III. YAkuniynazorat
30 ball
Semestrningoxirg
iikkihaftasida
Jami:
100 ball
Asosiy
adabiyotlar:
1.
Maxsumov M.N., Malikov M.M. Farmakologiya. T. Ibn Sino nash. 2006 y.
2.
Azizova S.S. Farmakologiya. T. Ibn Sino 2002 g.
3.
Xarkevich D.A. Farmakologiya. M. Meditsina 2005 y.
Qo„shimcha
adabiyotlar:
1.
Yunusxodjaev A. N. Oslojnenie lekarstvennыx sredstv. O„zbekistonda
sog„liqni saqlash, 2005, № 1.
2.
Samura B.A. va boshќalar Farmakoterapiya. Xarkov 2000 1-2 tom.
3.
Vengerovskiy A. I. Leksii po farmakologii dlya vrachey i farmatsevtov. M.
2006.
4.
Yunusxodjaev A. N. i dr. Gosudarstvennыy reestr lekarstvennыx sredstv i
izdeliy meditsinskogo naznacheniya. T. 2004.
5.
Aliev.X.U. Farmakologiyadanma‟ruzalarmatni. 2000.
6.
Yunusxodjaev.A.N. i dr. Spravochnik osnovnыx lekarstvennыx
sredstv Respubliki Uzbekistan. T. 1998 g.
7.
Klinicheskie rekomendatsii i farmakologicheskiy spravochnik. Pod
red. I.N. Denisova, Yu.l.Shevchenko, F.G.Nazirova. M.2005 g.
24
III-FANNI O„QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTERFAOL TA‟LIM METODLARI
1.“Keys-stadi” metodi
Keys-stadi interaktiv ta‟lim metodi sifatida talabalar tomonidan eng afzal ko„riladigan
metodlar qatoriga kirmoqda. Ushbu texnologiya asosan farmatsevtika fanlaridan dars beruvchi
o„qituvchi va talabalarning umumiy intellekua lva kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga
qaratilgan.
Buning sababi sifatida ushbu metod talabalarga tashabbus bildirish, nazariy holatni
o„zlashtirishda hamda amaliy ko„nikmalarni shakllantirishda mustaqillikka ega bo„lish
imkoniyatini berishida ko„rish mumkin. O„z navbatida vaziyatlarning analizi (tahlili)
talabalarning kasbiy shakllanish jarayoniga kuchli ta‟sir o„tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan
“ulg„ayishiga” xizmat qilishi, ta‟lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning
shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o„qituvchining tafakkurturi sifatida,
alohida paradigma ko„rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan‟anaviy tarzda
fikrlash imkoniyatini beradi.
“Keys metodi” ni amalga oshirish bosqichlari
Ish bosqichlari
Faoliyat shakli va mazmuni
1-bosqich: Keys va uning axborot
ta‟minoti bilan tanishtirish
Yakka tartibdagi audio-vizualish;
Keys bilan tanishish(matnli, audio yoki media
shaklda);
Axborotni umumlashtirish;
Axborot tahlili;
Muammolarni aniqlash
2-bosqich:Keysni aniqlashtirish va
o„quv topshirig„ni belgilash
Individual va guruhda ishlash;
Muammolarni dolzarblik ierarxiyasini aniqlash;
Asosiy muammoli vaziyatni belgilash
3-bosqich:Keysdagi
asosiy
muammoni tahlil etish orqali o„quv
topshirig„ining echimini izlash, hal
etish yo„llarini ishlab chiqish
Individual va guruhda ishlash;
muqobil echim yo„llarini ishlab chiqish;
har bir echimning imkoniyatlari va to„siqlarni
tahlil qilish;
muqobil echimlarni tanlash
4-bosqich:Keys echimini echimini
shakllantirish va asoslash, taqdimot.
Yakka va guruhda ishlash;
Muqobil
variantlarni
amalda
qo„llash
imkoniyatlarini asoslash;
ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;
yakuniy xulosa va vaziyat echimining amaliy
aspektlarini yoritish
Keys. Pnevmoniya bilan og„rigan bemorni 5 kun davomida etazol bilan 1.0 dan kuniga 6
maxaldan davolandi. Laboratoriyada aniqlandiki, bu bemordagi pnevmoniya qo„zg„atuvchisi
sulfanilamidlarga sezgir. Shunday bo„lsa ham bemorning klinik ahvoli yaxshilanmadi.
25
Etazolning etarli bo„lmagan ta‟sirining sababini mada va qanday qilib etarli darajadagi ta‟sirga
erishish mumkin?
Talabalarga tavsiya etiladigan material:“Pedagogik talab” va uning mohiyatini yoritishga
oid materiallar.
Keysni bajarish bo„yicha topshiriqlar:
1. Keys mohiyatini etarlicha anglab oling.
2.Manbalar asosida muammoning echimini toping.
3.Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko„proq dahldor bo„lgan omil (yoki
ikki taomil)ni ajrating.
4. Ana shu omillar asosida echimni asoslashga harakat qiling.
5. Echimni bayon eting.
Muammo
Yechimi
Natijasi
1.
“ Asalari to‟dasi” isho‟yini.
“Asalari to‟dasi” ish o‟yinini o‟tkazish usuli.
Ish uchun zarur:
Situatsion masala va savollar to‟plami yozilgan alohida variant.
2 Toza qog‟oz varag‟i va ruchka
Ishni bajarish tartibi.
Hamma talabalar 4 tadan alohida guruhlarga bo‟linadi.
Guruhlar alohida stol atrofiga va toza oq qog‟oz, ruchka tayyorlanadi.
Qog‟ozga sana va guruh soni, fakultet, talabalar ismi, sharifi va o‟yin nomi yoziladi.
Guruhlardan bittadan talaba konvertdan topshiriq variantini oladi
Guruh talbalari o‟zaro savollarini tahlil qilishadi va 1 ta talaba varaqqa yozadi.
Topshiriqni yechish uchun 15 daqiqa vaqt beriladi.
O‟qituvchi o‟yinni bajarilishini kuzatib boradi.
Vaqt tugashi bilan ish o‟yinlari yig‟i b olinadi.
O‟qituvchi va talabalar birgalikda natijalarni tahlil qilishadi eng aniq to‟g‟ri javob
bergan variant uchun yuqori maksimal ball beriladi. 2 chi o‟rindagi variantga 85,93urindagi
guruhga70,9ball belgilanadi.
Javobvariantlariyozilganvaraqqao‟qituvchiballvaimzoqo‟yadi.
Jaridaga ish o‟yinining nomi. Guruh sardori imzosi qo‟yilishi lozim.
Talabalar olgan ballari joriy baholashda hisobga olinadi.
2.
“ Qorbo‟ron” ish o‟yini.
Maqsad :guruh talabalarining hammasini 1 vaqtning o‟zida bilimini nazorat qilish.
Ish o‟tkazish tartibi:
Guruh 2–3 talabadaniboratkichikguruhlargabo‟linadi .Guruh talabalarining hammasi bitta
savol yoki vaziyatni o‟zaro tahlilqilishadi . Har bir to‟g‟ri javob bergan guruhchaga ball sifatida
“qorbo‟ron” yozib qo‟yiladi. Natijada eng ko‟p qorbo‟ronlar to‟plagan guruhcha g‟olib bo‟ladi.
Ish o‟yinini o‟tkazish uchun savollar to‟plami:
Nur energiyasi bilan shikastlanish.
Kasallikning ichki faktorlari.
Kasallikning kelib chiqishida yoshning ahamiyati.
26
Gipoksiya
Qonda yog‟
kislotalarnin
g oshishi
Gipoksiya
Qonda yog‟
kislotalarnin
g oshishi
Hujayralar
distrofiyasi
Gipoksiya
Qonda yog‟
kislotalarnin
g oshishi
Hujayralar
distrofiyasi
Gipoksiya
Qonda yog‟
kislotalarnin
g oshishi
Kasallining kelib chiqishida irsiyatning ahamiyati.
3.
“Kaskad” sxemasi.
Yakka (juftlikda) sxema tuziladi. Juftlarga birlashiladi, sxemalarini taqqoslashadi va
qo‟shimchalar kiritishadi. Kaskad sxemasi u yoki bu holatni qayta mushohada qilishga imkon
beradi. Yakka holda yoki juftlikda sxema tuziladi, asosiy muammo kichik muammolar yoziladi,
keyin muammo yoki masalaning ikkinchi darajali jihatlarini yozish davom ettiriladi. Buning
natijasida bitta g‟oya rivojlanishining barcha tomonlari yetarlicha chuqur o‟rganib chiqiladi.
Talabalar juftlarga birlashiladi O‟z sxemalarini taqqoslaydilar va qo‟shimchalar kiritadilar.
Umumiy sxemaga jamlaydilar.
Masalan:
4.
“Nima uchun”? sxemasi,
“Nima uchun ?” sxemasi – muammoning dastlabki sababini aniqlash bo‟yicha bir
butun qator qarashlar janlanmasidir. Tizimli, ijodiy tahliliy mushohada qilish ko‟nikmalarini
rivojlantiradi. Yakka tartibda muammo shakillantiriladi. “Nima uchun” so‟rog‟i bilan strelka va
ushbu savolga javob yoziladi. Ushbu jarayon muammoni keltirib chiqargan ildiz yashiringan
sababi o‟rnatilmaguncha davom ettiriladi. Mini guruhlarga birlashadi. Talabalar o‟z sxemalarini
taqqoslashadi va qo‟shimchalar kiritishadi. Umumiy sxemaga jamlashadi.
M-N: Miokard infarkti:
Nima uchun? Nima uchun?
Nima uchun? Nima uchun?
Микоз
дизбактериоз
тератоген
Salbiy ta‟sir
turlari
Мутаген
Миокард
инфаркти
Ishemiya
Qon
aylanish
ining
buzilishi
27
Aritmiya
5.
“Baliq skeleti” sxemasi
Baliq skeleti sxemasi muammoning butun doirasi ifoda etish va uning yechimini topishga
imkoniyat beradi
Tizimli ijodiy tahliliy mushohada qilish ko‟nikmalarini rivojlantiradi.
Talabalar mini guruhlarga birlashadilar. O‟z shemalarini taqqoslaydilar va qo‟shimcha
ma‟lumotlar kiritadilar. Umumiy sxema jamlaydilar
“Suyak” yuqori qismiga muammo ichidagi muammo yoziladi, pastki qismiga esa ushbu
muammo ichidagi muammo amalda mavjud ekanligini tasdiqlovchi faktlar yoziladi.
Masalan: Aritmiyalar
Sinusli tahikardiya Sinusli bradikardiya Ekstrasistoliya
Diastolik Diastolik
O‟tkazuvchanlik
depolyarizasiyaning depolyarizasiyaning
buzilishi tezlashishi kamayishi
7. “Stol o‟rtasida ruchka” o‟yini:
Har bir talaba bitta qog‟ozga javoblar variantini yozib olib uni qo‟shnisiga uzatadi va
o‟zini ruchkasini stol o‟rtasiga so‟radi. O‟qituvchi guruh ishini va u yerda har bir talabani
qatnashishini nazorat qilib turadi. Javoblarni tahlil qilib chiqqach daftarga to‟g‟ri javobni
yozishni taklif etadi.
8.
Insert usuli
Insert – samarali o‟qish va fikrlash uchun belgilashning interfaol tizimi hisoblanib ,
mustaqil o‟qib o‟rganishda yordam beradi. Bunda mavzu va materiallar talabalarga
oldindan vazifa qilib beriladi. Uni o‟qib chiqib v , + , - , ? belgilari orqali o‟z fikrini
ifodalaydi.
Insert jadvali mustaqil o‟qish jarayonida olinadigan ma‟lumotlarni bir tizimga keltirishga
imkoniyat beradi. Oldindan olingan ma‟lumotni yangisi bilan o‟zaro bog‟lash qobiliyatini
shakllantirishga imkon beradi. Talabalar jadval tarkibi va uni to‟ldirish qoidasi bilan
tanishishadi. Shaxsan uni rasmiylashtirishadi
Matnni belgilash tizimi.
“ V “ – men bilgan narsani tasdiqlaydi “ + “ – yangi ma‟lumot.
“ – “ – men bilgan narsaga zid.
“ ? “ – meni o‟ylantirdi. Bu borada menga qo‟shimcha ma‟lumot zarur.
Masalan:
Tushuncha
v
+
-
?
Analgin
Baralgin
Aspirin
Indometatsin
Paratsetamol
Ibuklin
Ibuprofen
9.„SWOT“ – tahlil jadvali.
SWOT
tahlili talabalarga tizimli mushohada qilish, taqqoslash, solishtirish, tahlil,
sintezni amalga oshirish ko‟nikmalarini rivojlantiradi. Talabalar mini guruhlarga birlashishadi,
taqqoslashadi, to‟ldirishadi, o‟zgartirishadi. Umumiy SWOT jadvalga jamlanadi.
28
SWOT – tahlil nomlanishi ingilizcha bosh harflardan olingan.
Strenghts – kuchli tomoni nazarda tutiladi;
Weakness – kuchsiz tomoni yoki ichki muammolar mavjudligi;
Opportunities –tashqaridagi mavjud imkoniyatlar;
Threats – xavflar, tashqi muhitdagi mavjud xavf-xatarlar
10. “Nilufarguli” sxemasi
Muammoni hal etish usuli. O‟zida Nilufar guli obrazini mujassam etgan 9ta katta vadratlar
chiziladi va ularning har birini ichiga kichik 9ta kvadrat chiziladi. Asosiy muammo markaziy
kvadratning markaziga yoziladi. Uni halqilish g‟oyalari markaziy kvadrat atrofida joylashgan
qolgan 8ta kvadratlarga yoziladi. Juftlarga birlashiladi, o‟z sxemalarini taqqoslaydi va
qo‟shimchalar kiritadi. Umumiy sxemaga joylaydilar. “Nilufar guli” sxemasi tizimli, ijodiy,
tahliliy mushohada qilish ko‟nikmalarini beradi.
Masalan:
“Nilufar guli
segmenta
r
ishemiya
Tomir
tortish
tutqano
q
metabo
lik
trofik
Tremor
Isteriy
a
Gipoksi
ya
reoksigen
asiya
bulbar
afoniya
falajlar
Gomeo
staz
buzilis
hi
ishemiy
a
ataksiya
xoreya
nevraste
niya
Ruhiy
travma
lar
Giperf
aol
neyron
lar
Notsise
pt
uzilish
Giperk
inez
Nevro
z
Og‟riq
atetoz
epilepsiy
a
Ijtimoiy
omil
Stress
nevro
ma
Algik
sistema
Paraplegi
ya
Refleksla
rning
ezilishi
trofinlar
trofoge
nlar
Aqliy
ojizlik
qarilik
S Farmakologik guruh
W Ta‟sir mexanizmi
O Farmakologik ta‟sir
T Preparatlar
29
Spinal
shok
Distro
fiya
dendritl
ar
patologi
yasi
spazm
Lokomot
or
tormozsiz
lanish
viruslar
toksinl
ar
Alsgey
mer
Tikanc
halar
reduksi
yasi
Metod “Blits o„yini”.
Metod o„tkazilish tartibi. Har bir gurux talabalariga quyida ko„rsatilgan vazifa tarqatiladi.
Talabalar to„g„ri deb hisoblangan raqamni “yakka baho” qatoriga yozib chiqiladi. O„qituvchi
to„g„ri javobga e‟lon qilgandan keyin, har bir gurux o„z hatolarini, “gurux hatosi” qatoriga
yozadi. Natijada to„g„ri, noto„g„ri javoblar solishtirilib, gurux bahosi hisoblab chiqiladi.
Pedagogik texnologiya usullari. “Qora quti”.
Bunda qutiga quyidagi savollar joylashtiriladi.
1. “Terapevtik kenglik- dozalar urtasidagi fark“
2. Terapevtik kenglik – zaxarplovchi dozaning maksimal ko„rsatkichi
3. Terapevtik kenglik- davolovchi dozaning kichik va maksimal dozalari orasida belgilanadi.
4. Terapevtik indeks nima
5. Konsentratsiya effekt nima?
Kabi savollarni talabalar kutichadan olishadi, javobga vaqt ajratiladi. Talabalarning javoblari
baxolanadi.
30
IV.NAZARIY MATERIALLAR
Ma‟ruza № 1
Mavzu: Fitoterapiya fani ahamiyati va turi.
1.1.
Fitoterapiya va farmakologiya fanlarining bir-biri bilan bog„liqligi
1.2.
Fitoterapiya qisqacha tarixi
1.3.
Dori vositalarining yaratilishi va tibbiyot amaliyotiga tatbiq etilishi.
Tayanch iboralar: Farmakologiya,dori vositalari, doza
1.1.
Fitoterapiya va farmakologiya fanlarining bir-biri bilan bog„liqligi
Fitoterapiya deb, dorivor o„simliklar, ulardan tayyorlangan va olingan preparatlar bilan
bemorlarni davolash to„g„risidagi fanga aytiladi.
Fitoterapiya fani farmakologiyaning ajralmas qismi bo„lgani bois ma‟lumotni
farmakologiya to„g„risidagi tushuncha bilan boshlaymiz.
Farmakologiya yunoncha Farmakon-dori, logos-ta‟limot, so„zlaridan olingan bo„lib, dorilar
to„g„risidagi ta‟limot, ma‟nosini bildiradi.
Lekin hozirgi farmakologiya faniga bunday umumiy ta‟rif berish mutlaqo kifoya qilmaydi.
Uning tub ma‟nosida aniq maqsad va vazifalar yotadi. Ular asosan quyidagilardan iborat.
1. Farmakologiya turli kimyoviy birikmalarning, shu jumladan o„simlik moddalarining
ham, inson va jonivorlar organizmiga ta‟sirini, shu tufayli a‟zolar va sistemalar faoliyatida sodir
bo„ladigan o„zgarishlarni o„rgatadi.
2. Mazkur o„zgarishlarning kelib chiqish sabablarini, nima bilan bog„liqligi va
izohlanishini yoki, boshqacha aytganda, kimyoviy moddalarning ta‟sir mexanizmini aniqlaydi.
3. YAngi dori moddalarini (fitopreparatlarni ham) izlash, topish, tajribada tekshirib ko„rish,
o„rganish va ularni tibbiyot amaliyotiga tatbiq etish bilan shug„ullanadi.
4. Dori vositalari bilan bemorlarni davolash va kasallikning oldini olish maqsadida ularning
dozalarini aniqlash, ishlatilish qoidalari, nojo„ya ta‟sirlari va boshqa masalalarni hal qiladi.
Turli kimyoviy moddalarning, chunonchi dorivor o„simliklardan tayyorlangan va olingan
moddalarning ham, organizm a‟zolari va sistemalari faoliyatiga ta‟siri laboratoriya jonivorlarida
sinab ko„riladi. SHuning uchun ham farmakologiyaning ushbu asosiy yo„nalishi eksperimental
farmakologiya deb yuritiladi.
Farmakologik tekshirishlarning ko„lami juda keng. Ular bir butun organizmga qaratilgan
bo„libgina qolmay, balki to„qima hujayralarini, hujayra ichki muhitini, resteptorlarni,
biokimyoviy va boshqa jarayonlarni o„z ichiga oladi.
Farmakologiya fani ushbu vazifalarni ilmiy va amaliy tomondan amalga oshirishda
kimyo, biokimyo, farmakognoziya, botanika, biologiya va tibbiyot fanlarining yutuqlariga
tayanadi va ular bilan uzviy bog„langan. Avvalo fiziologiya, patologik fiziologiya va biokimyo
fanlari bilan yaqindan aloqada bo„ladi. Masalan, dorivor o„simliklar va boshqa kimyoviy
moddalarning hayvonlar organizmiga ta‟sirini o„rganishda uning fiziologik faoliyatida namoyon
bo„ladigan o„zgarishlarni aniqlaydi. Patologik jarayonlarga davolash ta‟sirini aniqlash
maqsadida patologik va fiziologik uslublardan (kasalliklarning eksperimental modellari va b.)
foydalaniladi. Ushbu va boshqa farmakologik izlanishlarda biokimyoviy usullar keng miqyosda
qo„llaniladi. Farmakologiyaning rivoj topishi, bir tomondan ushbu fanlar yutuqlariga bog„liq
bo„lsa, ikkinchi tomondan, aksincha, farmakologiyaning rivojlanishi turli fiziologik, patologik va
biokimyoviy jarayonlarning kelib chiqish sabablarini o„rganishga, binobarin, ushbu jarayonlarni
farmakologik vositalar yordamida boshqarishga imkoniyat tug„dirdi.
SHu bilan birga farmakologiya farmastiya fanlari bilan (farmakognoziya, farmastevtik
kimyo, dorilar texnologiyasi, biotexnologiyasi) ham yondashadi: masalan, dorivor o„simliklardan
tayyorlangan yoki olingan moddalarning farmakologiyasini tekshirish, dori vositalarining
farmakologik ta‟siri ularning kimyoviy tuzilishiga bog„liqligini va shu tariqa yangi biologik faol
kimyoviy moddalar yaratish va nihoyat ushbu dorilarning shaklini va olinish texnologiyasini
ishlab chiqish shular jumlasidandir.
31
Turli kimyoviy birikmalarning (fitopreparatlarning ham) organizmga ta‟sirini va ta‟sir
mexanizmini o„rganish farmakodinamika so„zi bilan ifodalanadi. Ularni organizmga kiritish
yo„llari, so„rilishi, oqsillar bilan bog„lanishi, metabolizmga uchrashi, tanada tarqalishi va
yig„ilishi, organizmdan chiqib ketish yo„llarini o„rganish esa farmakokinetika ning vazifasidir.
Dori vositalarining farmakodinamikasi bilan bir qatorda ularning farmakokinetikasi ham katta
ahamiyatga ega, chunki dori vositalarning effekti-samarasi, ta‟siri ularning farmakokinetikasi
bilan uzviy bog„liqdir.
Farmakologiyaga juda yaqin bo„lgan toksikologiya fani odam va jonivorlar organizmiga
turli kimyoviy birikmalar, shu jumladan o„simliklarning zaharli ta‟sirini o„rganadi. Umuman
olganda, ko„pchilik dori vositalari katta miqdorlarda organizm uchun zaharli bo„lishi va,
aksincha, ko„pchilik zaharli moddalar ma‟lum bir dozada organizmga ijobiy ta‟sir etib, foydali
bo„lishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: |