MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- EPĠK MƏTNLƏRĠN TOPLANMASI TARĠXĠNDƏN (Naxçıvan materialları əsasında) SƏDAQƏT NEMƏTOVA
- Açar sözlər
- ĠLHAMƏ QƏSƏBOVA
- Anahtar kelimeler
|
Ключевые слова: Онтологические связи, эпоса «Китаби Деде Коркут», Великий шелковый путь, фольклор, трансевразийский магистраль, EPĠK MƏTNLƏRĠN TOPLANMASI TARĠXĠNDƏN (Naxçıvan materialları əsasında) SƏDAQƏT NEMƏTOVA Naxçıvan Dövlət Universiteti sedaqet_nemet@mail.ru Naxçıvanda folklor mətnlərinin toplanması tarixi XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. Nuh peyğəmbər, Əshabi-Kəhf, Ġlan dağla bağlı ilk əfasanə və rəvayətlər də həmin dövrdə toplanıb hazırlanmıĢdır. Məlumdur ki, folklorun öyrənilməsi mətn materiallarının toplanıb nəĢr edilməsindən baĢlanır. XIV əsrin sonlarından baĢlayaraq Naxçıvanda folklora həssas münasibət bu yönümdən ciddi əhəmiyyət daĢıyır. 1923-cü ildən baĢlayaraq Azərbaycan Tədqiq və Tətəbö Cəmiyyətinin Naxçıvan Ģöbəsi bu sahədə örnək fəaliyyət göstərir. 1930-cu ildə Hümmət Əlizadə Ordubadda AĢıq Muxtardan ―Koroğlunun ballıca səfəri‖ qolunu toplayır. Həmin illərdə BaxĢəli Sultanovdan ―Gül Sənavərə neylədi, Sənavər Gülə neylədi‖, ―Üç bacının nağılı‖, ―Üç Ģahzadə‖, ―Hazarandastan bülbülü‖, ―Hambal Əhməd‖, Bağır Qədimovdan Tezislər 153 ―ġahzadə Mütalib‖, Kərbəlayi Həsən Yusif oğlundan ―Qırx qonça xanım‖ , ―Beçə dərviĢ‖, Əbdül Hacı oğlundan ―Dərzi Ģagirdi Əhməd‖, Ġbrahim Əli oğlundan ―Məlikməhəmməd və Məlikəhməd‖, Məhəmməd Nəriman oğlundan ―ġükufə xanım‖, ―Cəlayivətən‖ kimi nağıllar toplanır. FolklorĢünas Rafiq Babayev haqlı olaraq bölgədə ağız ədəbiyyatı örnəklərinin toplanma, nəĢr və tədqiq tarixini 1920- ci ilə qədərki dövr, sovet dönəmi və müsəqillik illəri olmaqla üç yerə ayırır. Bu bölgü milli-mənəvi dəyərlərimizin bərpasına münasibətin bir sıra mühüm cəhətlərini aĢkarlamağa imkan verir. Təqdim edəcəyimiz yazıda bütün bunlar əsasında bölgədə epik folklor mətnlərinin toplanıb nəĢr etdirilməsi tarixinin elmi mənzərəsi yaradılmıĢdır. Açar sözlər: folklor, epik mətn, əfsanə, rəvayət, nağıl NAXÇIVAN FOLKLOR ÖRNƏKLƏRĠNĠN XARAKTERĠK CƏHƏTLƏRĠ (ġərur nümunələri əsasında) FĠDAN QASIMOVA AMEA Folklor Ġnstitutu fidanqasimova@rambler.ru Azərbaycanın ən qədim bölgələrindən olan Naxçıvan tarixiliyi ilə yanaĢı zəngin folklor örnəkləri ilə də diqqəti cəlb edir. Təkcə ġərur bölgəsində ezamiyyətdə olduğumuz zaman buranın yaĢlı sakinlərindən xeyli folklor nümunələri topladıq. Məruzə ġərur rayonundan toplandığımız bu folklor janrları əsasında qurulacaqdır. Bildiyimiz kimi, Ģifahi xalq ədəbiyyatı mənsub olduğu xalqın tarixini, mədəniyyətini, ədəbiyyatın yaranmasını, inkiĢafını, janrlarını və s. əks etdirir. Dünyanın yaranması, sonu, insanın yaranması, müxtəlif mövzulu miflər, əfsanə, rəvayətlər, nağıl, lətifə, atalar sözü, bayatı, yer, tayfa və nəsil adları, gülümeylər, haxıĢtalar, laylalar, nazlamalar, ziyarətgahlar və s. hər birinin Naxçıvanın qədim tarixini, adət-ənənələrini, milli-mənəvi dəyərlərini, mədəniyyətini müxtəlif cəhətdən ifadə etməsi və özünəməxsusluğu əsas tədqiqat obyekti kimi götürülmüĢdür. Məsələn, müxtəlif dövrlərdə yadelli iĢğalçıların hücumuna məruz qalmıĢ Naxçıvan xalqının yaddaĢında dərin iz salmıĢ bayatılarla rastlaĢdıq. Bu bayatıları ürək ağrısı ilə dinlədik. Nənə və babalarımız bu bayatıların necə yarandığını izah edir və sonra bayatını deyirdilər: Ay qardaĢ, QaĢ-gözü yay qardaĢ, Ölür qoy bacılar ölsün, Heç deməsin vay qardaĢ. Beynəlxalq İpək Yolu 154 Ay qardaĢ, sağında mən olaydım, Solunda mən olaydım, Sən ki, inildiyirdin, Yanında mən olaydım. Dağda duman olarmı, Duman boran olarmı, Burda bir iyid ölüb Onu görən olarmı. Ağlaram ağlar kimi, Yaram var dağlar kimi, Xəzəl ollam tökülləm, Virana bağlar kimi... Atalar sözü və məsəllər folklorun ən maraqlı janrlarından biridir. Onlar vasitəsilə öyüd-nəsihət verilir, dünya, yaĢayıĢ haqqında fikirlər söylənilir. Burada konkret Ģəxslərin deyil, bütöv xalqın rəyi, ağlı ifadə olunur. Bunu ġərur bölgəsinə məxsus atalar sözləri də təsdiq edir. Məsələn, ―Mənnən sənə öyüd öz dənii özün üyüt; Ətə pul verməz küftənin yekəsinnən yapıĢar; Yorğana pul verməz ortasında yatar; Bəylə bostan əkənin tağı çiynində olar; Qız anadan, oğul atadan götürər; Su axır samanlıxdan, nə çıxar yamanlıxdan...‖. Açar sözlər: Naxçıvan, atalar sözləri, ġərur rayonu “OĞUZ KAĞAN” DASTANINDA EPĠK ƏNƏNƏNĠN ÖZÜNƏMƏXSUSLUĞU ƏKRƏM HÜSEYNZADƏ AMEA Naxçıvan Bölməsi ekrem.h@mail.ru Ozanların yaratdıqları oğuznamələr canlı bir tarixdir. Eləcə də oğuznamələr dastançılıq ənənələrinin yaranmasının xüsusi bir mərhələsidir. Tədqiqatçıların fikrincə, Oğuzların dastan dövrü, onların baĢqa türk tayfaları kimi qədim türk törəsinə söykənərək yaĢadığı alplıq dövrünün ideologiyası idi. Azərbaycan türklərinin soykökünə dayanan oğuzların epik mədəniyyətini əks etdirən ―Oğuz Kağan‖ dastanı müxtəlif müstəvilərdən araĢdırılmaqla geniĢ və çoxcəhətli tədqiqatla perspektivlər açmıĢdır. Təbii ki, ―Oğuz Kağan‖ ənənə hadisəsidir. Eləcə də bu abidə ilə yeni, orijinal ənənələr yaranmıĢ, sonralar türk dastançılıq ənənələrinin formalaĢmasında bunlar əhəmiyyətli rol oynamıĢdır. Təqdim olunacaq məruzədə bu ənənələr haqqında söz açılacaq, müqayisələr nəticəsində ümumtürk dastançılıq ənənəsində ―Oğuz Kağan‖ hadisəsi araĢdırılacaq. Açar sözlər: Oğuz Kağan, ümumtürk ənənəsi, dastançılıq, abidə Tezislər 155 AZƏRBAYCAN YARADILIġ ƏFSANƏLƏRĠNDƏ UCUBILIX (UCUQULU) OBRAZI(Naxçıvan bölgəsinin materialları əsasında) ELÇĠN QALĠBOĞLU -ĠMAMƏLĠYEV AMEA Folklor Ġnstitutu elcin.galiboglu@gmail.com YaradılıĢın ümumi kosmoqonik sxemi xaosdan kosmosun yaranmasını əks etdirir. Mifologiyada dünyanın və insanın yaranması ayrılmaz və vahid proses kimi təsəvvür olunur. Mifik düĢüncədə dünya (kosmos) ilk əcdadın bədənindən yaranır. Yəni ilk əcdad öldükdən sonra onun bədənindən dünya yaranır. Burada mövzumuz baxımından diqqəti cəlb edən ən mühüm məqam ondan ibarətdir ki, dünyanın yaranması üçün ilk əcdad ölməlidir. YaradılıĢın mahiyyətində ölüm durur. Kosmoqoniya – yaradılıĢ deməkdir, yaradılıĢ ölümdən keçir. Beləliklə, yaradılıĢ hadisəsindən əvvəl hökmən ölüm (məhv olma, əvvəlki vəziyyətin sona çatması) hadisəsi, yəni xaos vəziyyəti olmalıdır. Bu, xaosdan kosmosun yaranması deməkdir. Biz yaranıĢın bu mifik modelini əfsanələrdə də görürük. Burada insanın yaradılıĢı həm də onun dünyasının, baĢqa sözlə, insanın, ailənin, elin, tayfanın, nəslin, insanın dünyasına aid olan qalaların, quyuların, ovdanların, arxların, məzarların, abidələrin, türbələrin, ziyarətgahların və s. yaradılıĢı ilə birbaĢa və ayrılmaz Ģəkildə bağlıdır. Və burada yaradılıĢ öz-özünə baĢ vermir: kosmos (həyat) xaosa (ölümə), o da yenidən kosmosa keçir. Naxçıvan bölgəsinin materialları əsasında Ucubılıx (Ucuqulu) obrazı haqqında danıĢcağıq. Təhlil olunan əfsanələrdə insanlığın iki mərhələsi var: nəhəng hal və çırtdan hal. Bu iki hal arasında xaotik hal, hadisə var. Ġnsanların əvvəlki halı – kosmos, biclikləri – xaos, indiki halları – xaosdan yaranan hazırkı kosmos deməkdir. Kosmosun yaranması ilk əcdadın ölümü ilə baĢ tutur. Ġnsanların əvvəl nəhəng olduğunu, sonradan cırlaĢdığını nəzərə alsaq, Ucubılıx (Ucuqulu) elə onların əcdadıdır. Bu əcdad yaradılıĢ konsepsiyası baxımından xaosdur. Bununla yaradılıĢ mifinin həqiqəti təsdiq olunur: mifə görə kosmos məhz xaosdan təĢəkkül tapır. Azərbaycan əfsanələri Oğuzu mif dünyasının davamı olaraq mifologiyamızın unudulmuĢ məqamlarını bərpa etməkdən ötrü bizə indiki halda olduğu kimi qiymətli material verə bilər. Açar sözlər: Ucubılıq, kosmoqonik miflər, Naxçıvan Beynəlxalq İpək Yolu 156 NAXÇIVAN VƏ QAZAX AġIQLARININ OXġAR VƏ FƏRQLĠ CƏHƏTLƏRĠ ĠLHAMƏ QƏSƏBOVA AMEA Folklor Ġnsitutu ilhame92@ mail.ru Dünyanın ən unikal poetik sənət hadisələrindən olan aĢıq sənəti 28 sentyabr – 2 oktyabr 2009-cu il tarixində BirləĢmiĢ Ərəb Əmirliyinin Qeyri- maddi mədəni irsin qorunması Komitəsinin 4-cü sessiyasının yekun qərarına əsasən YUNESKO-nun Qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmiĢdir. AĢıq sənəti sinkretizmi ilə sənətkarlığın ən bariz göstəricisi sayılır. AĢıq yaradıcılığı ġifahi xalq ədəbiyyatının ən geniĢ qollarından sayıldığı kimi aĢıq mühitləri içərisində Qazax aĢıq mühiti və Naxçıvan ərazisinin aĢıq yaradıcılığı mühüm yerlərdən birini tutur. Azərbaycan aĢıq mühitlərinin araĢdırılması milli folklorĢünaslığın mühüm məsələlərindən biri olaraq yenə də qalmaqdadır. Ġndiyədək bu istiqamətdə nəzərəçarpacaq sayda tədqiqat aparılsa da AĢıq ədəbiyyatını öyrənməyin və onun çoxsahəli fəaliyyətini, zəngin repertuarını aĢkarlamağın əsas yolu bu sənətin regional-mədəni özünəməxsusluqlarına xüsusi diqqət yetirməkdir. Ona görə də Azərbaycan aĢıq yaradıcılığının zəngin bir qolunu təĢkil edən Naxçıvan və Qazax aĢıq sənətinin qarĢılıqlı əlaqədə öyrənilməsi folklorda və əsasən də aĢıq ədəbiyyatında yenilikləri ortaya çıxarmaqda özünəməxsus rol oynayacaqdır. AĢıqların yaradıcılığının regional və lokal kontekstdə öyrənilməsi folklor- Ģünaslığın aktual problemləri sırasına daxildir. Ayrı-ayrı mühitlərin Naxçıvan və Qazax aĢıqlarının oxĢar və fərqli cəhətləri və tədqiqi bütövlükdə mədəni sistemin mükəmməl öyrənilməsi üçün zəruridir. Qazax aĢıq mühitinin aĢıqları ilə Naxçıvan aĢıqlarının istər ifa tərzində, istərsə də üslubunda oxĢar və fərqli cəhətlər çoxdur. Naxçıvan aĢıq mühiti, onun ustad sənətkarlarının yaradıcılığı və ifaçı aĢıqlarının ifa tərzləri ilə qüdrətli nümunələr yaradan aĢıqları çoxdur. Naxçıvan aĢıq mühitinin tarixən Dərələyaz, Göyçə, Qaradağ-Təbriz, Ġrəvan aĢıq mühitləri ilə təmasda olması, öz sənət əlaqələrində bu bölgələrdən bəhrələnməsi eləcə də qarĢılıqlı sənət əlaqəsində daha da peĢəkar aĢıqların yetiĢməsinə səbəb olmuĢdur. Qazax aĢıq mühiti də coğrafi baxımdan Göyçə, Dərələyəz, Qarabağ və Ġrəvan aĢıq mühitləri ilə sənət əlaqəsində olmuĢdur. Məqalədə bu barədə geniĢ Ģərhlər verilmiĢdir. Naxçıvan aĢıq mühitində olan özəlliklər araĢdırılaraq Qazax aĢıq mühiti ilə müqayisə edilmiĢdir. Açar sözlər: AĢıq yaradıcılığı, Naxçıvan, Qazax, qarĢılıqlı əlaqə Tezislər 157 “KĠTАBĠ-DƏDƏ QОRQUD”DA PAREMĠOLOJĠ VAHĠDLƏR XANKĠġĠ MƏMMƏDOV Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti xankisi_memmedov@mail.ru Türk dünyasının böyük tarixini yaĢadan sənət nümunələrindən biri Аzərbаyсаn türklərinin ədəbi-bədii, əfsanəvi, tarixi-соğrаfi, fəlsəfi-psixoloji, еtnоqrаfik, etnogenetik, ictimai, əxlaqi görüĢlərinin ən mötəbər qaynağı, ana dilimizin ulu kitabı "Kitabi-Dədə Qorqud" еpоsudur. ġübhəsiz, deyə bilərik ki, türk ədəbiyyatının bütün əsərləri tərəzinin bir gözünə, "Dədə Qorqud" kitabını isə digər gözünə qoyulsa, türk alimi Mehmet Fuad Köprülüzadənin də dediyi kimi, tərəzinin dibində qalan "Dədə Qorqud" olar. Dünya ĢərqĢünaslarının həmiĢə maraq mərkəzində olan bu əsərin təkrar təkrar araĢdırılması və təbliği bu gün də öz aktuallığılnı qoruyub saxlamaqdadır. Eposdakı paremioloji vahidlər dörd istiqamətdə qruplаĢdırılsa da, onları daĢıdığı məna və əhatə etdiyi sahələrə görə doqquz qrupa ayıra bilərik (bu bölgü E.Əlizadənin bölgüsündən fərqlidir): a) Allaha sitаyiĢ və islаmi təsəvvürlər əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; b) vаlidеyn-övlаd və аilə-məiĢət münаsibətləri əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; c) ümumi həyаt yоlunun müəyyən оlunmuĢ fikirləri əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; ç) хəlqi kеyfiyyət, məĢğuliyyət əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; d) dоstluq-düĢmənçilik münаsibətləri əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; e) еl аĢığı, оzаn hаqqındа yаrаnаn təsəvvürlərdən çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; ə) igidlik, mərdlik-nаmərdlik əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; f) təbiət hаdisələrinin gеdiĢi əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; g) hеyvаnlаrа münаsibət əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi. Əlbəttə, eposdakı bəzi paremioloji vahidlərin "Oğuznamə"dəki nümunələrlə üst-üstə düĢməsi diqqət çəkən məsələlərdən biridir. Allaha güvən ilə əlaqədar "Kitab"da çox sayda atalar sözü verilmiĢdir. AraĢdırmalarımızdan bu nəticəyə gəlmək olar ki, Türkün Allaha bu cür inancının nəticəsidir ki, Ulu Tanrı Türkü daha çox sevir və elə ona görə də hər keçən gün qüdrətlənir. Dastanın ana xəttini təĢkil edən üç əsas dəyərlərdən biri ana faktorudur. Əsərdə ana xarakteri vətən simvolu olaraq ümumiləĢdirilir və ana haqqı Tanrı haqqı kimi qiymətləndirilir. Bizcə, paremioloji vahidlərin araĢdırılmasında formalaĢan mövcud istiqamətlər sistemində az araĢdırılan sahələrdən biri onların etimoloji Beynəlxalq İpək Yolu 158 baxımdan araĢdırılmasıdır. Bu sahədə iĢlərin davam etdirilməsi əhəmiyyətlidir. Ən azından özümüzü yaxĢı tanımaq üçün. Açar sözlər: Epos, Dədə Qorqud, folklor, paremoloji vahidlər, atalar sözləri NASREDDĠN HOCANIN ĠPEK YOLU CĠVARINDAKĠ ÜLKELERDE HALK KÜLTÜRÜ ÜZERĠNDEKĠ ETKĠSĠNĠN ĠNCELENMESĠ TAYYĠBE PERTOVÎ RAD, YAġAR YEġĠM AMAÇ Ġsfehan Üniversitesi Ġstanbul Üniversitesi sdtr_er@rambler.ru Ġpek yolu, ticaret yeri olmasının yanı sıra, yüzyıllar boyunca farklı millet ve kavimlerin fikir ve kültürlerinin değiĢim yeri olmuĢtur. Bazı kültürel akımların etki ve dağılımı ya da bazı Ģair ve yazarların Ģöhretlerinin yayılması, bu coğrafyanın sınırlarında fikir ve kültür akımlarının yayılmasındaki komĢu ülkeler arasında birlik ve barıĢın temellerinin sağlam atılabilmesi bu yerin iliĢkilerinde önemli bir göstergedir. Ġpek yolunun sürekli geliĢmesi ve ekonominin canlanması doğrultusunda ortak kültür unsurlarını dikkatle araĢtırmak elzem olduğundan, bu makalede Ġran, Nahcivan, Azerbaycan, Türkiye ve bazı diğer Arap ülkelerinin kültürel ortak sermayelerinden birisi olarak Nasreddin Hocanın rolü incelenerek ve tahlil yoluyla açıklanarak Nasreddin Hoca hakkında bu ülkelerdeki mevcut kaynaklara yönelerek halk kültürü üzerindeki onun muhteĢem etkisini göstereceğiz. Bu makale, Nasreddin Hocanın doğum yeri, hayatı ve ölümü hakkında yaygın münakaĢalardan uzak, onun Ģahsına yönelik kültürel ortaklıkları teyit ederek ipek yolunun ticaret ülkeleri arasında ortak kültürlerinin yayılmasında siyaseti bırakma yönünde düĢmanca siyasi tavırlardan uzak durarak bu tahsilli insanlara nükteyle, fıkrayla ve mizahla nasıl fayda gözetebildiğini gösterir. Doğal olarak bu iĢ ile dostun kültür seyyahı geliĢir. Anahtar kelimeler: Ġpek yolu, Nasreddin Hoca, Halk kültürü, Kültür seyyahı UġAQ FOLKLORUNDA SANAMALAR VƏ TƏKƏRLƏMƏLƏR (Naxçıvan materialları əsasında) ġÖLƏ ƏLĠYEVA Naxçıvan Müəllimlər Ġnstitutu shole.qadirqizi@mail.ru Naxçıvan folklor muhitində uĢaqlarla bağlı mətnlər çox rəngarəngdir. Bu mətnləri iki yerə ayırmaq olar: 1. Böyüklərin uĢaqlar üçün yaratdıqları örnəklər; Tezislər 159 2. UĢaqların uĢaqlar üçün yaratdıqları örnəklər. Bu nümunələrdə uĢaqların dünyagörüĢu, maraq dairəsi, yaĢ xüsusiyyətləri nəzərə alınmıĢ, nəticədə ciddi təsir gücünə malik, maraqlı folklor mətnləri formalaĢmıĢdır. Bu yönümdən sanama və təkərləmələr xüsusi iĢləklik tezliyinə malikdir. Bir qisim sanamalar saylar üzərində qurulur. Hər bir say iĢləndiyi mətnə uyğun mənalandırılır. Bunun nəticəsində onların çoxfuknsiyalılığı təmin olunur. Belə sanamalarda da qafiyələnmə əsas Ģərtlərdən biridir. Bu isə ahəngdarlıq yaradır, mətnin tez əzbərlənməsinə, geniĢ dairədə yayılmasına səbəb olur: Qırx iki – tale yazandı, Qırx üç – qaynar qazandı. Qırx dörd – Nahid, dənizdi, Qırx beĢ – gözəl kənizdi. Qırz altı – atdı, Qırx yeddi – muraddı. Mətndə qafiyələnmə özünəməxsus ahəng təĢkil etmiĢdir. Bir qism sanamada isə saylar iĢtirak etmir. Filologiya üzrə elmlər doktoru Ramazan Qafarlı bu qismə təkərləmələri də əlavə edir. Ancaq bizə belə gəlir ki, oynaq ahəng, müxtəlif sözlərin, səslərin, səs birləĢmələrinin təkrarı ilə əmələ gələn təkərləmələr müstəqil janrdır. Tədqiqatçılar nağıların əvvəlində iĢlədilən təkərləmələr barədə geniĢ araĢdırmalar aparmıĢdır. Təqdim edəcəyimiz mətndə sanama və təkərləmələrin janr xüsusiyyətlərindən, səciyyəvi cəhətlərindən Naxçıvan nümunələri əsasında bəhs ediləcəkdir. Açar sözlər: folklor mühiti, sınama, təkərləmə, janr, qafiyə NAXÇIVAN VƏ KƏLBƏCƏR BÖLGƏLƏRĠNƏ AĠD MÜQƏDDƏS YERLƏR AYTAC ABBASOVA AMEA Folklor Ġnstitutu folklorgirl@mail.ru Folklorun epik növünə daxil olan pir və ocaqlarla bağlı rəvayətlər də digər janrlar kimi mövzu və süjet baxımından zəngin olub xalqın tarixini, etnoqrafiyasını, milli əlamətlərini, xarakter və psixologiyasını özündə əks etdirir. Pir və ocaqlarla bağlı rəvayətlər toponimlərin öyrənilməsi üçün bol-bol material verir. Оdur ki, bəhs edəcəyimiz müqəddəs yerlər yalnız Azərbaycan xalqının yaĢam və mifоlоji düĢüncə tərzinin öyrənilməsi üçün dеyil, həm də bölgəyə məxsus toponimlərinin öyrənilməsi üçün оlduqca vacibdir. Naxçıvan Beynəlxalq İpək Yolu 160 və Kəlbəcər ərazisinə məxsus müqəddəs yerlərin müəyyən bir qismi birbaĢa rеgiоnun cоğrafiyası, təbiəti, qədim yaĢayıĢ yеrləri ilə əlaqəlidir. AraĢdırma obyekti kimi götürdüyümüz Naxçıvan və Kəlbəcər bölgəsinə aid olan pirlər yaranma və sahib olduqları mistik güc baxımından rəngarəng olub bir-birindən fərqlənir. Bu müqəddəs yerlər əsasən ayrı-ayrı müqəddəs Ģəxslərin adları ilə, daĢ, ağac, su-bulaq, qəbir və s. digər vasitələrlə əlaqələndirilmiĢdir. Buna baxmayaraq, pir və ocaqların ziyarət edilməsi səbəblərini birləĢdirən ümumi cəhətlər də var. Hər iki bölgəyə aid pir və ocaqların daha çox müalicəvi xüsusiyyətə malik olması, müəyyən xəstəliklərin sağaldılması, sonsuz qadınların niyyətlərinin gerçəkləĢməsinə olan inam əsas ziyarət səbəblərindən idi. Naxçıvanda ―Əshabi-kəhf‖, ―Qoç daĢı‖, ―ġıx Baba‖ ocağı, ―Tək tut‖ ocağı, ―Mirqasım‖, ―Dədəli bulağı‖, ―Qara daĢ‖, ―Hadıqayıt ocağı‖ və s., Kəlbəcərdə ―Əli daĢı‖, ―Dağdağan ağacı‖ ―Qara daĢ‖, ―Seyid Manaf ağa ocağı‖, ―ġıx Həsən‖ kimi pir və ocaqlar xalqın inandığı və ziyarət etdiyi məkanlardandır. Açar sözlər: Naxçıvan, Kəlbəcər, ocaq, pir, müqəddəs yerlər, folkor, mif XALQ MƏDƏNĠYYƏTĠNDƏ MƏRASĠM FOLKLOR NÜMUNƏLƏRĠNĠN YERĠ (Ordubadda folklor nümunələrinin əsasında) AYTƏN CƏFƏROVA AMEA Folklor Ġnstitutu ceferli_ayten@mail.ru Ordubad folklor aləmində mərasim folkloru – mərasimlərlə bağlı yaranan poetik mətnlər, deyimlər, inamlar öz qədimliyi ilə böyük maraq cəlb etməkdədir. Bunların bəziləri zaman keçdikcə unudulmaq təhlükəsi ilə üzləĢmiĢ, ancaq əhalinin yaĢlı nəslinin yaddaĢında müəyyən dərəcədə yaĢayaraq müasir dövrümüzə qədər gəlib çata bilmiĢdir. Mərasim folkloru dedikdə, müxtəlif mərasimlərlə bağlı olan folklor mətnləri xatırlanır. Mərasim nəğmələri adı altında yayılan bu poetik nümunələr öz mövzu və məzmun xüsusiyyətlərinə görə iki qrupa ayrılır: mövsüm mərasim nəğmələri; məiĢət mərasimi nəğmələri. Bu bölgünü Ordubad mərasim nümunələrinə də tətbiq etmək olar. Lakin burada mərasimlər özünü təkcə nəğmələrdə deyil, həm də bir çox kiçik janrlarda – alqıĢ, qarğıĢ, inam, sınama, fal, ovsun kimi nümunələrdə də göstərir. Bu bölgüyə əlavə olaraq, əraziyə məxsus dini mərasim folkloru nümunələrini də daxil etmək olar. Bunlardan ―Müsəllaya çıxma‖ adı ilə tanınan ayin hazırda da icra olunur. Əgər uzun müddət quraqlıq olarsa, yaxın məhəllələrin sakinləri bir yerə toplaĢaraq Bəlkə dağının ətəklərinə doğru üz tuturlar. Qurandan müxtəlif dualar oxuya-oxuya Tezislər 161 dağın yüksəkliyinə çıxmağa çalıĢırlar. Əhali tərəfindən maliyyələĢdirilmiĢ bir Ģəxs dağın lap yüksəkliyinə qalxar. Orada xalq adından Allaha dualar edər, tezliklə yağıĢ yağmasını, quraqlıq bəlasından xalqın qurtulmasını Allahdan diləyərdi. Qeyd edək ki, bu Ģəxs, əsasən, yas məclislərini idarə edən mollalardan biri olmalı idi. Ərazinin mövsüm mərasimləri ilə bağlı yaranan folklor nümunələrindən yağıĢla bağlı mətnlər çox maraqlıdır. Ordubadda yağıĢ çağırmaq üçün ―Çömçəxatun‖ mərasiminə əməl edilərdi. Bir çömçə götürüb üstünə qara parça salar, qapı-qapı gəzib mahnı oxuyardılar. Hər evdə onlara pay verərdilər, çömçəyə isə bir az su tökərdilər. UĢaqlar payı özlərinə götürər, çömçədəki suyu bir ağacın dibinə tökər, çömçəni də həmin ağacdan asardılar. Bu ayinlərin icrasında məqsəd bol məhsul arzusu, quraqlıqdan qurtulmaq istəyidir. Hazırda bu mərasimlər və onlarla bağlı yaranan mətn nümunələri itməkdədir. Lakin indiki dövrdə xalqımızın keçmiĢ adət və ənənələrini, dünyaya baxıĢını, təbiətə, cəmiyyətə münasibətini öyrənmək iĢində bu mərasimlərin böyük elmi əhəmiyyəti vardır. Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|