa-
fında yeni keyfiyyətdə  sıçrayış Yerin və yer qrupu planetlərinin tədqiqatında 
distansion zondlama üsullarından istifadənin başlanılması ilə əlaqədardır. 
 
Şəkil  56. Çat  zonalarına (lineamentlərə)  aid  olan  hidroqrafik  şəbəkə.  
V.Xobbsə  görə. 

132 
 
 
 
Şəkil  57. Avropanın  kardinal  lineamentləri. Q.Ştilleyə  görə. 
 
Yerin, kosmik cihazlar vasitəsilə alınmış ilk foto və teleşəkilləri ix-
tisasçılara xətti, qövsvari və dairəvi obyektlər haqqında çoxlu yeni məlumatlar 
almağa imkan vermişdir. Lakin indiyə  qədər, lineament termini müxtəlif 
mənşəli coğrafi mühüt, geolojistruktur və geofiziki sahələr, xətti əmələgəlmələr 
kimi başa düşülməkdə davam edir. Y.Q.Katsın və A.Tevelyevin apardığı təhlil 
göstərmişdir ki, «Lineament»termininin bir neçə mənası meydana gəlmişdir. 
Bunlardan  birincisi E.Zyussun, A. P. Karpinskinin, Q. Ştillenin, R. 
Zonderin ilkin işlərinə aiddir və müasir mərhələdə V. E. Xain, V. A. Buşun və 
s. işlərində inkişaf etdirilmişdir. Onlar, lineamenti - qırışıqlığın istiqamətini 
təyin edən, uzunmüddətli inkişafda olan qırılmalar, yerüstü qırılmalar, rifto-
genez, vulkanlar, zəlzələ  mərkəzlərinin və s. zəncirvarı düzülüşü kimi qəbul 
edirlər. 
İkincisi V. Q. Trifonov, S. S. Şultsun hesab etdiyi kimi, lineamentlər 
dərinlik, lakin cavan (üst pleystosen-holosen) strukturlarda özünü qırılma kimi 
və yaxud V. İ. Makarov və L.İ. Solovyovaya görə, qırılma fleksura zonaları 
kimi aparır. Qeyd edilənlərə əlavə olaraq, İ. K. Volçanskaya, İ. N.Tomson, M. 
A. Favorskaya və digər metallogeniya ilə məşğul olan alimlər hesab edirlər ki, 
bu lineamentlər adətən metallogenik zonaları müşayiət edir. 
Üçüncü lineament anlayışına L. M. Rastsvetayev, P.V. Florenski, V. S. 
Mileyev, Y.V. Yunakovskaya və digər geoloqların işlərində rast gəlinir. Onlar 
lineamentlərə yer səthində müxtəlif tip pozulmalar və geolojigeomorfoloji ob-
yektlərin forma və istiqamətləri, o cümlədən geofiziki sahələrin quruluş xüsu-
siyyətləri ilə özlərini büruzə verən müstəqil dərinlik strukturu dərəcəsi verirlər. 

133 
 
Dördüncü lineament anlayışını-Y. Q. Kats, V. İ. Makarov, A. İ. 
Poletayev, E. F. Rumyanseva, A. V. Tevelyev və b. litosferin dərinlik qeyri-
bircinsliliyini  əks etdirən geoloji strukturun, coğrafi mühitin və geofiziki 
sahələrin parametrlərinin kəskin dəyişməsinin düzxətli və azmeylli əyilmiş, 
nisbətən ensiz, yüksək qradiyentli zonalarına  aid edirlər. 
“Lineament”anlayışının izahında yekdilliyin müşahidə olunmaması 
müasir geologiyada qanunauyğun və obyektiv hadisədir. Buna səbəb 
lineamentlərin təbiətinin ilkin təyinində vəhdətin olmamasıdır. Lineamentlər – 
yer qabığının unikal obyektləri olub, yer qabığının və litosferin müxtəlif 
miqyas, dərinlik və yaşlı qeyri-bircinsliyi haqqında obyektiv və kifayət qədər 
dürüst informasiyanı Yer səthinə ötürür və    həm geoloji nəzəriyyədə, həm də 
təcrübədə geniş istifadə olunur. 
Geoloji nəzəriyyədə lineamentlər, yer qabığının dərinlik bölünməsinin 
özünəməxsus təbii indikatoru kimi, müasir geodinamikanın qavranılmasında 
etibarlı alət rolunu oynaya bilər. 
Geoloji təcrübədə isə lineamentlərə, müxtəlif flyuid və  məhlulları  nəql 
etdirən kanal kimi baxmaq olar və onlar müxtəlif faydalı qazıntıların axtarışı və 
proqnozlaşdırılmasında birbaşa indikator rolunu oynaya bilər. 
 
9.2. Lineamentlərin axtarışı, aşkarı  
və öyrənilməsi üsulları 
 
Hazırda geologiyada lineamentlərin axtarışı, aşkar edilməsi və öyrə-
nilməsi, onların sistemləşdirilməsində üç qrup : evristik, alət (cihazların köməyi 
ilə) və kompleks üsullar tətbiq edilir. Evristik üsul keyfiyyət, alət üsulu kəmiy-
yət, kompleks üsul isə həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət xarakteri daşıyır. 
Evristik üsul - kosmik şəkillər və ya geolojigeofiziki materialların əsasın-
da lineamentlərin birbaşa (vizual) və ya dolayı yolla ayrılmasından ibarətdir. 
Lineamentlərin birbaşa ayrılması kosmik şəkillərin vizual deşif-
rələnməsinə əsaslanaraq, iki səbəblə şərtlənir. 
Əvvala, eksperimental yolla müəyyən edilmişdir ki, müxtəlif operatorlarla 
vizual deşifrələnmiş lineamentlərin təkrarlanmasının bəzən çox kiçik, 30%-dən 
artıq olmamasına baxmayaraq, hətta belə hallarda da, müxtəlif deşifrələyicilər 
tərəfindən tərtib edilmiş xəritələrdə lineamentlərin sıxlıg maksimumlarının uyğun 
gəlməsi 70%-ə çatır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, ayrı-ayrı lineamentlərin 
çəkilməsində  fərqlərin olmasına baxmayaraq, lineament sahələrinin ümumi 
mənzərəsi vizual geoloji deşifrələnmənin subyektivliyindən cüzi asılıdır. 
İkincisi, N.V.Antoşenko – Olenov və V.Y.Qoldun məlumatlarına görə, 
müasir texniki və riyazi təchizatlı alət üsullarının texnologiyası  təcrübəli 
deşifrəçilərin işlərinə nisbətən hələlik böyük əmək və vəsait sərfi tələb edir və 
xüsusilə, əsas əkin sahələri yerləşən rayonlarda lineamentlərin və digər geoloji 
obyektlərin etibarlı aşkarını təmin etmir. 

134 
 
Lineamentlərin və lineament sistemlərinin dolayı yola ayrılması, onların 
müxtəlif parametrlərlə səciyyələnən, Yer kütlələrinin sahəvi yerləşməsi haqqın-
da olan məlumatlara görə izlənilməsi və axtarışı ilə əlaqədardır; litoloji (süxur-
ların tərkibi və sıxlığı); tektonik (yer qabığı strukturlarının doğranma dərəcəsi, 
qırılma pozulmalarının sıxlığı, bölünmələrin formaları, üstünlük təşkil edən 
kinematika və pozulmaların istiqaməti); geofiziki, seysmoloji, geokimyəvi (uy-
ğun geokimyəvi sahələrin səmti və intensivliyi); hidrogeoloji (subasma dərəcə-
si, yeraltı suların tərkibi və yatım dərinliyi); landşaft (çay şəbəkəsinin rəsmi) 
(şəkil 59) ,bitki örtüyünün paylanma xüsusiyyətləri və s.). 
Alət üsulu. Lineamentlərin öyrənilməsində maşın (avtomatlaşdırılmış) 
təhlili üsulu geniş inkişaf tapmışdır. Lineamentlərin kosmik şəkillərdə avto-
matik ayrılmasının əsasını ziddiyyətli analogiya yanaşması təşkil edir ki,bu da 
parlaqlığın və aydınlığın mütləq qiymətindən asılı olmayaraq, obyektin rəng-
çalar müxtəlifliyinə görə lineament şəbəkəsi, müxtəlif dərəcəli generelizasiya 
almaq məqsədilə, operatorun istəyindən asılı olaraq, dəyişilə bilər. 
Ziddiyyətli analogiya yanaşması üçüncü ilə ayrılmış iki qonşu pik sellərin 
parlaqlığının müqayisəsi ilə həyata keçirilir. Bu halda fərqin ölçülmüş qiyməti 
orta pikselin üzərinə yazılır. Belə  təhlil bütün istiqamətlər üzrə aparılır, hər 
piksel üçün bu halda bir neçə qiymət alındığından, maksimal qiymət əsas götü-
rülür. Maksimal variasiya xətlərini göstərən ədədi nəticələr lineament sxemləri 
kimi qrafik olaraq göstərilir. Lakin bu zaman süni surətdə yaranmış lineament-
ləri (texnogen və ya antropogen mənşəli) kənarlaşdırmaq üçün alınmış nəticə-
ləri korrektə etmək lazımdır. 
Subyektiv amili maksimum kənarlaşdırmaq məqsədilə, məlumatlar gül-
diaqramı  və ya lineamentlərin uzanmasının histoqramı, lineamentlərin gül-
diaqramı  xəritəsi və ya lineamentlərin xüsusi uzunluq xəritəsi, o cümlədən 
qrafik şəklində göstərilir. 
Alınmış  kəmiyyət xüsusiyyətlərinin obyektiv müqayisəsi və korrel-yasi-
yası üçün, həcmi parametrlərin tətbiqi məsləhət görülmüşdür (məsələn, yer qa-
bığının müxtəlif bloklarının lineamentləşmə  dərəcəsini səciyyələndirən qlobal 
çatlılıq  əmsalı). Hazırda kosmik şəkillərdə lineamentlərin avtomatik ayrılması 
üçün proqram və alqoritmlər işlənib hazırlanmışdır.