Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

6.4.8.Hidrogeoloji tədqiqatlar üçün deşifrələmə 
 
Hidrogeoloji deşifrələmə qarşılıqlı  əlaqəli iki prosesi özündə birləşdirir: 
şəkillərdə  təbii mühitin predmetlərinin və hadisələrinin tanınması  və onların  
deşifrələmə komponentləri ilə hidrogeoloji şəraitin  əlaqəsinin aşkar edilməsi  
əsasında hidrogeoloji interpretasiyası. 
Hidrogeologiyada distansion üsulların tətbiqinin çətinliyi öyrənilən ob-
yektin təbiəti ilə birbaşa fototəsvirə malik olmayan və birbaşa deşifrələmə əla-
mətləri ilə tanınması mümkün olmayan KFŞ-ə görə yeraltı suların deşif-
rələnməsi üçün kompleks dolayı əlamətlərin olması zəruridir. Bu, yeraltı sularla 
landşaftın digər komponentləri arasındakı sıx qarşılıqlı əlaqənin olması əsasında 
mümkündür ki, onlar da landşaftdaxili  əlaqələrin: səth çöküntülərinin tərkibi,  
relyef, bitki və struktur geoloji şəraitin istifadəsi ilə birbaşa və ya dolayı 
deşifrələmə  əlamətlərinə  görə  tanına  bilər. 

86 
 
Hidrogeoloji deşifrələmənin birinci mərhələsi bilavasitə yeraltı sularla 
(bulaqlar, bəzi yerlərdə yeraltı suların sızması, karst, sürüşmə, süni su təza-
hürləri), o cümlədən hidrogeoloji planı, səth çöküntülərinin xarakterini, relyefin 
formalarını, bitkiləri, torpağın tiplərini və s. təyin edən təbii komponentlərlə 
bağlı  olan predmet və hadisələrin  şəklinə görə tanımanı özündə birləşdirir.  
Şəkillərdə hidroindikatorların tanınması onların deşifrələmə  əlamətlərinin 
öyrənilməsi  əsasında  adi  yolla  aparılır. 
Hidrogeoloji deşifrələmənin ikinci mərhələsi şəkillərdə deşifrələmənin tə-
bii komponentlər, hidroindikatorlarla yeraltı sular arasındakı əlaqə və qarşılıqlı  
əlaqənin analizini özündə birləşdirir. Bu analizin məqsədi bir sıra konkret  
hidrogeoloji parametrlərin: yeraltı suların yatım dərinliyinin, onların mineral-
laşma dərəcəsinin, süxurların kollektorluq xassələrinin, sulu horizontların  qida-
lanma və boşalma sahələrinin, yeraltı suların hərəkət istiqamətinin təyinindən  
ibarətdir. Bu məsələnin həlli üçün xüsusi və müxtəlif dərəcəli kompleks  
landşaft indikatorları cəlb edilir ki, onlar da müxtəlif səviyyəli və müxtəlif eti-
barlılıq dərəcəsinə malik məlumatlar verə bilər. Bütün bu məlumatlar əsasında  
“proqnoz hidrogeoloji  xəritə” tərtib olunur. 
 
6.5. Kosmik təsvirlərin modellərinin identifikasiyasi  
(eyniləşdirilməsi) 
 
Deşifrələmə qrafikası  və yazılı izahat kosmik şəkillərin təhlilinin ilkin 
materiallarıdır. Sonra isə  əmin olmaq lazımdır ki, deşifrələnmiş obyektlərlə 
səhnəni formalaşdıran obyektlər arasında uyğunluq müşahidə olunsun və bu 
uyğunluğun xarakteri aydınlaşdırılmalıdır.  İdentifikasiya üsullarını bir qədər 
şərti olaraq: birbaşa və dolayı növlərə ayırmaq olar. Deşifrələmə materiallarının 
çöldə yoxlanılması deşifrələmə  və  səhnə obyektlərinin uyğunluğunun aşkar 
edilməsinin  ən yaxşı üsuludur. Geoloji zondlamanın bir sıra məsələlərinin 
həllində: faydalı qazıntıların lokallaşma yerinin təyinində, geoloji strukturların 
yeni elementlərinin, mühəndisi – geoloji tədqiqatlar zamanı uçqunların və 
sürüşmələrin aşkar edilməsində  və digər hallarda belə birbaşa identifikasiya 
mümkün və  zəruridir. Lakin deşifrələmə, çox zaman çöldə yoxlanılması  çətin 
və ya sadəcə olaraq, qeyri-mümkün olan obyektlərə (məsələn, deşifrələmə 
nəticəsində rayonun tərtib edilmiş geoloji xəritəsinin yerüstü yoxlanışı zamanı) 
yönəldilir. Bu zaman biz, faktiki olaraq, yeni iri sahələri xəritələməli və əmin 
olmalıyıq ki, kosmik şəkillərdə aşkar edilən hər hansı bir tektonik zona qonşu 
neft və qaz yığılan zonadan perspektivlidir. Bu  o vaxt mümkündür ki, həmin 
sahədə lazımı  dərəcədə  sıx  şəbəkə üzrə quyu qazılsın. Bundan əlavə, 
deşifrələmə, bəzən yer səthində  təbiəti naməlum olan obyektlərə yönəldilir, 
məsələn, «regional lineament»obrazı kosmik şəkillərdə adətən küllü miqdarda 
ayrı-ayrı hissələrdən generalizasiya olunur ki, bunlar da ayrılıqda «regional 
lineament»in mövcudluğu haqqında heç bir məlumat vermir. Bu halda 

87 
 
identifikasiyanın dolayı üsuluna mürajiət etməli oluruq (yəni sərbəst tədqiqat 
məlumatları ilə əlaqələndirmək, distansion zondlamanın müxtəlif materiallarını 
bir neçə  dəfə deşifrələmək və deşifrələmə obyektinin nizamlama sistemlərini 
aşkar etmək). 
Müstəqil tədqiqat materialları ilə əlaqələndirmə. Bu üsul, birbaşa çöl 
identifikasiyasının «yüngülləşdirmiş»variantı olub, işin bir hissəsini çöldə yox-
lamaq və həmçinin digər tədqiqat materialları ilə müqayisə etməyi nəzərdə tu-
tur. Məsələn, «regional lineamentlər»məkanja geofiziki sahələrin xətti qra-
diyentlərinə üyğun gələ bilər (şəkil 34), iri perspektiv neftli-qazlı zonalar adətən 
özünü istilik sahələrində büruzə verir, filizə  nəzarət edən qırılma pozulmaları 
praktiki olaraq, həmişə geokimyəvi anomaliyalarla bağlı olur və s.  
 
Şəkil 34. Qərbi Pamir-Alay regional lineamentlərinin fəzavi vəziyyətinin  müqayisəsi  
və  həmin  regionun  geofiziki  sahələrinin  quruluşu: 
1 - regional lineamentlər; 2-3 – qravitasiya (2) və maqnit (3) sahələrinin anomaliyalarının  50  km  
yüksəkliyə  hesablanmış  qiymətləri. Regional  lineamentlər: Qissar – QS;  İlyak – İL;  Termez – T;  Şimali  
Kuqitanq – ŞK; Dexkanabad – D; Tupolanq – TP; Cənubi  Karatau – CK;  Darvaz – DR; Çarşaqa – ÇŞ;  
Alakutan – AL;  Malyad – M;  Nurek – N;  Obixinqou – OX;  Lyanqar – L;  Karateqin – K;  Kulyab – KL;  
Vanç – V. 
 
Deşifrələmə obyektlərinin identifikasiyasında müstəqil məlumatları seç-
mək üçün geoloji tədqiqat üsullarını yaxşı bilmək və qeyri-standart fikir yürüt-
mək tələb olunur.
 

88 
 
Qeyd etmək lazımdır ki, deşifrələmə nəticələrinin və sərbəst məlumatların 
uyğunluğu hələ obyektin real mövcudluğuna təminat vermədiyi kimi, əks hal da 
(yəni, deşifrələmə  nəticələrinin və sərbəst məlumatların qeyri-uyğunluğu), de-
şifrələmə obyektinin “uydurulmuş” olduğuna dəlalət etmir. Bütün bunlar de-
şifrələmə obyektləri ilə  səhnə obyektlərinin müqayisəsi  əməliyyatının seçil-
məsinə qarşı ciddi təlabatlar irəli sürür. 
Müxtəlif kosmik şəkillərin çoxdəfəli deşifrələnməsi. Kosmik təsvirlərə, 
öyrənilən səthdəki  cüzi dəyişiklik (fəsildən asılı olaraq, iqlim, işıqlanma şəraiti 
və s.) , həmçinin məlumatların qeydiyyatı ,verilməsi və ölçmənin texniki şəraiti 
təsir edir. Ona görə də bir  kosmik şəklin təhlili zamanı obrazın formalaşmasını 
əsaslandıran səbəblər (çox vaxt təsadüfü) digər şəklin təhlilində rast gəlməyə də 
bilər. Deşifrləmə mümkün qədər müxtəlif distansion zondlama materiallarının 
cəlb edilməsini tələb edir. Bununla belə, yer qabığının bəzi strukturları ayrı-ayrı 
şəkillərdə qeydə alınır. Bu cür şəkillərin digərləri ilə  həddən artıq tənqidi 
müqayisəsi əhəmiyyətli informasiyanın itirilməsinə gətirib çıxara bilər. 
Deşifrələmə obyektlərin nizamlama sistemlərinin aşkar edilməsi.  Bu 
üsul kosmik təsvirlərin modellərinin məntiqi möhkəmliyinin yoxlanmasına 
əsaslanır. Deşifrələmə obyektləri geoloji məna kəsb edən  əlaqəli sistem təşkil 
etməlidir. Bununla belə, distansion zondlama materiallarının təhlili nəticəsində 
aşkar edilmiş geoloji quruluş xüsusiyyətləri bu sistemlərə «zorla»daxil edilmə-
məli, yalnız təbii yolla daxil olmalıdır. Bu şərtlərin qeyri-uyğunluğu deşifrələ-
mə nəticələrinə inamı azaldır. 35-ci şəkildə Orta Asiyanın bir  rayonunda  kos-  
 
 
Şəkil 35. Tacikistan depressiyası sahələrindən birinin deşifrələmə  sxemlərinin  
müqayisəsi: 
1-Mezozoy  çöküntülərində  nişanlayıcı horizontlar;  2 – paleogen; 3 – miosen;  4 – pliosen;  5 – qırılma  
pozulmaları:  a – qarışma  olmadan; b – horizontal  yerdəyişmə;  v – üstəgəlmə. 
 

89 
 
mik  şəkillərin deşifrələnməsinin iki variantı göstərilmişdir.Sol  şəkildə butun 
düzxətli landşaft  əmələgəlmələri (baxmayaraq ki, onların bəziləri boyunca 
stratiqrafik sərhədlərin dolaşıq düşməsi rast gəlmir və bütövlükdə qırılmaların 
kinematik xüsusiyyətləri öz aralarında uzlaşmır) eyni əhəmiyyətli qırılmalar 
kimi göstərilmişdir. Sağ şəkildə verilən deşifrələmə variantı isə həqiqətə daha 
yaxındır. Burada yerdəyişmə müşahidə olunmayan lineamentlər aradan çıxarıl-
mışdır. 
Qeyd edək ki, dolayı identifikasiyanın hər iki üsulu, ayrı-ayrılıqda deşif-
rələmə obyektinin və  səhnənin tam uyğunluğuna təminat vermir, yalnız kom-
pleks üsulların tətbiqi  deşifrələmə nəticələrinin dəqiqliyini xeyli artıra bilər. 
 
6.6. Kosmik şəkillərin geoloji deşifrələnməsinin növləri        
 
Distansion geoloji zondlamanın məqsəd və  məsələləri kosmik şəkillərin 
deşifrələmə üsulunu müəyyən edir. Müasir dövrdə kosmik şəkillər, təxminən 
bütün geoloji elm sahələrinin müxtəlif məsələlərinin həllində: strukturgeoloji 
tədqiqatlarda, geoloji planalmada, tektonikada, struktur geomorfologiyada, neo-
tektonikada, müasir geoloji proseslərin tədqiqatında, filiz və neft-qaz geolo-
giyasında, qeyri-filiz faydalı qazıntıların öyrənilməsində, mühəndisi geologi-
yada, hidrogeologiyada və buzlaqların tədqiqatında tətbiq edilir.       
Distansion geoloji zondlama məsələlərinin müxtəlifliyi onların həllinin 
böyük miqdarda konkret metodik yollarını yaradır. Lakin deşifrələmənin əsasını 
əsas metodik təhlilərin cüzi miqdarı təşkil edir.     
 36-cı şəkildə geoloji deşifrələmənin əsas üsullarının sxemi göstərilmişdir. 
Deşifrələmənin vizual və avtomatik növləri ayrılır. Vizual deşifrələmə  şərti 
olaraq, birbaşa və dolayı (indikasion) üsullara ayrılır. Birbaşa deşifrələmə 
kosmik təsvir modellərinin qeydiyyatından ibarətdir.  İndikasion və ya dolayı 
deşifrələmə isə  təsvirlərin təhlilindən, bilavasitə görünməyən obyektlərin, ha-
disələrin  əlamətlərinin təyini və öyrənilən obyektin “deduktiv” modelinin qu-
rulmasından ibarətdir. Birbaşa və dolayı deşifrələmə yolları biri-biri ilə  sıx 
əlaqədar olduğundan, kosmik şəkillərin təhlilində (deşifrələnməsində) birlikdə 
tətbiq edilir.    
Bu deşifrələmə növləri arasında şərti olaraq, müxtəlif deşifrələmə növləri 
ayırmaq olar. Onlar birbaşa deşifrələmə: rəngçalar həndəsi, landşaft və geoloji 
ola bilər. İndikasion və ya dolayı deşifrələmə isə aşağıdakılara bölünür: 
l.  Landşaft-geoloji. Burada geoloji hadisələrin və proseslərin indikator 
rolunu landşaft  əlamətləri oynayır. “Landşaft-indikasion deşifrələmə” üsulu 
proqnozlaşdırma və digər xüsusi tədqiqatlarda daha geniş istifadə edilir; 
2.  Rəngçalar-landşaft və  rəngçalar-geoloji. Burada geoloji obyektlərin 
və landşaftın  əlamətləri rolunu kosmik təsvirlərin rəngçalar həndəsi 
xüsusiyyətləri oynayır. Rəngçalar əlamətləri dəyişkən olduğundan, bu üsul zəif 
hesab edilməsinə baxmayaraq, bəzən avtomatik deşifrələmədə tətbiq edilir. 

90 
 
3. Geoloji. Burada mürəkkəb geoloji hadisələrin və obyektlərin de-şifrə-
ləmə əlaməti rolunu onların geoloji xüsusiyyətləri oynayır. Bu növ deşifrələmə 
digər (qeyri-distansion) tədqiqat üsulları vasitəsilə alınmış materialların üzərin-
də işlərkən tətbiq edilir.      
 
Şəkil 36. Geoloji  deşifrələmənin  əsas  üsulları. 
 
İndikasion (dolayı) deşifrələmənin göstərilən müxtəlif növləri daha çox 
geoloji tətdiqatlarda istifadə edilir. Müasir dövrdə avtomatik deşifrələmə üsul-
larının daha çox iki növündən istifadə edilir: obyektlərin spektral və tekstur 
(məkan - həndəsi) səciyyəsinə görə tanınması. Birinci halda əsas üsul səhnə 
ölçü məlumatlarının iki və çoxölçülü məkan formasının qurulması (təbii ki, iki 
və ya çox spektral intervallarda) və sonradan çoxsaylı seçilmiş nöqtələrin (öy-
rənilən obyektlər üçün tipik olan) statistik müqayisəsindən ibarətdir.    
 İkinci halda üsulun məntiqi  əsası birinci ilə eynidir, lakin spektral sə-
ciyyə əvəzinə tipik obyektlərin və ya başqa yolla formalaşmış tesktur xüsusiy-
yətin modelindən istifadə edilir. Bu halda həm səhnənin birbaşa ölçülərinin, 
həm də kosmik şəkillərin ölçülərinin məlumatları təhlil edilə bilər.    

91 
 
 Hazırda avtomatik quruluşlar nəzarətlənib, operator tərəfindən istiqamət-
lənirsə, avtomatik deşifrələmə interaktiv rejimdə aparılır. Gələcəkdə ehtimal ki, 
işlərin bu istiqaməti əsas olacaqdır. 
 
6.7. Kosmik şəkillərin informativliyi 
 
Kosmik şəkillər (xüsusən fotoqrafik yolla alınmış) daha çox informasiya 
daşıyan materiallarıdır. Təxminən belə hesab etmək olar ki, standart ölçülü 
kosmik  şəkillərdə 2 – 5 meqabayt effektiv (yəni vizual deşifrələmədə istifadə 
olunan) informasiya daşıya bilər ki, o da kosmik şəkillərin yalnız texniki 
xüsusiyyətlərini səciyyələndirir və şəkildəki təsvirlərdən qəti asılı deyildir. 
Kosmik təsvirlər kosmik şəkillərdən gələn informasiya siqnallarının in-
sanların dərketmə sistemləri ilə qarşılıqlı əlaqə nəticələri olduğuna görə, kosmik 
təsvirin geoloji informativliyi bütün müşahidəçilər üçün eyni ola bilməz. Qeyd 
etdiyimiz kimi, dərketmə (qavrama) ixtisaslaşdırılmış hazırlıqla əlaqədar oldu-
ğu üçün, kosmik təsvir və model müxtəlif tədqiqatçılarda fərqli olduğundan, 
kosmik təsvirin informativliyinin nisbiliyi realdır.  
   İndi də kosmik təsvirin nisbi informativliyini təyin edən  əsas amilləri 
araşdıraq.   
  Generalizasiya  (miqyaslı generalizasiya) dedikdə - kiçik geoloji (və ya 
landşaft) elementlərin daha böyüklərə birləşməsi başa düşülür. Kosmik təsvirdə 
bir elementin həcmi bu və ya digər dərəcədə sabit olduğundan, kosmik plan-
almanın miqyası dəyişdikdə, səhnədə onun müxtəlif həcmli sahələri əks olunur: 
landşaft quruluşunun bir hissəsini əksetdirən sahələrin parlaqlıq xüsusiyyətləri 
ortaya düşür. Səhnənin təsviri (onun landşaft və ya geoloji modelinə uyğun 
olaraq) müxtəlif generalizasiya səviyyələrində  fərqli olur. İnformativliyin də-
yişkən keyfiyyətinə  təsvirin miqyasının 3 – 5 dəfə dəyişməsi səbəb olur. Bu o 
deməkdir ki, miqyasın bu cür pilləliliyində deşifrələmənin  əsas obyektləri 
keyfiyyətcə müxtəlif dərəcəli olur, məsələn, laylar, qırışıqlar, antikilinal və sin-
klinallar, qırışıq silsilələr, dağarası çökəkliklər, qırışıqlıq qurşaqları  və plat-
formalar.  
Təbii generalizasiya səviyyəsinə görə kosmik təsvirlərin aşağıdakı miq-
yasları qəbul olunmuşdur: 
-qlobal – 1 :15 000 000 və daha kiçik (yer kürəsinin ümumi xəritəsi 
üçün);  
-kontinental – 1 : 5 000 000 – 1 : 2 500 000 (MDB-nin və qitələrin ümu-
miləşdirilmiş xəritələri üçün);                     
-regional – 1 : 1000 000 – 1 : 500 000 (regional kiçikmiqyaslı xəritələr 
üçün);   
-lokal – 1 : 200 000 – 1 : 100 000  (regional ortamiqyaslı xəritələr üçün);  
-dəqiq –1 : 100 000–dən iri  (regional irimiqyaslı və dəqiq xəritələr üçün). 
Bu təsnifat əsasən kosmik planalmanın miqyasına aiddir.     

92 
 
Şəkillərin böyüdülməsi piksellərin ölçülərinin artmasına gətirib çıxarır. 
Bir çox hallarda böyüdülmüş  şəkillər işləmək üçün daha əlverişlidir (çünki 
təsvirin informativliyi zəif dəyişir).  
Görünüş sahəsi- qarşılıqlı  əlaqəli müxtəlif geoloji (və ya landşaft) ob-
yektlərin eyni zamanda öyrənilməsi imkanları regional tədqiqatlar üçün kosmik 
təsvirlərin mühüm xüsusiyyətlərindən biridir. Bu xüsusiyyətin kəmiyyət xarak-
teristikası təsvirin görünüş sahəsi və yer kürəsinin şəkildə əks olunan sahəsi ola 
bilər (cədvəl 4). 
Cədvəl 4 
Bəzi planalma sistemlərinin icmal sahəsi 
Planalma sistemi 
Generalizasiya səviyyəsi 
Icmal sahəsi, 
km
2
10
3
 
“Nimbus” 
“Meteor”(televizion və MSU-M) 
“Meieor” (MSU-S) 
„Salyut“ (KATE-140) 
„Meteor“ (MSU-SK) 
„Meteor“ („Fraqment“) 
„Kosmos“ 
„Salyut“ (MKF-6M) 
“Meteor” (MSU-E) 
Qlobal 
Qlobal 
Kontinental 
Kontinental 
Regional 
Regional 
Regional 
Regional 
Lokal 
10000 
2-2500 
6-1000 
200 
40 
7,2 
32 
18 
0,4 
 
Bir  şəklin təhlili zamanı hansı  dərəcəli geoloji obyektlərın tədqiqatçının 
nəzər sahəsində eyni zamanda yerləşə bilməsi cədvəldən görünür. Bu,  qarşılıqlı 
əlaqəli konkret geoloji obyektlərin öyrənilməsi və ya onların dəqiqləşdirilməsi 
məqsədilə, kosmik şəkillərin optimal komplektini müəyyən etmək üçün çox 
vajibdir.   
 Spektral xüsusiyyətlər. Müxtəlif landşaft elementlərinin spektral 
xüsusiyyətlərindəki müxtəliflik ona gətirib çıxarır ki, bir spektral diapazonda 
onlar daha ziddiyyətli, digərlərində isə qeyri-ziddiyyətli görünürlər. Bu vəziyyət 
distansion zondlamanın müəyyən məsələsinin həlli üçün informasiya 
mənbəyinin düzgün seçilməsinin əhəmiyyətini təyin edir. Bu barədə tövsiyə, bir 
növ,  şərti xarakter daşıyır, çünki geoloji zondlama məsələlərinin hərtərəfli 
olması, həmçinin obyektlərin spektral xüsusiyyətlərinin fəsillərdən, havadan və 
digər  şərtlərdən asılı olaraq, daha çox dəyişkənliyini nəzərə almaq qeyri-
mümkündür. Ona görə də təhlil üçün mümkün qədər böyük həcmdə distansion 
zondlama materiallarını  cəlb etmək lazımdır ki, konkret problemin həlli üçün 
yüksək informativliyə malik olanları seçmək mümkün olsun.   
Keçmiş sovet tədqiqatçılarının materiallarının təhlili  əsasında müxtəlif 
fiziki-coğrafi rayonlar üçün (planalmanın mövsümünü nəzərə almaq şərti ilə) 
spektral kanalların geoloji informativliyinin aşağıdakı ümumiləşdirilmiş sxe-
mini vermək olar. 
1. Kontinental dərəcəli geoloji obyektlər–0,7–0,8 və 0,8-1,1mkm.  

93 
 
2. Humid vilayətlərdəki regional və lokal dərəcəli geoloji obyektlər- 0,5-
0,6 mkm, zonaların sintez edilmiş şəkilləri - 0,5 – 0,6 və 0,6 –0,7mkm. 
3. Arid  vilayətlərdəki regional dərəcəli geoloji obyektlər - 0,7-0,8  və  
0,8-1,1 mkm düzənlik üçün əsasən yaz və payız fəsillərində  və  0,5-0,6 mkm 
dağlıq rayonlar üçün -əsasən yay fəslində; zonaların sintez edilmiş şəkilləri- 0,5 
– 0,6 ; 0,7-0,8 və 0,8 – 1,1 mkm.   
4. Lokal və  dəqiq dərəcəli geoloji obyektlər- 0,5-0,6 mkm kəskin zid-
diyiyətli obyektlər üçün; 0,6 – 0,7 mkm - zəif ziddiyiyətli obyektlər üçün; bu 
zonaların infraqırmızı zona ilə birlikdə 1,2-2,4 mkm diapazonunda sintez edil-
miş şəkilləri.  
5. Bütün dərəcəli geoloji obyektlər az dərinliyə malik (50 m-dən kiçik) su 
hövzələrində, göllərdə, dəniz  və okeanlarda - 0,45 – 0,5 mkm (kamera MKF –
6) və 0,5 –0,6 mkm.           
Nəzərə almaq lazımdır ki, bu sxem universal deyildir, müxtəlif geoloji 
obyektlər və hadisələr başqa spektral diapazonlardan alınmış  KŞ-lərdə daha 
yaxşı əks oluna bilər.      
Amerikanlı  tədqiqatçılar geologiya üçün daha informativ olan aşağıdakı 
spektral kanalları (mkm) təklif edirlər: 0,52-0,60;  0,76-0,90; 1,55-1,75;  2,15-
2,35.  
Qeyd edək ki, göstərilən dörd kanaldan üçü infraqırmızı diapazona aiddir 
ki, bu da “Lendsat” peykinin ölçü cihazlarının xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

94 
 
VII. GEOLOJI XƏRİTƏLƏMƏDƏ VƏ 
STRUKTUR–GEOLOJI TƏDQİQATLARDA 
DİSTANSİON ZONDLAMA MATERİALLARININ İSTİFADƏSİ 
 
Geoloji kütlələr və onların kompleksləri geniş əhatəyə malik olduğundan 
öyrənilərkən, müşahidəçinin görüş sahəsinə  sığışmır. Fototəsvirlərdə geoloji 
kütlələrin böyük sahələrinin icmallığının özünü qabarıq göstərməsi, geoloji 
əmələgəlmələrin xəritələnməsini intuitiv duyğu deyil, deşifrələnmənin obyektiv 
məlumatlarına əsasən reallaşdırır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, kosmik şəkillər nə nisbətən irimiqyaslı aero-
şəkilləri, nə  də yerüstü müşahidələri  əvəz etmir, bununla belə, onların tam 
imkanları distansion zondlama və digər geoloji tədqiqat üsullarının material-
larının birlikdə  təhlili zamanı reallaşır. Kosmik şəkillərin struktur – geoloji 
tədqiqatlarda tətbiqi, birinci növbədə, mövcud geoloji xəritələri dəqiqləşdir-
məyə imkan verir (geoloji kütlələrin sərhədlərinin və  həmçinin struktur 
xüsusiyyətlərinin dəqiqləşdirilməsi hesabına), ikinci növbədə isə, kiçik ampli-
tudlu və «səpələnmiş» tektonik deformasiya zonalarının, qeyri–ənənəvi xətti və 
müxtəlif konfiqurasiyalı sahəvi obyektlərin aşkarına görə  xəritələndirilən 
əmələgəlmələrin yığımını genişləndirir. 
 
7.1. Kosmik   şəkillərin geoloji  informativliyi 
 
Kosmik şəkillərin informativliyi və uyğun olaraq, struktur–geoloji analizi, 
müxtəlif regionlarda eyniqiymətli deyildir. Ümumiyyətlə, onlar öyrənilən 
tektonik elementlərin tipindən və yaşından, daxili strukturun növündən və 
relyefin xüsusiyyətlərindən asılıdır.  
Qədim və cavan platformaların plitələri. Bunlar zəif dislokasiya olunmuş 
çökmə süxurların səthində geniş yayılması ilə  səciyyələnir. Çox vaxt onlar, 
akkumulyativ relyefi formalaşdıran, bünövrənin nəinki qırışıq süxurlarının, 
hətta örtüyün alt hissəsi çöküntülərinin geoloji quruluşunun xüsusiyyətlərini 
zəiflədən yeni əmələgəlmələrdir. Belə regionlarda yerüstü müşahidələr  əsasən 
dördüncü dövr çöküntülərinin genezisi və litologiyası, yaxud örtüyün yer sət-
hinə  çıxmış süxurları haqqında informasiya verir. Bu şəraitdə distansion 
zondlama materiallarının təhlilindən alınmış informasiyalar böyük əhəmiyyət 
kəsb edir. 
Kontinental səviyyəli generalizasiyaya malik kosmik şəkillərdə platfor-
maların geoloji quruluşunun nisbətən iri və  dərinlik elementlərini müşahidə 
etmək olar. Fototəsvirlərdə seçilən sahəvi obyektlər  əsasən müxtəlif inkişaf 
rejimli neotektonik bloklara uyğun gəlir. Onların, özülün blok strukturuna və 
örtüyün daxili strukturuna uyğun gəlməsi yalnız dərinlik  əmələgəlmələrinin 
irsiyyət dərəcəsi ilə  təyin edilir. Xətti obyektlər adətən özülün və ya çökmə 
örtüyün qırılma pozulmalarına uyğun gəlir. Xətti strukturların əksəriyyəti (60-

95 
 
70%) ola bilsin ki, kiçik amplitudlu olmasına görə geoloji quruluşda öz əksini 
tapmır və geofiziki məlumatlarla təsdiq olunmur; lakin əksər hallarda yaxşı 
sənədləşdirilmiş gömülmüş qırılmaları əks etdirir.     
Plitələrin özülünün iri tağları  fotoçalarlı dairəvi strukur şəklində özünü 
büruzə verir. Platforma örtüyü altından «işıqlanan»metomarfik özülün struk-
turları iri halqavarı strukturların səciyyəvi müxtəlifliyini göstərir. Onların bə-
ziləri geoloji quruluşa uyğun gəlmir. Regional və lokal kosmik şəkillərdə sahəvi 
obyektlər çox  vaxt yer səthində inkişaf tapmış litoloji çöküntülərə uyğun gəlir. 
Lakin platforma örtüyü süxurlarının birbaşa litoloji xəritələnməsinin məhdu-
diyyət təşkil etməsinə baxmayaraq, çökmə süxurların litolojigenetik tiplərinin 
inkişaf etdiyi sahələr daha dəqiq deşifrələnir.   
  Regional və lokal kosmik şəkillərin xətti obyektləri, adətən çökmə və ya 
özül süxurlarında geomorfoloji quruluş elementləri ilə özünü büruzə verən 
qırılma və fleksuraya uyğun gəlir. Örtüyün cavan strukturları deşifrələnmiş 
obyektlər kimi görünür. Tağların və muldaların real cizgiləri adətən, şəkillərdə 
dairəvi obyektlərə nisbətən daha mürəkkəb formada və kiçik ölçülərdə olur. Bu 
kiçikölçülü obyektlər (ilkin km-lər, ilkin on km-lər) öz vəziyyətinə görə, çox 
zaman platforma örtüyünyn lokal formalarına, məsələn, ayrı-ayrı braxian-
tiklinallara və ya onların qruplarına, duz gümbəzlərinə, muldalara və s. uyğun 
gəlir.    
  Dəqiq şəkillərdəki sahəvi obyektlər, bir qayda olaraq, səth çöküntülərinin 
müxtəlif litolojigenetik tiplərinin inkişaf etdiyi sahələrə uyğun gəlir.    
 Akkumulyativ  düzənliklərdə bunlar dördüncü dövr əmələgəlmələri, 
denudasiya sahələrində isə yer səthinə çıxmış müxtəlif yaşlı- və litoloji tərkibli 
süxurlardır.   
  Qədim platformaların qalxanları. Bunlar Yerin qədim inkişaf mərhə-
lələrini səciyyələndirən, yer səthinə  çıxmış, özünəməxsus strukturlu, ilkin 
kembiriyəqədər yaşlı, intensiv metamorfizmləşmiş komplekslərdir. Onlar plat-
forma sahələrinə xas olan dayanıqlı qalxma və relyefin zəif parçalanması ilə 
xarakterizə olunur (şəkil 37). Bu təzahürlər qədim platforma sahələrində distan-
sion zondlama materiallarının istifadə xüsusiyyətlərini təyin edir. Kontinental 
generalizasiya səviyyəli kosmik şəkillərdə  qədim qalxımların maddistruktur 
komplekslərinin ayrılması, praktiki olaraq, mümkün deyildir. Bəzən açıq foto 
rəngçaları ilə seçilən və qövsvari, nisbətən tünd zolaqlarla sərhədlənən, ölçüləri 
bir neçə yüz km olan iri oval formalara ayrılır. Belə sahəvi strukturlar qədim 
qalxanların nəhəng dairəvi sistemləri və onları ayıran zonalarla sıx əlaqədardır.     
Kontinental şəkillərdə xətti obyektlər üç qrupa ayrılır: qalxanları kəsən və 
onların sərhədlərindən uzaqlara gedən ensiz xətti strukturlar (ehtimal ki, cavan 
tektonik pozulma zonalarına uyğun gəlir və qalxanların daxili strukturları ilə 
əlaqədar deyildir), sahəvi obyektlərin sərhədlərinə uyğun gələn azmeylli 
girintili-çıxıntılı quruluşa malik  strukturlar (qalxanların qədim “özəklərini” 
ayıran mobil qədim qurşaqlar kimi interpretasiya olunurlar); qədim qalxanların 

96 
 
lokal və  dəqiq kosmik şəkilləri qırışıqlıq metamorfik qatların və maqmatik 
kütlələrin daxili quruluşları haqqında məlumata malikdir.  
 
 
Şəkil 37. Baltik  qalxanının  kosmik şəkli (KŞ): 
a– Skandinaviyanın  cənub-qərb qurtaracağı. şəklin  mərkəz hissəsindəki  parlaq  fotoçaların 
xətti  və  mozaik  sahələri  Oslo  qrabeninin  cavan formasına
 
 uyqun  gəlir;        
b – Finlandiyanın  Baltik  sahili. Şəklin  cənub-şərq  hissəsində yaxşı  seçilən  qövsvarı xətlər  
dördüncü  dövr  buzlaqlarından  birinin  sərhəd  moreni  hesab  olunur. 
 
Sahəvi obyektlər kimi, onlar da protoplatformaların kristallik əmələgəl-
mələrinin üst arxeyalt proterozoy yaşlı protoplatforma örtüyünün az meta-
morfizmləşmiş,  əksər hallarda laylı  və maili yatan vulkanogen çökmə qat-
larından yaxşı seçilir. Çox vaxt yaşıldaş  əmələgəlmələrindən təşkil tapmış üst 
proterozoy yaşlı troq komplekslərini, fanerozoy yaşlı  əmələgəlmələrlə dolmuş 
tektonik pazları  və qrabenləri ayırmaq mümkün olur. Maqmatik süxurlardan 
daha yaxşı qranit rapakivləri, mərkəzi tipli qələvi intruziyalar (Xibin) və 
ultraəsas süxurlar deşifrə olunur. Lokal və dəqiq kosmik şəkillərdə xətti struk-
turlar  əsasən, yerdəyişməsi olmayan çatlar və nisbətən qısa (15-20 km-qədər) 
kiçik amplitudlu pozulma qırılmaları kimi təqdim olunur.  

97 
 
Onlar regional şəkillərin xətti strukturlarına uyğun gələn sıxlaşma zona-
larında qruplaşırlar. Dəqiq  şəkillərdə metamorfizmləşmiş dağ silsilələrinin 
laylığını, onlar hətta kristallaşma  şistləşməsi ilə maskalandığı halda belə, de-
şifrələmək olur.   
Zəif fəallaşmış əyalətlərdə cavan platformaların qalxanları və kiçik təpə-
cikləri paleozoy və ya kembriyəqədərki  qırışıqlıq komplekslərinin səthə çıxışı 
kimi özünü büruzə verir. Onlar üçün süxurların orta metamorfikliyi, intensiv 
dislokasiyaya uğraması, geniş hüdudlarda çökmə vulkanogen və intruziv sü-
xurların olması, relyefin zəif parçalanması xarakterdir. Bu amillərin birliyi 
kosmik  şəkillərin generalizasiyasının bütün səviyyələrində, onların yüksək 
geoloji məlumatlılığını əsaslandırır. 
Kontinental səviyyəli generalizasiyaya malik kosmik şəkillərdə ayrı-ayrı 
qırışıqlıq sistemləri, aralıq massivləri, üstə gəlmiş (törəmə) çökmələr, bəzən də 
antiklinoriumlar, ayrı-ayrı  qırışıqlıq zonaları  və geoloji kütlələr yaxşı ayrılır 
(məsələn, Mərkəzi Qazaxıstanda perm yaşlı qranit massivləri, Uralın  şərq ya-
maclarındakı maqmatik komplekslər və s.). Xətti strukturlar, adətən əsas struk-
tur elementləri sərhədləndirən iri dərinlik qırılmalarına  uyğun gəlir. Bəzən tünd 
foto rəngçalarlı ensiz, zolaqvarı anomaliyalar  ofiolit tikişləri  ayrılır. Qırışıqlıq 
sistemlərin uzanmasını diaqonal və eninə kəsən pozulma strukturları səciyyəvi 
xətti obyektlər kimi görünür, onların bəziləri,  əvvələr qırlma pozulmasının 
neotektonik mərhələsində remobilizə edilmiş qırılmalar kimi təsnif olunmasına 
baxmayaraq, bir çoxu yerüstü geolojigeofiziki üsullarla təyin olunmurdu. 
Regional generalizasiya səviyyəli kosmik şəkillərdə bəzi blokların daxili 
strukturunu aşkarlamaq mümkündür (şəkil 38). Bu növ şəkillərdə fotorəng 
çalarına və foto rəsminə görə ayrılan sahəvi obyektlər ya iri struktur formalar, 
ya da strukturmaddi komplekslər kimi interpretasiya olunur: qanadlarına 
nisbətən qədim çöküntülərdən təşkil olunmuş antiklinalların nüvəsi, sinklinial-
ların kənar qırışıqlıq zonaları, müxtəlif tərkibli çökmə süxurların yayıldığı 
sahələr, vulkanik əmələgəlmələr, ofiolitlər və s. Fototəsvirlərin xarakteri sü-
xurların dislokasiya olunma dərəcəsindən asılıdır  və izoklinal, xətti və sandıq-
varıqırışıqlıq zonalar üçün müxtəlifdir. 
Regional generalizasiya səviyyəli kosmik şəkillərdə  əksər qranit 
massivləri deşifrələnə bilər və onlar özünəməxsus  əlamətlərinə, tərkibinə  və 
yaşına görə bir neçə qrupa bölünür.      
Regional şəkillərin deşifrələnməsinin xətti obyektlərini iki qrupa bölmək 
olar. Birincilər daha çox yayılmaqla, planda düzxətli və ya zəif  əyilmiş 
qırılmalar və qırlma zonaları əmələ gətirir. Şaquli və səthi yerdəyişən qırılmalar 
daha etibarlı ayrılır.  İkinci qrupu stratiqrafik təmaslar təşkil edir; regional 
şəkillərdə ilk dəfə olaraq, laylanma elementləri ayrılır.