MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Açar sözlər: Ordubad, Cömçəxatun, yağıĢ, mövsüm, mərasim, çillə, ayin
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- Redaksiya heyəti
|
Açar sözlər: Ordubad, Cömçəxatun, yağıĢ, mövsüm, mərasim, çillə, ayin NAXÇIVAN NAĞILLARININ REGĠONAL XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ SEVĠNC ƏLĠYEVA AMEA Folklor Ġnstitutu azfolklor@yahoo.com Məqalədə Naxçıvan nağıllarının regional xüsusiyyətləri tədqiqata cəlb olunub. Əvəzsiz milli sərvətimiz olan qədim Naxçıvan diyarının nağıllarının öyrənilməsi istiqamətində bu günümüzə qədər bir çox dəyərli iĢlər görülmüĢdür. GörülmüĢ iĢlər, elmi nailiyyətlər bir çox konseptual və tarixi- xronoloji məsələlərin Ģərhi baxımından elmi dəyərini bu gün də qoruyub saxlamaqdadır. Lakin hər ötən illər ərzində aparılmıĢ bir çox yeni tədqiqatların elmi nəticələri, bir sıra ədəbi-tarixi məqamların daha obyektiv meyarlarla dəyərləndirilmə imkanlarının yaranması qədim Azərbaycan diyarı olan Naxçıvanın nağıllarının regional xüsusiyyətlərinin də araĢdırılmasına ehtiyac yaradır. Naxçıvan nağıllarının regional öyrənilməsi olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu diyarın mənəvi və mədəni varlığını mükəmməl Ģəkildə özündə cəmləĢdirən Naxçıvan nağıllarının tədqiq edilməsi təbii ki, onların toplanıb nəĢr edilməsindən baĢlanır. Belə ki, Naxçıvan nağıllarının toplanıb nəĢr olunması iĢində xeyli iĢlər görülsə də xalqımızın yaddaĢında qorunub bu günkü dövrümüzə qədər gəlib çatmıĢ nağıl nümunələri hələ tam Ģəkildə qələmə alınıb tədqiqata cəlb edilməyib. Naxçıvan nağıllarının regional xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinin əhəmiyyətini aĢağıdakı kimi qeyd edə bilərik: Beynəlxalq İpək Yolu 162 a) folklorĢünaslıq və onun elmi prinsiplərinə sadiqlik baxımından çox böyük əhəmiyyət kəsb edir; b) müasir dövrümüzdə milli-mənəvi dəyərlərin qorunması baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir; Çünki heç bir folklor çevrəsi, eləcə də Naxçıvan folkloru ayrıca, təcrid olunmuĢ halda inkiĢaf edə bilməz. Ona görə də, Naxçıvanın daxil olduğu regional mühit regionla qonĢu olan bölgələrin də folklorunu özündə birləĢdirir. c) Qədim Naxçıvan bölgəsi folklorun digər janrları ilə yanaĢı nağıllarla da zəngindir. Biz nağılların regional xüsusiyyətini araĢdırmaqla Naxçıvanın qədim Oğuz-türk məskəni olduğunu ədəbi nümunələr əsasında qeyd edirik. Onu da vurğulayaq ki, təkcə Naxçıvanın nağıllarının regional xüsusiyyətlərini deyil, həm də regionun folklor fondunun spesifik xüsusiyyətləri elmi araĢdırmaya cəlb olunub. Belə ki, ilk öncə Naxçıvanın folklor mühitinin etnik-regional strukturunun folklorĢünaslıq problemləri araĢdırılır, eləcə də bölgənin folklor mühitinin elmi-mədəni və maddi-coğrafi əsası haqqında elmi təsəvvür formalaĢdırılır. Naxçıvan nağıllarının regional xüsusiyyətlərini tədqiq etməklə bir daha əmin oluruq ki, etnos tarixi lokallaĢma prosesində yarandığı ərazidə təkmilləĢmiĢ, xalqın yaddaĢında əbədi həkk olunmuĢdur. Naxçıvanda nağıl janrını araĢdırmaq, janrın regional özünəməxsusluqlarını öyrənmək isə elmi-tədqiqatımızın əsas predmetini təĢkil edir. Onu da xüsusi qeyd edək ki, Naxçıvan nağıllarının regional xüsusiyyətlərinin təhlili əsasında həm bu bölgənin, həm də digər bölgələrin regional aspektdən öyrənilməsinin gələcək perspektiv aspektləri müəyyənləĢdirilir. Digər bir tərəfdən, Naxçıvan folklor mühitinin Azərbaycan folklorunun etnik-regional strukturunun ayrılmaz tərkib hissəsi kimi öyrənilməsi mühüm nəzəri və praktik əhəmiyyətə malikdir. Naxçıvan folklorĢünaslığının müasir mərhələsində regional folklor araĢdırmaları istiqamətində müəyyən ənənə mövcud olduğundan məqalədə də bu istiqamətdə əldə olunmuĢ nəzəri-metodoloji təcrübəyə geniĢ yer verilmiĢdir. Daha bir məsələyə də ciddi toxunaq ki, müəyyən bir müddətdən sonra folklor nümunələri insanların yaddaĢlarından silinib gedə bilər. Məhz buna görə də bölgələrimizin regional xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla folklor nümunələri toplanılmalı, nəĢr etdirilməli və tədqiq edilməlidir. Buna görə də, folklorun regional baxımından öyrənilməsi həm professional folklorĢünaslıq elmi prinsipləri baxımından, həm də müasir milli-siyasi gerçəklikdə milli-mənəvi dəyərlərin qorunması baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu fikirləri nəzərə alıb professor YaĢar Qarayevin sözlərinə istinad edərək deyə bilərik ki, Azərbaycanın mənəvi coğrafiyası onun folklorunda bütöv qalmıĢdır. Açar sözlər: Naxçıvan nağılları, regional xüsusiyyətlər, folklor, heyvanlar haqqında nağıllar Tezislər 163 PĠRĠ RƏĠSĠN “KĠTABĠ-BƏHRĠYYƏ” ƏSƏRĠNDƏ YEDDĠ DƏNĠZ TAHĠRƏ ƏLĠYEVA AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu aliyeva.tahira1@gmail.com XVI əsrin böyük türk alimi, dəniz admiralı, Ģair və səyyah Piri Rəisin ―Kitabi-bəhriyyə‖ əsəri dünya okeanlarını, dənizlərini və onların sahillərini tam təfərrüatı ilə öyrənmək cəhətindən misilsiz əhəmiyyətə malikdir. Əsər mənzum bir giriĢlə baĢlayır. Mənzum hissə 972 beytdən ibarətdir və 23 fəslə bölünmüĢdür. Əksər hissə nəsrlə yazılmıĢdır. Nəsr hissə 209 fəsildən ibarətdir. Bu yazıdan məqsədimiz yeddi dəniz haqqında əsərdə verilmiĢ maraqlı məlumatları nəzərinizə çatdırmaq olduğu üçün digər fəsillər üzərində dayanmadan birbaĢa 8-ci fəslə müraciət edəcəyik. Piri Rəis əsərin 8-ci fəslində Yer kürəsini əhatə edən suların yalnız dörddə birində qitələr yerləĢdiyini və ona görə də bu dörddə birə ―Rubi məskun‖ deyildiyini qeyd edir. Bu ―Rubi məskun‖u əhatə edən dənizlərin sayının 7 olduğunu göstərir. 21-ci fəsilə Bəhri Məğrib deməklə məlum olan Atlantik okeanı ayrılmıĢdır. Piri Rəis onun ucu bucağı sonsuz bir ulu dərya olduğunu söyləyir. ―Cəbəlüttariq boğazından 4000 mil uzaqlıqda bir diyar tapdılar‖. Müəllif bu yerin Antilya adlandığını deyir və kəĢf tarixini hicri 870 (1465-1466-cı illər) yazır. Bildiyimiz kimi Amerika qitəsinin kəĢf tarixi 1492-ci ildir. Piri Rəisin göstərdiyi tarix isə təxminən 30 il öncədir. Nəhayət, 7-ci dənizi alim Bəhri Qulzum adlandırır. Bu dəniz sahillərində Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan və Ġranla bərabər doğma diyarımız Azərbaycanın da yerləĢdiyi Xəzər dənizidir. Liki Qulzum baĢqa dəryadur həmən, Qara yirdə göl misalidür ayan. Cəmi devri ol dənizün iy nigar, Mildə dört yek eyləmiĢlərdür qərar. Baqi dəryalar qarıĢmaz ana bil, Ol dəxi baqisinə bulmaz səbil. Məadəsi Bəhr-i Əzəmlə tamam, Muttasıldür bir birinə iy hümam. beytlərindən göründüyü kimi, Piri Rəis Xəzər dənizinin baĢqa dənizlərlə əlaqəsi olmadığını və hər tərəfi bağlı göl misalında olduğunu qeyd edir. Bütün baĢqa dənizlər müəllifin ―Bəhri Əzəm‖ dediyi ―böyük okean‖la bağlıdır. Doğma Xəzərimizin yeddi dənizin sırasına daxil edilməsi ilə biz iftixar hissi duyuruq və bu dənizi qorumaq və gələcək nəsillərə təmiz təhvil vermək hər birimizin borcudur. Hər bir insan ətraf təbii mühiti mühafizə etməklə mükəlləfdir və havanın, suyun çirklənməsinə görə məsuliyyət daĢıyır. Açar sözlər: Kitabi-bəhriyyə, dəniz, okean, Bəhri Qulzum Beynəlxalq İpək Yolu 164 NAĞILLARIN POETĠK ĠMKANLARI NAZĠRƏ ƏSGƏROVA AMEA Naxçıvan Bölməsi naziraasgerova@yahoo.com Nağıllarda həyati problemlər, bəĢəri arzu və istəklər janrın imkanları daxilində ifadə olunur. Nağıllarda xalqın həyatı, məiĢəti, dünyagörüĢü öz parlaq əksini tapır. Bu zəngin xalq yaradıcılığı nümunələri ilkin görüĢləri, etiqadları, adət-ənənələri öyrənmək üçün də zəngin material verir. Həm də nağıl, hər Ģeydən əvvəl, xalqın arzu və ümidlərinin bədii ifadəsindən ibarətdir. Nağılın ənənə hadisəsi olmasının ən üzdə olan, ilk baxıĢdan gözə dəyən tərəfi mətnin strukturundadır. Məhz bu struktur ənənə hadisəsini həm də mətn hadisəsi kimi gerçəkləĢdirir. Nağıl repertuarında sehirli nağıllar böyük yer tutur. Çünki bu tip nağıllar qeyri-adi hadisələrlə, fantastik qəhrəmanlarla, möcüzəli əĢyalarla zəngin olur. Mürəkkəb quruluĢa malik olan sehirli nağıllarda insanların qədim mifik təsəvvürləri özünəməxsus Ģəkildə əks olunmuĢdur. Mifoloji düĢüncə obraz, hadisə, element səviyyələrində epik Ģüurun qaynağına çevrilir. Sehrli nağılların ən səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri odur ki, süjet əfsanəvi məkan və zaman daxilində inkiĢaf edir. Əfsanəvi bədii nağıl məkanı real məkandan ayrılır, bu məkan xüsusi semantikaya malik olur. Nağılların poetik özünəməxsusluğunu ifadə edən obrazlar, xalq təfəkkürü, inancı, dünyagörüĢü ilkin təsəvvürlərdə bərqərar olan xeyir və Ģər dünyaları, onların mübarizəsi fonunda davam edən əbədi motiv olaraq öz prinsiplərini müəyyənləĢdirir. Açar sözlər: Naxçıvan nağılları, poetika, xalq yaddaĢı, mif NAXÇIVAN FOLKLOR ÖRNƏKLƏRĠNDƏ DEMONĠK OBRAZLAR TƏHMĠNƏ YUSĠFOVA AMEA Folklor Ġnstitutu tahmina.yusifova@gmail.com Demonologiya- demonlardan, qədim yunan mifologiyasında hansısa naməlum ilahi qüvvə anlamı ifadə edən, bir anda görünüb qəfildən qeybə çəkilə bilən varlıqlardan bəhs edir, yeraltı qaranlıq dünya ilə bağlı acıqlı, bədxah ruhlar haqqında mifoloji görüĢ və təsəvvürlər kompleksidir. Ġnsan fəaliyyətinin bütün sahələrində demonologiyanın izlərinə rast gəlmək mümkündür. Dini- mifoloji sistemdə yeraltı qaranlıq dünya ilə bağlı bir sıra varlıqların mövcudluğunu görə bilərik. Qədim folklor nümunələrimizdə də demonologiyanın izləri açıq Ģəkildə görünməkdədir. Ruhlar, demonik varlıqlar haqqında xalq arasında dolaĢan mifoloji rəvayətlərə gəldikdə isə, ayrıca folklor janrı kimi bu tipli mətnlər indi də öz aktuallığını tam gücü ilə qoruyub saxlayır. Tezislər 165 Nağıl, dastan, əfsanə, əsatir, mif və digər janrlara aid nümunələrdə tez-tez demonik obrazlara rast gəlmək mümkündür. Azərbaycan folkloru janr və forma xüsusiyyətləri baxımından zəngin olduğu kimi, regional xüusiyyətlərinə görə də fərlqənir. Bildiyimiz kimi, folklor nümunələri ağızdan-ağıza keçərək toplanır. Müxtəlif regionların dil-üslub xüsusiyyətləri, adət-ənənələri, həyat tərzi, tarixi abidələri və s. həmin bölgənin folklor nümunələrinin formalaĢmasına təsir edir. Folklor nümunələri də öz növbəsində bu xüsusiyyətləri özündə ehtiva edir. Naxçıvan bölgəsi də bu cəhətdən özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Qədim tarixə malik olan Naxçıvan ərazisindən toplanan folklor nümunələrində bir sıra demonik obrazlara rast gələ bilirik. ―Naxçıvan‖ sözünün etimologiyası ilə bağlı xalq arasında yayılmıĢ müxtəlif əfsanə, əsatir və miflər hələ qədim dövrdən bu ərazidə fövqəltəbii qüvvələrin varlığından, onlara inamın olmasından xəbər verir. Bununla bağlı bir neçə nümunə də göstərə bilərik. Naxçıvan ərazisində toplanmıĢ ―Ocağın odunu su ilə keçirməzlər, qaynar suyu yerə tökməzlər. Adama zəfər toxunar‖, yaxud, ‖Gecələr duz-çörəyi stolun üstündə saxlamazlar, Ģeytan bərəkəti oğurlar‖, ―Aya, bir də aynaya çox baxmazlar, hər ikisi ağılaparan Ģeydi‖ kimi inanc- yasaqlarda demonologiyanın izlərinə rast gəlirik. Naxçıvan ərazisində olan tarixi yer adları ilə bağlı da xeyli sayda nümunələr toplanmıĢdır. Naxçıvanın ilk Ģəhər mədəniyyəti nümunələri hesab olunan Gəmiqaya təsvirləri ilə bağlı yaranan əfasənələrdə fövqəltəbii qüvvələrə inamın izləri görünür. Ən qədim və böyük abidəmiz hesab olunun ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında da Naxçıvanın tarixi, adət-ənənəsi ilə bağlı çox sayda hadisələrə rast gəlirik. Bu məqamları vurğulayacaq, folklorumuzda Naxçıvanın izləri ilə bərabər, Naxçıvan ərazisindən toplanmıĢ nümunələrdən də bəhs edəcəyik. Açar sözlər: demonologiya, dini-mifoloji sistem, dastan, əfsanə, əsatir, mif TARİXİ İPƏK YOLU VƏ NAXÇIVANIN İQTİSADİ-MƏDƏNİ ƏLAQƏLƏRİNİN İNKİŞAFI MƏSƏLƏLƏRİ Beynəlxalq İPƏK YOLU KONFRANSI 16-17 OKTAYBR 2015/NAXÇIVAN Redaksiya heyəti: E.S.İsayev N.Ə.Yaqubov Ə.H.Həşimov Ə.R.Hüseynzadə Nəşr edilmiş tezislərdə olan elmi məlumatların dəqiqliyi üçün məsuliyyət müəlliflərin üzərinə düşür. R.T.Babayev Yığıma verilib: 01.10.2015 Çapa imzalanıb: 13.10.2015 Kağızın format: 70x100 1/16 Həcmi: 10 ç.v Tiraj: 300 Kitab ,,Naxçıvan“ Universitetində səhifələnib çap olunmuşdur E-mail: nesriyyat@nu.edu.az Tel:+994(036) 545 57 01 Unvan: Naxçıvan şəhər Babək məhəlləsi, ,,Naxçıvan“ Universitet şəhərciyi Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|