Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

(V.F.Valkov, 1986) 
Cədvəl 20 
Münbitlıyin səviyyəsi 
Skeletliyin səviyyəsi 
Skelet hissəciklərinin miqdarı 
(1 mm),% 
bağlar üzümlüklər 
1 2 
3 
4 
Skeletsiz 0 
1,00 
1,00 
Zəif skeletli 
5 
1,00 
1J5 
Orta skeletli 
10 
1,00 
1,14 
 
İ5 1,00 
1,10 
Çox skeletli 
20 
1,00 
1,00 
 
25 0,92 
1,05 
 
30 0,84 
1,00 
 
35 0,77 
0,99 
 
40 0,70 
0,95 
Şiddətli skeletli 
45 
0,64 
0,85 
 
50 0,56 
0,78 
 
55 0,52 
0,70 
 
60 0,45 
0,62 
 
65 0,39 
0,55 
 
70 0,30 
0,47 
 
75 0,15 
0,40 
 
80 0,15 
0,30 
 
85 0,07 
0,25 
 
90 0,0 
0,16 
 
95 0,0 
0,09 
 
100 0,0 
0,0 
 
Kənd təsərrüfatı bitkilərin inkişafına və münbitliyin səviyyəsinə torpağın iri 
skelet elementləri daha çox mənfi təsir göstərirlər. 
Azərbaycan  şəraitində daşlı torpaqların dənli bitkilərin məhsuldarlığına təsiri 
öyrənilmiş  və bu torpaqların təshih  əmsalları müəyyən edilmişdir (Ş.G.Həsənov, 
S.Yaqubova, 1978): skeletsiz torpaqlar üçün - 1,00, zəif skeletli - 0,8, orta skeletli - 
0,6, şiddətli skeletli - 0,5. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
110
Torpağın qranulometrik tərkibinə bitkilərin münasibəti 
Cədvəl 21 
Qumlu  və 
qumsal 
Orta və yüngil 
gilliciləli 
Strukturlu   ağır 
gillicəli və gilli 
Struktursuz ağır 
gillicəli və gilli 
1 2 3 4 
Payızlıq çovdar 
Kalış Buğda Düyü 
Çovdar Yulaf  Arpa  Qarğıdalı 
Kartof Dan  Qarğıdalı 
Şəkər qamışı 
Qarpız Çovdar Çovdar Qarayonca 
Yemiş Qarabaşaq Soya 
Fındıq 
Balqabaq Arpa 
Günəbaxan Gavalı 
Seradella Soya 
Gənəgərçək Albalı 
Maniok Günəbaxan Noxud 
Nar 
Gilas Küncüt 
Paxla Xurma 
Sarı qarayonca 
Gənəgərçək Kətan Feyxoa 
Zeytun Paxla  Şəkər çuğunduru 
Şam ağacı 
Biyan Noxud Şəkər qamışı Palıd 
Küknar Pomidor Çətənə 
Cır alma 
Ağ saksaul 
Kartof 
Pambıq Cır armud 
Qara saksaul 
Maniok 
Çölnoxudu 
 
 
Batat Yonca 
 
 
Gilas Gavalı 
 
 
Alma 
Ərik 
 
 
Armud Albalı 
 
 
Çay Qoz 
 
 
Zeytun Nar 
 
 
Uzüm Xurma 
 
 
Qoz Feyxoa 
 
 
Dəfnə Palıd 
 
 
Naringi Ağcaqayın 
 
 
Limon 
 
 
 
Heyva 
 
 
 
Əncir 
 
 
 
Tütün 
 
 
 
Palıd 
 
 
 
Ağcaqayın 
 
 
 
5.1.4. Torpağın üzvi maddələrinin ekoloji əhəmiyyəti 
 
Torpaq münbitliyinin formalaşmasında, bitkilərin böyüməsində  və inkişafında 
torpaqda olan üzvi maddələrin rolu müxtəlifdir. Humusun daimi dinamikası, üzvi 
maddənin ilbəil baş verən sintezi, onun parçalanma və transformasiya prosesləri, 
humusda qida elementlərinin birləşmələri, onların konservasiyası (qorunması, 
mühafizəsi) və əksinə, onların aramsız sərbəst olması və torpaq məhlullarına keçməsi 
- bütün bunlar torpağın humus maddələrinin mürəkkəb və çox rəngarəng həyatının 
ayrı-ayrı cizgiləridir. 
Humus - yalnız kimyəvi və bioloji deyil, həm də ekoloji məfhumdur. Humus 
qatları bitki nəsillərinin aramsız  əvəzlənməsinin nəticəsi kimi formalaşır. Eyni 
zamanda humus qatları bitkilərin qida maddələri almaq, eləcə  də torpaq profilində 
optimal ekoloji şəraitin yaranması üçün zəruri özül və vasitədir. Müxtəlif bitki 
qrupları, məsələn, ot və  ağaclara mənsub olanlar, ətraf mühit şəraitinin tələblərinə 

---

 
111
görə bir-birindən kəskin surətdə  fərqlənir. Bu bitkilər üçün ekoloji optimumu 
müəyyən edən humuslaşma  şəraiti də  kəskin surətdə  fərqlənir. Bu bitkilər üçün 
ekoloji optimumu müəyyən edən humifikasiya şəraiti də  kəskin surətdə  fərqlənir. 
Meşə döşənəyi (A
0
 qatı), yuyucu su rejimi, fulvat tipli humus - bunlar meşə mövcud-
luğunun ekoloji əsasıdır. Otlar üçün isə humuslaşma humin tipi üzrədir, tünd rəngli 
humus təbəqəsinin formalaşması müşahidə olunur və burada qida elementləri topla-
nır. Bütün bunlar rütubətin nisbətən çatışmaması şəraitində baş verir. 
Deməli, həyatın təkamül prosesində torpaqəmələgəlmə zamanı bitkilərin və 
müxtəlif torpaq şəraitinin mürəkkəb və məqsədyönlü vəhdəti yaranmışdır ki,  bu da 
daha qısa mənada desək, torpaqda bitki və humus münasibətlərində qırılmaz tellərlə  
bağlı bir çox xüsusiyyətlər və hadisələrlə izah olunur.