MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat

Açar  sözlər:  Naxçıvan,  Mesopotamiya,  sənət,  mifoloji,  xaç  Ģəkilli 
iĢarələr. 
 
 
ORXON-YENĠSEY ABĠDƏLƏRĠNDƏ ĠġLƏNƏN QOġMA VƏ 
ƏDATLARIN MÜASĠR AZƏRBAYCAN DĠLĠ ĠLƏ MÜQAYĠSƏSĠ 
ƏLVAN CƏFƏROV 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
[e-mail] 
 
Türk dilləri ailəsi genetik əlamətlər əsasında təsnif edilən ən böyük dil 
ailələrindən  biridir.  Azərbaycan  dili  bu  dil  ailəsində  oğuz  dilləri  qrupunun 
oğuz-səlcuq  yarımqrupuna  daxildir.  Azərbaycan  dili  bu  yarımqrupda 
türkmən, qaqauz və türk (osmanlı) dillərinə daha çox yaxındır.  
Burada biz bir çox alimlərimizin üzərində tədqiqat iĢləri apardığı Orxon 
Yenisey  abidələrindəki  qoĢma  və  ədatların  Müasir  Azərbaycan  dili  ilə 
müqayisəsini elmi tədqiqata cəlb etmiĢik. Orxon-Yenisey abidələrinin dilində 
olan  qoĢma  və  ədatlar  ilə  Müasir  Azərbaycan  dilindəki  qoĢma  və  ədatlar 
arasında, onun qrammatik semantik quruluĢu arasında о qədər də böyük fərq 
yoxdur.  Burada  rast  gəldiyimiz  qoĢma  və  ədatların  az  bir  hissəsi  bugünkü 
Azərbaycan  dilimizdə  eyni  ilə  iĢlənməkdədir  (üçün,  ötrü,  da,  də,  və  sairə,). 
Lakin  böyük  əksəriyyəti  dilimizə  gəlib  çıxana  kimi  bir  çox  dəyiĢikliklərə 
uğramıĢdır.  Orxon-Yenisey  abidələrində,  qədim  türk  yazılı  abidələrində 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
110 
qoĢma  və  ədatlar  bilavasitə  əsil  türk  köklü  olması  ilə  diqqəti  cəlb  edir. 
Orxon-Yenisey  abidələrinin  dilində  olan  qoĢma  və  ədatları  müasir 
Azərbaycan dilindəki qoĢma və ədatlar ilə müqayisə etdikdə bir çox maraqlı 
nüanslar ortaya çıxır. 
Тара-  Bu  qoĢmanın  etimologiyasına  nəzər  saldıqda  bir  neçə  nüans 
ortaya çıxır. Belə ki, müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində iĢlənən  tərəf 
tərəfə      qoĢmasının  tapa  qoĢmasından  törəndiyini  ehtimal  edərək 
tapa>tapha>tarapha  >tarafa>tərəfə  Ģəklində  əsaslandırmaq  olar.  Bu  qoĢma 
istiqamət  yönəlmə  mənası  verir.  Otuz  artukı  səkiz  yaĢıma  kıĢın  kıtay  tapa 
sülədim.-"Otuz səkkiz yaĢımda qıĢda kitaya qarşı qoĢun çəkdim. Tutuk baĢın 
çık  tapa  bina  ıtım  isi  yer  tapa  az  ər  ıtım,  gör  tidim.  -  Tutukun  baĢçılığı  ilə 
cıklara  qarĢı  min  Lakin  müasir  Azərbaycan  dilinin  qrammatikasında  tapa 
qoĢmasının  verdiyi  məna,  yəni  qarşı  qoĢması  hal-hazırda  bir  çox  baĢqa 
mənaları  da  verir.  Rüstəm  kiĢiyə  cavab  verməsə,  getdikcə  dərəcəsini  aĢan 
təzyiqinə qarşı durmasa onun nəzərində hörmətini itirməyəcəyini hiss edirdi. 
 Bundan  baĢqa  aĢağıdakı  qoĢma  və  ədatlar  da  tam  mətndə 
araĢdırılmıĢdır.  QoĢmalar:  Kodı,  Təgərə,    Sayи,  Tag//tagi//tək//taki, Ötrü, Birlə//-
birlən//birlə//bilən//bilə//İlən//inən//lən//ilə//la//lə,  Adın,  Bərü,  Kisrə-Kisrə>ki  srə>ki 
sirə>ki  sörə>ki  sora>sora>sonra.  Ədatlar:  Azu,  Gu//gü,  Ok//kuk,  ok//okı//akı  və 
axı,  axər,  Ən//ən ilki,  -mı, yəni, məgər, bəs,  Deyil,  Tügiil>dügül>tegül>tegil>degil 
Dokol – dok-yox + ol - о  
Açar  sözlər:  Orxon-Yenisey  abidələri,  Kül-tikin,  Tonyukuk, 
Azərbaycan dili, qoĢma, ədat 
 
 
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ MADDĠ-MƏNƏVĠ ĠRSĠ VƏ NAXÇIVAN 
XƏTTATLARI 
ĠRADƏ QAĠBOVA  
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu 
[e-mail] 
        
Azərbaycan  milli  maddi-mənəvi  irsi  bütövlükdə  dünya  maddi-mənəvi 
xəzinəsində  xüsusi  bir  yer  tutaraq  böyük  əhəmiyyətə  və  misilsiz  dəyərə 
malikdir  və  əsrlər  boyu  damla-damla  toplanmıĢ  bu  əzəmətli  irsin  ən  yüksək 
zirvəsi  bizim  kimliyimizi,  tariximizi  əks  etdirən  söz  sənətimizə,  o  cümlədən 
yazılı  abidələrimizə  aiddir.  Yazılı  abidələrimizin,  o  cümlədən  əlyazma 
kitablarımızın nəhəng bir hissəsi orta əsrlərin payına düĢür. Əsrlər öncə qələmə 
alınmıĢ  müxtəlif  məzmunlu,  müxtəlif  həcmli  mətnlərlə  tanıĢ  olub  onlardan 
bəhrələnərkən unutmayaq ki, bu mətnlərin müəllifləri ilə  yanaĢı, onları  yazıya 
alıb  həyat  bəxĢ  edən,  üzünü  köçürüb  artıraraq  yayan  katib-xəttatlarımızın  da 
xidməti  misilsizdir.  Azərbaycan  maddi-mənəvi  mədəniyyət  abidələrinin, 
xüsusilə  də  əlyazma  kitablarının  yaradılmasında  əvəzolunmaz  payı  olan 

Tezislər 
 
111 
katiblərimizə,  xəttatlarımıza  həmiĢə  borcluyuq.  Əfsuslar  olsun  ki,  onların  bir 
çoxunun  fəaliyyəti  və  yaradıcılığı  indiyədək  lazımınca  tədqiq  olunmamıĢ, 
naməlum qalmıĢdır. 
       Cəlaləddin  Naxçıvani  kimi  tanınan  Məhəmməd  ibn  Ağaxanın  həyatı  və 
fəaliyyəti  haqqında  məlumat  olduqca  azdır.  Bəzi  qaynaqlardan  əldə  edilən 
məlumatlara  əsaslanaraq  onun  öz  dövrünün  savadlı  və  ziyalı  Ģəxslərindən 
olduğunu  söyləyə  bilərik.  O,  hicri-qəməri  təqvimi  ilə  1000-ci  ildə  (miladi: 
1592)  yaĢayıb-yaratmıĢ  katib-xəttatlarımızdandır.  Əfsus  ki,  bir  xəttat  kimi 
fəaliyyətinin  məhsulları  və  nümunələri  haqqında  bilgi  yoxdur.  ―Xətt  və 
xəttatlar‖  əsərinin  müəllifi  Həbib  onun  ―Ənisül-üĢĢaq‖  (―AĢiqlərin 
həmsöhbəti‖) adlı əsərin müəllifi olması barəsində məlumat vermiĢdir. 
       Qazi  Məhəmmədbağır  Ordubadi  dərin  zəkaya,  xüsusi  istedad  və 
qabiliyyətə,  zəngin  mənəviyyata  malik  bir  Ģəxs  kimi  tanınmıĢdır.  Ordubadın 
divanxana iĢləri ona həvalə edilmiĢdir. Bu barədə məlumat verən XVI əsr Ġran 
alimi və ədibi, katib-xəttat, salnaməçi  Qazi Əhməd ibn Mir MünĢi əl-Hüseyni 
Qumi özünün ―Xəttatlar və rəssamlar haqqında risalə‖sində (yaxud ―Qolestan-e 
honər‖  –  ―Sənət  gülüstanı‖)  qeyd  edir  ki,  Məhəmmədbağır  Ordubadi  həm  də 
Ģairlik istedadına malik olmuĢdur. Qazi Əhməd Quminin verdiyi bilgiyə əsasən, 
Məhəmmədbağır Ordubadi nəsx, süls, toqi (touqi), mühəqqəq, reyhani, rüqə və 
nəstəliq xətlərini mükəmməl surətdə mənimsəmiĢ və çox gözəl yazmıĢdır. 
       Hicri-qəməri  təqvimi  ilə  XI  əsrdə  (miladi:  XVII  əsr)  yaĢayıb-yaratmıĢ 
Məhəmməd  Cəfər  Ordubadi  Azərbaycan  kitab  mədəniyyətinin  inkiĢafında 
xidmət göstərmiĢ xəttatlarımızdandır və nəstəliq xətt növündə gözəl yazmıĢdır. 
XX  əsrin  görkəmli  Ġran  alimi  Mehdi  Bəyani  özünün  ―Əhval  və  asar-e 
xoĢnevisan‖  (―Xəttatların  həyatı  və  əsərləri‖)  əsərində  bu  barədə  olduqca  qısa 
bir  məlumat  verərək  Məhəmməd  Cəfər  Ordubadinin  əlinin  məhsulu  olan  bir 
kitabın günümüzədək gəlib çatdığını bildirmiĢdir.  
       Qeyd  etmək  istərdik  ki,  əsil-kökü  Naxçıvandan  olan  bir  çox  katib-
xəttatlarımız  Azərbaycan  maddi-mənəvi  mədəniyyətinin,  xüsusilə  kitab 
mədəniyyətinin  inkiĢafında  silinməz  bir  iz  qoymuĢlar.  Belə  katib-
xəttatlarımızdan biri də Təbrizdə yaĢayıb-yaratmıĢ Əsgər bəy Ordubadidir (XIX 
əsr). Görkəmli Ġran alimi dr.Mehdi Bəyaninin verdiyi bilgiyə əsasən, Əsgər bəy 
Ordubadinin  gözəl  və  zərif  xətlə  üzünü  köçürdüyü  bəzi  əlyazma  kitabları  çap 
olunaraq yayılmıĢdır: Sədi ġirazinin ―Külliyyat‖ı, Nasir Xosrovun ―Divan‖ı və 
sairə.  
 
Açar  sözlər:  katib-xəttatlar,  Cəlaləddin  Naxçıvani,  ―Ənisül-üĢĢaq‖, 
Qazi Məhəmmədbağır Ordubadi, Məhəmməd Cəfər Ordubadi 
 
 
 
 
 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
112 
GENÇ BĠREYLERDE 'BĠREYCĠLĠK VE KOLEKTĠVZM' 
RZA MAMMADOV 
Osmangazi Üniversitesi 
[e-mail] 
 
ÇalıĢmanın  amacı,  genç  bireylerdeki  'bireycilik  ve  kolektivizm'  yönlü 
geliĢimlerini  ortaya  koymaktır.  Nicel  araĢtırma  yönteminin  kullanıldığı  bu 
çalıĢmada,  açımlayıcı  faktör  analizi  ile  yorumlanmıĢtır.  ÇalıĢmanın  çalıĢabilir 
evreni,  EskiĢehir'de  bulunan  Anadolu  Üniversitesi  ve  Osmangazi 
Üniversitesinde  eğitim  alan  lisans  birinci  sınıf  öğrencilerinden  oluĢmaktadır. 
ÇalıĢmada  veri  toplama  aracı  olarak,  araĢtırma  kapsamında  geliĢtirilen  tam 
yapılandırılmıĢ  anket  formu  kullanılmıĢtır.  Bulgular  genç  bireylerin  bireycilik 
düĢünce tarzını daha fazla benimsediğini ortaya koymaktadır. 
Açar sözlər: Bireycilik, kolektivizm, birey 
 
 
NAXÇIVANDA   MEMARLIQ ABĠDƏLƏRĠ 
ƏFSANƏ SƏFƏROVA  
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu 
 [e-mail]
 
 
Dünyada  qədim  insanların  yaĢadığı  ilkin  ərazilərdən  biri  də  məhz 
Naxçıvandır. Bunu istər qədim dövrə aid  arxeoloji qazıntılardan əldə olunmuĢ 
nümunələr, istərsə də, orta əsrlərin mükəmməl abidələri sübut edir. Qədim daĢ 
dövründən  baĢlayaraq  insanlar  bu  ərazidə  yaĢamıĢ,  zəngin  mədəniyyət 
yaratmıĢlar.   
XII  əsrdə  Naxçıvanda  200  min  əhali  yaĢayırdı.  ġəhər  öz  ustaları, 
sənətkarları,  dulusçuları,    zərgərləri  ilə  Ģöhrət  qazanmıĢdı.  Lakin  Ģəhər  öz 
inĢaatçıları ilə daha çox tanınırdı. MəĢhur  Naxçıvan memarlıq məktəbi burada 
meydana  çıxmıĢdır.  Fransız  səyyahları  Pyer  ġarden  və  Dübna  de  Monper, 
ingilis  səyyahı  Porter  qeyd  ediblər  ki,  bura  qədim  memarlıq  abidələrinin 
saxlanmıĢ olduğu gözəl bir Ģəhərdir. 
Naxçıvan  memarlıq  məktəbindən  danıĢarkən  Memar  Əcəminin 
fəaliyyətini  xüsusi  ilə  vurğulamaq  lazımdır.  Naxçıvan  memarlıq  məktəbinin 
banisi  olan    Əcəminin  Azərbaycan  memarlığının  inkiĢafında  rolu  danılmazdı.  
Orta  əsrlər  Naxçıvan  memarlığı  ilə  bağlı  məlumatları  daha  ətraflı  ―Əcaib-ül-
bəladan‖  adlı  əlyazmadan  əldə  edə  bilərik.   Bu  mənada  diqqəti  cəlb  edən 
məqamlardan  biri  budur  ki,  həmin  dövrdə  Naxçıvanda  çoxmərtəbəli  saray 
binaları inĢa edilmiĢdir. Burada Ģəhərsalmanın düzgün, planlı Ģəkildə tərtibinin 
Ģahidi oluruq.  
Əcəminin  yaradıcılığına xas olan Yusif Küseyr oğlu türbəsi 1162-cı ildə 
inĢa olunub. El arasında bu türbə ―Atababa günbəzi‖ adı ilə məĢhurdur. 

Tezislər 
 
113 
Memar Əcəminin  Naxçıvanda  yaratmıĢ  olduğu digər abidələrdən biri də 
Möminə xatın türbəsidir. Hündürlüyü 26 m olan Möminə xatın türbəsinin xarici 
örtüyü hazırda dövrümüzə çatmıĢdır.  Memarın adını və abidənin inĢa tarixini 
göstərən  kitabələr  baĢtağdan  yuxarıda  həkk  edilmiĢdir.  Kompozisiyaya, 
yetkinliyə,  ayrıntılarının incə  zərif  iĢlənməsinə və memarlıq həllinə görə türbə 
orta əsrlər memarlıq sənətinin Ģah əsərlərindən sayılır.  
Möminə  xatın  və  Yusif  ibn  Küseyr  türbəsinin  memarlığı  Yaxın  və  Orta 
ġərqin  müxtəlif  vilayətlərində  onunla  oxºar  olan  bir  sıra  tikililərin  meydana 
gəlməsi üçün nümunə olmuĢdur.  
Naxçıvan  ərazisində  Culfa  yaxınlığında  yerləĢən  Gülüstan  türbəsi  üslub 
və  forma  baxımından  diqqəti  cəlb  edir.  Gülüstan  türbəsini  dekorativ  bəzək 
forması,  ölçüsü,  səciyyəsi  və  digər  əlamətləri  üzrə  müxtəlif    lakin  öz 
kompozisiya həlli üzrə vahid memorial tikililər qrupuna daxil etmək olar. 
Bu  gün  Möminə  xatın,  Qeysəriyyə  kimi  tarixi  memarlıq  abidələri  ilə 
yanaĢı  ―Əshabi  –Kəhf―  ziyarətgahı  da  Naxçıvanın  simvoludur.  Buraya 
bölgələrlə yanaĢı xarici ölkələrdən də ziyarətə gələnlər var. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Naxçıvan  memarlıq  məktəbinin  digər 
istiqamətlərindən  biri  də  tarixən  burada  ucaldılmıĢ  qalalardır.  Bu  gün  Muxtar 
Respublika  ərazisindəki  Oğlanqala,  Çalxanqala,  Əlincə  qalası  kimi  memarlıq 
abidələri təkcə xalqımızın zəngin və çoxəsrlik dövlətçilik  ənənələrini  yox, həm 
də qədim Ģəhərsalma mədəniyyətini günümüzə qədər gətirib çıxarmıĢdır. 
Memarlıq sənəti daim inkiĢaf və  yeniləĢmə tələb edir. Bunun nəticəsidir 
ki,  son  illər  aparılan  geniĢmiqyaslı  tikinti-quruculuq  iĢlərində  tarixiliklə 
müasirlik  vəhdətdə  götürülür,    qədim  memarlıq  xüsusiyyətləri  qorunub 
saxlanılır  və  müasir  memarlıq  elementləri  ilə  daha  da  zənginləĢdirilir.  Muxtar 
Respublikanın  Ģəhər,  rayon  və  kəndlərində  istifadəyə  verilən  yeni  obyektlər 
müasir memarlıq elementləri ilə daha da zənginləĢdirilir. 
Bu  gün  Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  cənab  Ġlham  Əliyev 
tərəfindən  də  memarlıq  sənətinin  inkiĢafına  xüsusi  diqqət  yetirilir.  Həmçinin 
Muxtar  Respublikada  da  tarixi  abidələrin  bərpası  diqqət  mərkəzindədir.  Son 
illər ―Əshabi –Kəhf‖ ziyarətgahı Dini Mədəni Abidə Kompleksi, Naxçıvanqala, 
Xan  sarayı  və  onlarla  digər  tarixi  abidələr  bərpa  olunub.  Hazırda  Gülüstan 
türbəsində və Əlincə qalasında bərpa iĢləri davam etdirilir. 
Naxçıvanda Böyük Ġpək Yoluna birbaĢa xidmət edən bu tarixi abidələrin 
dünya  əhəmiyyətli  abidələr  siyahısına  salınması  elmi  və  məntiqi  baxımından 
bölgəmizin daha geniĢ Ģəkildə təbliğinə Ģərait yaradır. 
Bü  gün  Naxçıvanda  gözəl  memarlıq  üslubuna    malik  Heydər  Əliyev 
sarayı, ġahmat məktəbi,  Mərkəzi Kitabxana, UĢaq Bərpa Mərkəzi, Diaqnostika 
Mərkəzi,  Nazirlik  və  idarə  binalarının  memarlıq  üslubu  Ģəhərin  ümumi 
ansambılı ilə heyrətamiz dərəcədə uyuĢur. 
Açar sözlər: Memar Əcəmi, ―Atababa günbəzi‖, Möminə xatın, Yusif ibn 
Küseyr türbəsi 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
114 
TƏLƏBƏLƏRDƏ ĠDARƏETMƏ MƏDƏNĠYYƏTĠNĠN 
FORMALAġDIRILMASI PEDAQOJĠ PROBLEM KĠMĠ 
MÜJKAN MƏMMƏDZADƏ 
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi 
[e-mail] 
 
Tələblərdə  idarəetmə  mədəniyyətinin  formalaĢdırılmasına  məktəb, 
məktəb  qaydaları,  məktəb  kollektivi,  təlim-tədris  prosesləri  haqqında  ümumi 
məlumatların  əldə  edilməsi,  məktəb  mühitinə  uyğunlaĢma,  özünü  gələcək 
müəllim  kimi  hiss  etmə,  uĢaqlar  haqqında,  onların  hiss  və  həyəcanları, 
yaĢadıqları mühit, münasibətlər sistemi  və Ģagirdlərin biliyi əldə etməsi yolları 
haqqında  məlumatların   əldə  edilməsi,  Ģagirdlərlə  ünsiyyət  yaradılması  və 
səmərəli  təlimin  amili  kimi  tədris  prosesində  ünsiyyətin  rolunun  və 
əhəmiyyətinin  dərk  edilməsi  aid  edilə  bilər.  Ali  məktəb  müəllimi  tələbələrdə 
idarəetmə  mədəniyyətini  formalaĢdırmaqla  onları  gələcək  pedaqoji  həyata 
hazırlayır.  
Gələcək  müəllimlərdə  pedaqoji  mədəniyyətin  formalaĢdırılması  vacib 
pedaqoji  problem  olub  kadr  hazırlığının  əsas  tərkib  hissələrindən  birini  təĢkil 
edir.  Gələcək  müəllimlərdə  zəruri  pedaqoji  keyfiyyətlərin  tərbiyə  edilməsi  əsl 
usta-müəllim  Ģəxsiyyətinin  formalaĢdırılması  kimi  mühüm  pedaqoji  vəzifənin 
həyata keçirilməsi ilə nəticələnir. Belə keyfiyyətlərə malik olan hər bir gələcək 
müəllim: 
a)
 
düzlük,  doğruçuluq,  səmimilik,  saflıq,  uĢaqlarına  hörmət  və 
məhəbbət,  mehribançılıq  kimi  yüksək  mənəvi  keyfiyyətlərə,  ümumi 
mədəniyyətə,  özünənəzarətə,  özünü  ələ  alma  bacarığına  yiyələnir  və  seçdiyi 
peĢəyə, ixtisasa dərin maraq göstərir; 
b)
 
aydın  və  emosional  nitq  mədəniyyətinə,  aktyorluq  fəaliyyətinə, 
pedaqoji texnikaya, psixoloji əqlə, təĢkilatçılıq bacarığına yiyələnir; 
c)
 
tədris  etdiyi  fənnin  səciyyəvi  xüsusiyyətlərinə  uyğun  olan  bir  sıra 
keyfiyyətlərə malik olur. 
Təhsil  illərində  belə  keyfiyyətlərə  yiyələnən  tələbələr  gələcək 
fəaliyyətinin  elə  ilk  illərində  özlərini  yüksək  intellektual  səviyyəli  mühüm 
pedaqoji  keyfiyyətlərə  malik,  yaradıcı  və  əsl  pedaqoq  kimi  göstərə  bilər, 
müəllim, Ģagird və valideynlərin dərin hörmək və məhəbbətini qazanırlar. 
Ġdarəetmə mədəniyyətini formalaĢdırmaqla təlim prosesinin iĢtirakçıları 
arasında  qarĢılıqlı  fəaliyyəti-  öyrənmə  və  idrak  fəaliyyətini  səmərəli  təĢkil 
etməyi,   idrak  prosesinin  səmərəliliyini  yüksəltməyə  təsir  edən  amilləri  vahid 
bir  məqsədə  yönəltməyi,  sinfin  idarəolunmasına  verilən  tələbləri  praktiki 
fəaliyyətdə  tətbiq  etməyi,  müəllim-Ģagird  münasibətlərini  qarĢılıqlı  hörmət, 
tələbkarlıq  və  digər  standartlar  əsasında  qurmağı,  Ģagird  yaradıcılığını 
dəstəkləməyi  və  inkiĢaf  etdirməyi,  bu  məqsədlə  müxtəlif  təqdiretmə  və 
rəğbətləndirmə  metodlarından  istifadə  etməyi,  sinifdə  müsbət  öyrənmə  mühiti 

Tezislər 
 
115 
yaratmağı bacarmaqdır. Ġdarəetmə mədəniyyəti əsasən tələblərdə təcrübə vaxtı 
formalaĢır.  Pedaqoji ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr  ən  geci  ikinci  kursdan 
baĢlayaraq  ümumtəhsil  məktəblərinə  baĢ  çəkməli,  oradakı  təlim,  tədris  və 
tərbiyə  prosesləri  ilə  tanıĢ  olmalıdırlar.  Ġnteqrasiya  imkanlarının  yaradılması, 
tələbənin məktəb həyatı və məktəbdə baĢ verən proseslərlə daha ətraflı tanıĢ ola 
bilməsi üçün yaxĢı olar ki, pedaqoji təcrübə ikinci kursdan baĢlasın.  
Bu gün respublikamızda hərtəfli hazırlığa malik, öz əməyini gənc nəslin 
düzgün  formalaĢmasına,  müstəqil  dövlətimizin  əsl  vətəndaĢı  kimi  tərbiyə 
olunmasına  həsr  edən  müəllimlərə  daha  çox  ehtiyac  duyulur.  Bunu  həm 
cəmiyyətimizin gələcək inkiĢafı, həm də məktəbimizin, təlim-tərbiyə prosesinin 
mühüm inkiĢaf səviyyəsi tələb edir. 
Açar sözlər: pedaqogika, tələbə, müəllim, tərbiyə, pedaqoji fəaliyyət. 
 
 
AZƏRBAYCAN KĠNOMATOQRAFĠYA SƏNƏTĠNĠN ĠNKĠġAFINDA 
NAXÇIVANIN COĞRAFĠ-TƏBĠĠ ĠMKANLARININ ROLU 
TAHĠR ƏLĠYEV, SEVDA SULTANOVA 
Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi
 
[e-mail] 
 
Kinematoqrafiya  sənəti  yalnız  texniki  faktor,  dekorasiya,  xüsusi 
effektlər,  təbliğat,  parlaq  personajlar,  bir  əhvalatın  maraqlı  nəqli  demək  deyil. 
Kinonun yaranmasında, rejissorun tamaĢaçıya bədii məqsədinin çatdırılmasında 
eyni  zamanda  əhavlata  uyğun  seçilmiĢ,  filmin  atmosferini  yaradan  natura, 
məkan təsvirləri də mühüm rol oynayır.  
Bu  baxımdan  Naxçıvanın  unikal  təbiəti,  polifonik  relyefi  son  dərəcə 
kinematoqrafikdir.  BaĢqa  cür  desək,  bu  qədim  tarixi  ərazi  həm  təbii 
kinodekorasiya  mühiti  yaradır,  həm  də  bədii  ifadə  vasitəsi,  obraz  funksiyası 
daĢıyır.  Naxçıvanın  zəngin  təbiəti,  təbii  təsvir  modeli  istər  dram,  istər 
fantastika,  istər  mistika,  istər  vestern,    istərsə  də  tarixi  ekran  əsərlərinin 
çəkilməsi üçün böyük imkanlar təklif edir.  
Təsadüfi  deyil  ki,  Azərbaycan  kino  tarixində  əhəmiyyətli  yer  tutan  bir 
sıra məĢhur ekran əsərləri Naxçıvanda lentə alınıb: ―Dədə Qorqud‖, ―GümüĢgöl 
əfsanəsi‖, ―Əzablı yollarla‖, ―Babək‖, ―Ġki sahil‖, ―Nəsimi‖ və s.      
Naxçıvan təbiəti, xüsusən də, landĢaft və dağ silsilələri rejissora öz bədii 
niyyətini  həyata  keçirmək  üçün  geniĢ  Ģərait  yaradır  və  dekorasiya  qurmaq 
ehtiyacını minumuma endirir.  
Nümunə  kimi  Azərbaycan  xalq  ədəbiyyatının  ən  qədim  yazılı  abidəsi 
olan  ―Kitabi  Dədə  Qorqud‖  dastanı  əsasında  1975-ci  ildə  ekranlaĢdırılmıĢ 
―Dədə Qorqud‖ filmində bir səhnəyə diqqət yetirək.  Ata itkisinə hazır olmayan 
Burla  Xatunun  ağrısının,  itkisinin  ifadəsi  interyerdə  yox,  əzəmətli  daĢların 
kontekstində verilib. Konkret olaraq, bu səhnədə daĢ həm özünün coğrafi, təbii 

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
116 
funksionallıq  çərçivəsindən,  həm  də  əzəmətli  obrazından  çıxaraq  yumĢaq 
Ģəkildə  lirik,  kövrək  obraza  keçid  edir.  O,  Burla  Xatunun  ağırısını  bölüĢən, 
onun  məhrəm  hisslərinə  Ģərik  olan,  dərdini  özündə  saxlayan  canlı,  güvənə 
biləcəyi  lirik  obraza,  dosta  çevrilir.  Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  səhnənin  məkan 
olaraq ev Ģəraitində çəkilməsi epizodun ifadə gücünü, energetikasını azaldardı, 
onu tamaĢaçı üçün effektsiz, təsirsiz hala gətirərdi. 
Və  bu  detal  NaxĢıvan  təbiətinin  çoxqatlılığını,  çoxölçülülüyünü, 
rejissorun  niyyətindən  asılı  olaraq  obyektin  anlamının  dəyiĢə  biləcəyini 
göstərir. Yəni daha aydın desək, polifonik təbiət imkan verir ki, rejissor çəkiliĢ 
prosesində filmin ideyasına xidmət edən ən müxtəlif bədii həllər tapsın. 
Naxçıvan  təbiətində  kinematoqrafik  amil  o  qədər  güclüdür  ki,  burda 
təsvir özü danıĢır, dialoq və mətnlərə ehtiyac yoxdur. 
Azərbaycanın  böyük  Ģairlərindən  biri,  Ġmaddədin  Nəsimiyə  həsr 
olunmuĢ  bioqrafik  ―Nəsimi‖  filmində  təbiət  maraqlı  interpretasiyalara  məruz 
qalır.  Epizodlardan  birində  Teymurləng  qanlı  döyüĢlərin    baĢ  verdiyi  ərazini 
nəzərdən keçirir. Teymurləngin  düĢüncəli, həyəcanlı baxıĢları onu əhatə  edən, 
sanki  baĢ  verən  qəddarlığa  etiraz  edən  dağların,  sahili  meyitlərlə  dolu  Əlincə 
çayının harayı ilə birləĢərək qorxunc, eskpressiv atmosfer yaradır.    
Kameranın  təsvir  yaratmaq  üçün    geniĢ  bucaqlı  çəkiliĢlər  aparmağa 
imkanı olur. Yəni məkanı kiçik bucağa qısnamağa lazım gəlmir. Hətta ―Babək‖ 
filmində döyüĢ səhnələri üçün geniĢ məkanlar var. (bunu məncə bir az aydinlat)  
Daha  bir  mühüm  amili  qeyd  eləmək  lazımdır.  ―Babək‖,  ―Nəsimi‖, 
―Dədə  Qorqud‖  filmləri  sadəcə  məkan  baxımından  ideal  olduğu  üçün  deyil, 
həm  də  torpağın  tarixi  hadisələrə,  obrazlı  desək,    Ģahidliyi  səbəbindən 
Naxçıvanda  lentə  alınıb.    Bu  səbəbdən  Naxçıvanın  həm  də  sənədli  film  üçün  
xarakterik olan Ģərtləri və Ģəraiti mövcuddur.  
Naxçıvanın  rəngarəng  relyefi,  tarixi  abidələrlə  zənginliyi,  fakturası 
Ģərait  yaradır  ki,  bədii  və  sənədli  filmlərin  çəkiliĢi  zamanı  mövcud  reallığın 
gözlənilməz elementləri süjetə təbii Ģəkildə qarıĢsın, daxil olsun. 
Bundan  baĢqa  landĢaftın  çoxölçülü  quruluĢu  kinematoqrafçıları 
kadrların  kompozisiyasını  qurarkən  onları  səhnənin  əlavə  estetizasiya 
problemindən xilas edir.   
Ümumiyyətlə,  Naxçıvanın  təbii  modelini  mahiyyətcə  zamanında 
kinematoqrafiyada  hadisəyə  çevrilmiĢ,  Ġkinci  Dünya  Müharibəsinin  bitməsi 
ərəfəsində  meydana  çıxmıĢ  italyan  neorealizm  cərəyanına,  ―Cinema  verite‖, 
(Cinema verite fransız sözüdür, hərfi mənası kino həqiqət deməkdir. 1950-60 ci 
illərdə Fransa kinosunda meydana gəlmiĢ ekperimental cərəryandır), ―Doqma-
95‖  manifestinin  (―Doqma-95‖  –  1995-ci  ildə  bir  qrup  rejissor  tərəfindən 
Kopemhagendə  yaradılmıĢdır)  metodlarına  uyğundur.  Yuxarıda  adını 
çəkdiyimiz cərəyan və metodların ümumi cəhəti budur ki, reallıq təhrif edilmir, 
onun  imkanlarından  maksimum  istifadə  olunur,  çəkiliĢlər  təbii  lokasiyalarda 

Tezislər 
 
117 
aparılır,  təbii  iĢıqdan  yararlanırlar,  improvizə  və  kamera  istifadəsi 
birləĢdirilərək gerçəyi, ilk baxıĢda görünməyən məqamları ortaya çıxarır.