F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
2002, c. 136. 

---

124 
 
3.  Normativ - etalon ünsürü. Bu, insan fəaliyyətini onun normalaşdırılması baxımından səciyyələndirir. 
Mədəni norma davranışın, mənəvi fəallığın müəyyən standartıdır. Konkret mədəniyyəti təmsil edən adamlar öz 
fəaliyyətində bu normalara istinad edirlər. Normalar fəaliyyətin müəyyən mədəniyyətə xas olan çox mühüm 
prinsiplərini təsbit edirlər. Cəmiyyətdə  mədəni normaların daimi yeniləşməsi prosesi gedir. Lakin ictimai 
praktikanın müxtəlif sahələrində yeniləşmənin 
[313 - 314] 
sürəti fərqlidir. Mədəni innovasiyaların bir qismi zaman 
keçdikcə normaya çevrilə bilər. Bunun üçün həmin innovasiya əhalinin əsas hissəsi tərəfındən bəyənilməli, qəbul 
edilməli, bir neçə nəslin həyat prosesində təkrar istehsal olunmalıdır. 
Mədəni praktikada mədəni nümunələrin özünəməxsus yeri vardır. Onların məzmunu dünya haqqında 
informasiyanı, onu qiymətləndirmə  məqammı, burada insanın fəaliyyət üsulunu və s. əks etdirir. Mədəni 
nümunələrin təşəkkülü müxtəlif cür baş verir. Bədii yaradıcılıqda, dini praktikada onların çoxluğu daha çox hiss 
olunur. Geniş diapazona malik müxtəlif mədəni hadisələr (məsələn, maddi predmetlər, insanların davranış 
maneraları, zahiri xarakteristikaları, incəsənətin janr və üslub xüsusiyyətləri, iqtisadi münasibətlərin formaları, 
siyasi mədəniyyət təzahürləri və s.) mədəni nümunələr ola bilər. Etnomilli mədəniyyət nümunələri xüsusilə 
davamlıdır. 
Konkret mədəniyyət nümayəndələrinin fəaliyyətindəki mədəni nümunələrin, normaların bütöv 
komplekslərini mədəni özək adlandırmaq qəbul olunmuşdur. Bu, əsrlər  ərzində qorunub saxlanılan fenomendir, 
xalqın fərdi mahiyyəti ilə  sıx bağlıdır. Mədəniyyətin özəyi onun ayrı-ayrı komponentlərinin münasibətlərini 
nizamlayan özünəməxsus katalizatordur; o, məlum mədəniyyətin digər mədəniyyətlərlə qarşılıqlı  təsirində onun 
identikliyini mühafızə edib saxlamağa imkan verir. 
Mədəni normalarla və nümunələrlə müqayisədə adətlər daha bütöv xarakterə malikdir. Mədəni 
tənzimləmənin bir forması olan adətlər adamların konkret davranışını sosial cəhətdən  əhəmiyyətli vəziyyətlərdə 
ifadə edir. Ənənə anlayışı adətlərlə müqayisədə daha geniş məna kəsb edir. O, təkcə davranış stereotiplərini deyil, 
həm də nəsildən - nəslə ötürülən sosial-mədəni irsin bütün həcmini əhatə edir. Ənənələr zamanın tələblərinə uyğun 
olaraq, dəyişikliklərə uyğunlaşa bilər. Onlarda sabitləşdirici və dinamik ünsürlər sıx 
[314 - 315]
 çulğalaşmışdır. 
Onlar yeni ünsürləri özündə birləşdirə bilər, formaca və  məzmunca dəyişə, yeniləşə bilər.  Ənənələrdə xalqın 
təcrübəsini nəsildən-nəslə ötürmək, başqa xalqların praktikasındakı faydalı ünsürləri seçmə qaydasında əks etmək 
xüsusiyyəti vardır. 
Rituallar, mərasimlər mühüm nizamlayıcı  əhəmiyyətə malikdir. Ritual-mərasim davranışı xeyli dərəcədə 
formallaşmışdır. Böyük simvolik mənası olan belə davranış sosial əlaqələrin möhkəmlənməsində, mədəni varisliyin 
qorunub saxlanılmasında müəyyən rol oynayır. 
Normativ-etalon ünsürün müxtəlif vahidlərini müqayisə etsək, onların müəyyən fərqlərini görmək olar. Belə 
ki, konkret insanın yerinə yetirdiyi mədəni normalar və nümunələr bir çox cəhətdən avtomatik xarakter alır. Onlar 
insan fəaliyyətinin bütün tərəflərinə  dərindən nüfuz etmişlər. Adətlər,  ənənələr, rituallar, mərasimlər isə  mədəni 
norma və nümunələr komplekslərindən ibarət olub, daha çox demonstrativ xarakterə malikdir.