Oвid haydarov

Tomas  Gobbs  (1598-1679)  antik  davr  mutafakkirlari  (Platon, 
Aristotelga)ga    ergashib,  jamiyat  va  davlat  tushunchalarini  tenglashtiradi. 
U  davlat,  fuqarolik  jamiyati  va  fuqaroviy  shaxs  tushunchalari  o‗rtasiga 
tenglik  belgisini  qo‗yadi.  Biroq,  ayni  vaqtda,  u  agar  davlat  fuqaro  bo‗lsa, 
bu  har  qanday  fuqaro  davlat  hisoblanishini  anglatmasligini  qayd  etadi. 
Muayyan  xo‗jalik,  savdo  va  tijorat  ishlarini  olib  borish  uchun  a‘zolari 
o‗zini  hamjamiyat  (davlat)  xohish-irodasiga  to‗la  bo‗ysundirmagan 
birlashmalar,  kompaniyalar,  ya‘ni  «fuqaroviy  shaxslar»  tashkil  etilishi 
mumkin.  Ayni  vaqtda  bunday  fuqaroviy  shaxslar  (shirkatlar)  oxirigacha 
bo‗ysungan  bo‗ladi.  Mazkur  mantiqni  «fuqarolik  jamiyati»  tushunchasiga 
nisbatan ham tatbiq etish mumkin. 
  Ingliz  ma‘rifatchi faylasufi va siyosiy  mutafakkiri  Jon Lokk (1632-
1704)  haqli  ravishda  huquqiy  davlatning  atoqli  mafkurachilaridan  biri 
hisoblanadi.  U  o‗z  g‗oyalarini  «Davlatni  boshqarish  haqida  ikki  risola» 
asarida bayon etgan. Uning ta‘limotida odamlarning tabiiy holati, fuqarolik 
jamiyatining  shakllanishi  va  davlatning  tashkil  topishi  muammolari 
tushuntirilgan.  Lokk  huquqiy  davlatning  bosh  elementi  bo‗lgan 
hokimiyatning bo„linishi nazariyasining asoschisi hisoblanadi. 
  Xususiy  mulk  nazariyasi  Lokkda  mehnat  bilan  uzviy  bog‗liq. 
Odamlar asosan o‗z mol-mulkidan tinch va xavfsiz foydalanish maqsadida 
jamiyatga  qo‗shiladilar,  bunda  mazkur  jamiyatda  qabul  qilingan  qonunlar 
buning  asosiy  quroli  va  vositasi  bo‗lib  xizmat  qiladi,  deb  hisoblaydi  Jon 
Lokk.  
Fuqarolik  jamiyatiga  birlashish  –  bu  qulay,  tinch  va  farovon  hayot 
kechirish,  o‗z  mol-mulkidan  xotirjam  foydalanish  va  o‗zini  mazkur 
jamiyat a‘zosi bo‗lmagan odamlarga qaraganda xavfsizroq his qilish uchun 
boshqalar bilan kelishish demakdir.  
Fuqarolik  jamiyati  tushunchasining  liberal  talqini,  yuqorida  aytib 
o‗tganimizdek, Tomas Gobbs va Jon Lokk davrida yaratilgan. «Fuqarolik 
jamiyati»  tushunchasini  ular  kishilik  jamiyatining  tarixiy  rivojlanishini, 
insonning tabiiy mavjudlikdan ma‘rifatli hayot tarziga o‗tishini aks ettirish 
uchun ilmiy muomalaga kiritgan.  
Liberalizm  asoschisi  Jon  Lokk  birinchi  bo„lib  shaxsni  jamiyat  va 
davlatdan, erkinlikni – boshqa qadriyatlardan ustun qo„ygan. Erkinlikni u 
davlatning aralashuvidan xoli holat sifatida tushungan.  
Fuqarolik  jamiyatini  tahlil  qilishga  nisbatan  boshqa  bir  yondashuvni 
Gegel  (1770-1831)  taklif  qiladi.  U  fuqarolik  jamiyatiga  o‗z  kundalik 
ehtiyojlarini  mehnat  yordamida  qondiruvchi  individlar  majmui  deb 

---

23 
 
qaraydi. Uning fikriga ko‗ra, fuqarolik jamiyatining negizini xususiy mulk 
tashkil etadi.  
Gegel fikri bo‗yicha, tarixiy jarayonni harakatlantiruvchi kuch sifatida 
fuqarolik  jamiyati  emas,  balki  davlat  amal  qiladi,  u  barcha  fazilatlarni 
o‗zida  mujassamlashtiradi,  inson  shaxsi,  umumiy  siyosiy,  moddiy  va 
ma‘naviy asoslarning jamuljam ifodasi hisoblanadi. Davlat insonni har xil 
tasodiflardan  himoya  qiladi,  adolatni  ta‘minlaydi,  umumiy  manfaatlarni 
ro‗yobga chiqaradi. 
Davlat,  oila,  qabila,  millat,  diniy  va  boshqa  birliklardan  farqlanuvchi 
«fuqarolik jamiyati» kategoriyasi XVIII-XIX asrlarda tadqiqot predmetiga 
aylandi.  Gegel  o‗zining  «Huquq  falsafasi»  asarida  fuqarolik  jamiyati 
tushunchasini atroflicha o‗rgandi va unga shaxslarning ehtiyoji va mehnat 
taqsimoti  tizimi,  adliya  (huquqiy  muassasalar  va  huquqiy  tartibot),  tashqi 
tartib  (politsiya  va  korporatsiyalar)  orqali  aloqasi  (munosabatlarga 
kirishishi) sifatida ta‘rif berdi
1
. 
O‗sha  davr  jamiyati  va  davlatiga  nisbatan  Gegelning  qarashlari 
eskirganligiga  qaramay,  uning  fuqarolik  jamiyati  davlatga  nisbatan 
mustaqil  bo‗lgan  shaxsiy  manfaatlar  jabhasi,  ijtimoiy  tuzum,  mehnat 
taqsimoti  va  mulk  shakllariga  bog‗liq  ekanligi  haqidagi  fikrlari  ijtimoiy 
fanlarning rivojlanish yo‗lida tashlangan muhim qadam bo‗ldi.  
Gegel  fikriga  ko‗ra,  fuqarolik  jamiyati  –  bu,  avvalo,  xususiy  mulkka 
asoslangan  ehtiyojlar  tizimi,  shuningdek,  din,  oila,  tabaqalar,  davlat 
qurilishi,  huquq,  axloq,  burch,  madaniyat,  maorif,  qonunlar  va  ulardan 
kelib  chiquvchi  sub‘ektlarning  o‗zaro  yuridik  aloqalaridir.  Tabiiy, 
«nomadaniy»  holatdan  «odamlar  fuqarolik  jamiyatiga  kirishlari  lozim, 
chunki  faqat  shu  jamiyatda  huquqiy  munosabatlar  haqiqiy  xususiyat  kasb 
etadi»
2
.  Ayni  vaqtda  Gegel  bunday  jamiyat  faqat  «hozirgi  dunyoda» 
mavjud  bo‗lishi  mumkinligini  qayd  etadi.  Boshqacha  aytganda,  fuqarolik 
jamiyati yovvoyilik, qoloqlik, ma‘rifatsizlikka qarshi qo‗yiladi.  
Gegel fuqarolik jamiyati oiladan boshlanib to davlatga qadar dialektik 
harakatlanuvchi alohida bosqich, uzoq tarixiy davr davomida  o‗rta asrdan 
to yangi davrgacha transformatsiyalashib kelgan tushunchadir. U fuqarolik 
jamiyati va davlatni aralashtirib yuboruvchi o‗sha davrda hukmron bo‗lgan 
tabiiy  huquq  nazariyasini  tanqid  qilgan,  uning  fikricha,  ijtimoiylik 
xususiyatiga  asoslanuvchi  fuqarolik  jamiyati,  oilaning  axloqiy  va 
davlatning ommaviy hayotidan mutlaqo farqlanadi. U adolatili qonunlar va 
odil sudlarni fuqarolik jamiyatining tarkibiy qismlari deb hisoblaydi.  
                                                           
1
 Қаранг: Гегель Г.В.Ф. Философия права. - Москва, «Мысль», 1990. – С.227. 
2
 Гегель Г. Работы разных лет. Том 2. – Москва, 1973. – С. 50. 

---

24 
 
Fuqarolik  jamiyatini  konseptual  tushunishga  Immanuil  Kant  (1724–
1804)  harakat  qilgan.  Kant  fuqarolik  jamiyatini  butun  insoniyat  uyi  deb 
bilgan.  Bu  jamiyatda  har  bir  inson  hatti-harakati  oliy  axloqiy  qonun  – 
qat‘iy  imperativ  bilan  belgilanad.  Uning  fikricha,  fuqarolik  jamiyati 
mavjud qonunlar doirasida hech kim tomonidan cheklanmaydigan intilish 
tamoyillarining erkinlik bilan uyg‗unligi, boshqacha aytganda, fuqarolarga 
mos bo‗lgan jamiyatdir. 
Yuqorida aytilganlardan xulosa qilish mumkinki, XVIII asr o‗rtalariga 
kelib  fuqarolik  jamiyati  –  davlat  an‘anaviy  paradigmasi  qayta  ko‗rib 
chiqila  boshlandi.  Bu  jarayon  XVIII  –  XIX  asrlarga  kelib  to‗xtadi,  bu 
davrga kelib yangi tizim o‗zining – xususiy mulk, erkin bozor iqtisodiyoti, 
parlamentar  demokratiya  va  huquqiy  davlat,  ijtimoiy  va  siyosiy  sohalar 
o‗rtasidagi bo‗linishni namoyon etar edi.  
4.Fuqarolik jamiyati demokratik normalari va qadriyatlari zamonaviy 
ijtimoiy-falsafiy tafakkurda ham tahlil qilingan. Zamonaviyroq ko‗rinishda 
demokratiya  g‗oyalari  Turkistonda  ma‘rifatparvar  jadidlar  faoliyatida 
kuzatiladi.  Zamonaviy  tadqiqotchilar  ta‘kidlashicha,  demokratik  qayta 
qurish g‗oyalari va fuqarolik jamiyati shakllanishi yosh xivaliklar va yosh 
buxoroliklar  uyushmalari  dasturlarida  o‗z  aksini  topgan.  Ular  jadidlar 
liberal  harakati  sifatida  nafaqat  ijtimoiy  munosabatlarni  isloh  qilishda, 
balki 1920 yilda Xiva va Buxoroda xalq namoyishlarida ishtirok etganlar. 
Turkiston  avtonomiyasi  uchun  kurashgan  jadidlar,  mustaqillik  uchun 
harakatga munosib hissasini qo‗shgan.  
Yurtimizda  ijtimoiy-falsafiy  fikr,  xususan  jadidlar  qiyofasida, 
fuqarolik  jamiyati  g‗oyalari  ma‘rifat  qadriyatining  shakllanishiga 
qaratilgan  edi.  M.Behbudiy,  A.Avloniy,  A.Fitrat  o‗z  davridan  ilgarilab 
o‗tib,  fuqarolik  jamiyati  faqat  mustaqil  mamlakat  doirasida  amalga 
oshishi,  haqidagi  xulosasini  aytadilar.  Bundan  tashqari,  ular,  an‘ana  va 
urf-odatlar  demokratlashuvga  to‗siq  bo‗lmasligini,  aksincha,  mavjud 
an‘analar  doirasida  amalga  oshirilgan  modernizatsiya,  fuqarolik 
jamiyatining  shakllanishi  va  barqaror  taraqqiyotining  muhim  omili 
ekanligini asoslaydi.   
XX  asr  boshlaridan  fuqarolik  jamiyati  sohasida  amalga  oshirilgan 
tadqiqotlar 
―fuqarolik 
jamiyati‖ 
kategoriyasini 
funksional 
xarakteristikalarini  tushunishni  murakkablashtiradi.  Bu  fuqarolik  jamiyati 
tushunchasini  tadqiq  etishda,  fuqarolarning  ijtimoiy  hayotida  dolzarb 
talablarini  aks  ettiruvchi,  yangi  mezonlarning  kiritilganligi  bilan 
asoslanadi.  Shunday  qilib  fuqarolik  jamiyati  haqidagi  tasavvurlar  rivojini 
tizimlashtirish: 
birinchidan, 
ularning 
ijtimoiy-falsafiy 
asoslari 

---

25 
 
xarakteristikasi bilan, ikkinchidan, mafkuraviy asoslarning xususiyatlariga 
ko‗ra,  uchinchidan,  fuqarolik  jamiyatining  sof  ilmiy  konsepsiyalarini 
aniqlash bilan belgilanadi. 
Biroq, fuqarolik jamiyati modeli ishlab chiqiluvchi dastlabki, bazaviy 
ijtimoiy-falsafiy nazariyalarda tadqiqotchilar konsepsiyalarini ikki guruhga 
bo‗ladi: 
- formatsion va sivilizatsion yondashuvlar;  
- modernizatsiya va postmodernizm konsepsiyasi.