bir neçə mərhələdən ibarət olduğunu bildirir: “1) VII-XII əsrlər -
“Dədə Qorqud kitabı”ndan Həsənoğluya qədər; 2) XIII-XVI əsrlər –
divan ədəbiyyatı dilinin aparıcı dil kimi fəaliyyəti mərhələsi; 3) Milli
ədəbi dilin yeni mərhələsi – XVII-XXI əsrlər” (32, 75, 90).
“Oğuzların Midiya-Albaniya (Azərbaycan) ilə bağlılığı ən yaxşı
halda ilk orta əsrlərin sonlarına aid edilir, ən çox da bu tarixi səlcuq-
larla (XI əsrdən) başlayırlar. Halbuki, dil faktları, ayrı-ayrı sözlərin
morfonoloji təhlili, Azərbaycan şivələrinin faktlarına müraciət dili-
mizdə oğuzcanın çox qədimlərə getdiyindən xəbər verir” (32, 76).
Azərbaycan dili özünün tarixi inkişafında aparıcı oğuz ünsür-
lərini mühafizə etməklə özünəməxsus əlamətlər kəsb edərək Azər-
baycan xalqının milli dili kimi formalaşmışdır.
“Səlcuqilər Azərbaycana tayfa kimi yox, dövlət faktı kimi, ordu-
qoşun kimi gəliblər. Gələn dövlət ordusunun əsgərləri qohumdilli
olduğundan yerli camaatla tez qaynayıb-qarışır, qalıb evlənənlər,
ailə quranlar, buranı ömürlük yaşayış yeri seçənlər olur” (16, 27).
T.Hacıyev qeyd edir ki, azərbaycanlıların başqa oğuz dilləri ilə əla-
qəsi yalnız ədəbi-yazılı səviyyədə gedib. Müasir dildə ən qədim oğuz
qatı fonetik faktlarla daha güclü qalır (32, 76).
Azərbaycan dilinin formalaşmasına dair E.Əzizovun mülahizə-
ləri diqqəti xüsusilə cəlb edir: “Azərbaycan dilinin formalaşmasın-
dan bəhs olunarkən, nədənsə, Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi
məsələsi Azərbaycan dilinin yerli dil olması faktına qarşı qoyulur.
Fikrimizcə, “türkləşməni” Azərbaycan dilinin gəlmə bir dil kimi for-
malaşması mənasında yox, Azərbaycan dilinin Azərbaycan ərazisin-
də yaşamış müxtəlif xalqlar arasında ümumi ünsiyyət vasitəsinə
çevrilməsi, Azərbaycan dilinin təsir dairəsinin genişlənməsi faktı
kimi başa düşmək lazımdır. Gəlmə türk tayfaları yerli əhaliyə nəin-
ki öz dilini verirdi, əksinə, onların öz dili yerli türkcəyə uyğunlaşır-
dı. Deməli, dilin tarixində elə bir dövr yaranır ki, əvvəllər adacıqlar
şəklində mövcud olmuş yerli türk tayfa dilləri tarixən həmin ərazi-
də məskun olmuş və ya sonradan gəlmiş müxtəlif etnoslar (qohum
və ya qeyri-qohum) üzərində qələbə çalır, Azərabaycan dili geniş
bir ərazidə əhali arasında ünsiyyət vasitəsinə çevrilir. Bu prosesdə
bəzi yerli dillər və gəlmə dillər assimilyasiya olunur, lakin tamamilə