Nazorat savollari
1.
Narkotik analgetiklar deb nimaga aytilali?
2.
Morfining farmakologik ta‟siri ?
3.
Markaziy nerv sistemasiga ta‟siri ?
4.
Morfin preparatining ishlatilishi?
5.
Kodein farmakologik ta‟siri?
6.
Tinchlantiruvchi yig„ma tarkibi
ASOSIY DARSLIKLAR VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI
Asosiy
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y.
1.2. M.N.Maxsumov, X.X.Xolmatov “Fitoterapiya farmakologiya asoslari bilan birga”.
Toshkent., 2003y.
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003.
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y.
Qo„shimcha
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent.
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994.
57
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y.
Internet va ZiyoNet saytlari
19.
www.ziyonet.uz
20.
www.Lex.uz
.
21.
www.uzpharm-control.uz
22.
www.doridarmon.uz
www.uzpharmsanoat.uz
MA‟RUZA-9
Belladona, bangidevona, mingdevona o„simlik preparatlari. Farmakologik va
farmakoterapevtik xarakteristikasi, ishlatilishi.
9.1. Belladona, bangidevona, mingdevona o„simlik preparatlari.
9.2. Farmakologik va farmakoterapevtik xarakteristikasi, ishlatilishi.
Tayanch so„zlar: Yurak glikozidlari digitalis, strofant, adonis, marvarid gul
9.1. Belladona, bangidevona, mingdevona o„simlik preparatlari.
Bu bo„limda asosan vegetativ nerv sistemasiga-parasimpatik va simpatik nervlarga
tanlab ta‟sir etuvchi va ichki oa‟zolar faoliyatini o„zgartiradigan dorivor o„simliklardan olingan
va tayyorlangan preparatlar to„g„risida ma‟lumot beriladi. Chunonchi, ularni o„sish joyi,
mahsuloti, tarkibidan tashqari, farmakodinamikasi, qisman farmakokinetikasi, ishlatilish
qoidalari, dori shakli va b. to„g„risida so„z yuritiladi.
Bayon etiladigan o„simliklarning ko„pchiligi Markaziy Osiyoda, ayrimlari esa sobiq
Ittifoq hududida o„sadi va o„stiriladi. Ulardan tibbiyot amaliyotida keng miqyosda dori vositalari
sifatida ishlatiladigan turlari to„g„risida ma‟lumot beriladi.
1. Belladonna. Krasavka (Atropa L.)
Oddiy (dorivor) belladonna (Atropa velladonna L.), Kavkaz belladonnasi (Atropa
caucassa Kreuer) ituzumdoshlar-Solanaceae oilasiga mansub. Belladonna ko„p yillik, bo„yi 2 m
gacha yetadigan o„simlik.
Har ikkala o„simlik yovvoyi holda asosan Kavkaz, Qrim, Karpatda o„sadi. Ko„proq
Krasnodar o„lkasida va Ukrainada o„stiriladi.
O„simlikning mahsuloti bargi, ustki qismi va ildizi hisoblanadi. O„simlikning hamma
qismlari zaharli va ularning tarkibida atropin, skopolamin, giossiamin alkaloidlari bor: bargida -
0,14-1,20%, poyasida 0,2-0,65%, gulida - 0,24-0,6% ,pishgan mevasida esa 0,7% gacha.
5-rasm. Xolinergik nervdan impulsning o‟tish sxemasi.
Belladonnaning asosiy alkaloidi atropin (l va d- giossiamin aralashmasi) bo„lgani uchun
o„simlikning farmakologik xossalari shu modda bilan ifodalanadi.
Atropinning asosiy farmakologik ta‟siri M–xolinoretseptorlarga qaratilgan bo„lib, ularni
bloklaydi. Boshqacha qilib aytganda parasimpatik nervlarning postganglionar qismi-ning
58
oxiridan impulslarni to„qima-larga (a‟zolarga) o„tishini to„xtatadi. Chunki mediator
atsetilxolinning ta‟siri namoyon bo„ladigan to„qima sathida joylashgan postsinaptik parda-
xolinoretseptor bloklanadi.
Shuning uchun ham atropin va unga o„xshash ta‟sir qiladigan dori vositalarini M-
xolinoblokatorlar yoki M-xolinolitiklar deb yuritiladi. Ularning farmakologik ta‟siri natijasida
quyidagi effektlar (o„zgarishlar) kuzatiladi.
a) Ko„zga ta‟siri. Ko„z rangdor pardasining doira silliq mushaklarini bo„shashtirib
qo„yadi va radial mushaklarning qisqarishi hisobiga ko„z qorachig„i kengayadi. Ma‟lumki, doira
mushaklar parasimpatik nerv bo„lgan ko„z harakati nervi bilan innervatsiya qilinadi. M-
xolinolitiklar ta‟sirida bu nerv innervatsiyasi to„xtaydi va shu sababli mushak bo„shashadi.
Ko„zning ichki bosimi qisman yoki rosmana ko„tarilishi mumkin. Chunki ko„zning qorachig„i
kengayib, rangdor pardasi qalinlashadi. Bu esa fontan bo„shlig„i va shlem kanalini toraytirishga
va ko„z ichki suyuqligi chiqib ketishi qiyinlashishiga olib keladi. Ko„zning akkomodatsiyasi esa
M-xolinolitiklar ta‟sirida falajlanadi. Bunga sabab preparatlar ko„zning kipriksimon tana
mushaklarini bo„shashtiradi. Natijada sinn bog„lam tortiladi va ko„z gavhari yupqalashib qoladi.
Bunda yaqin masofani ko„rish qobiliyati yomonlashadi, uzoqni ko„rish esa o„zgarmay qoladi.
6-rasm. Atropin va polikarpinning ko‟zga ta‟siri.
b) So„lak bezlarining faoliyati susayadi, so„lak ajralishi to„xtaydi. Natijada og„iz qurib
odamda suvga talab kuchayadi.
v) Bronx va bronxiolalar kengayib nafas olish yengillashadi. Chunki M-xolinolitiklar
ta‟sirida M-xolinoretseptorlar bloklanib, bronx silliq mushaklari bo„shashib qoladi. Bunda
odamning ovozi ham o„zgarib xirillaydigan bo„lib qoladi.
g) Yurak urishi (ritmi) tezlashadi. Taxikardiya bo„ladi. Bunga sabab M- xolinolitiklar
adashgan nervning yurakka tormozlovchi ta‟sirini bartaraf qiladi. Buning natijasida simpatik
nervning yurakka bo„lgan stimullovchi (rag„batlantiruvchi) ta‟siri ro„y-rost yuzaga
chiqadi.
7-rasm. Ajratib olingan baqa yuragiga atropinning
(1:50000; 1:100000) ta‟siri( ).
59
d) Qon tomirga bo„lgan ta‟sir uncha sezilmaydi. Chunki qon bosimining ko„tarilishida
baroretseptorlar qatnashib, unga yo„l qo„ymaydi.
ye) Me‟da-ichak faoliyatining sekretsiyasi va harakati (peristaltikasi) to„xtaydi, spazmlar
yo„qoladi. Boshqacha qilib aytganda, M-xolinolitiklar spazmolitik ta‟sir ko„rsatadi va atoniya
holati kuzatiladi. Me‟da-ichaklarining shira ajratishi to„xtaydi.
j) Chanoq bo„shlig„idagi a‟zolarning (siydik qopi, bachadon, to„g„ri ichak) tonusi
pasayadi, sfinkterlar bo„shashadi.
z) Ter ajralishi to„xtashi natijasida teri quriydi va uning harorati ko„tariladi. Chunki ter
bezlari parasimpatik nervlar bilan innervatsiya qilinadi yoki ularda ham M-xolinoretseptorlar
bo„lgani uchun M-xolinolitiklar ta‟sirida bloklanadi.
Ta‟sir etish mexanizmi. Yuqorida aytilganidek, M-xolinoretseptor-larning bloklanishi
natijasida mediator atsetilxolinning xolinoretsep-torlarga ta‟sir etishiga yo„l qo„yilmaydi.
Boshqacha qilib aytganda, postsinaptik parda depolyarizatsiya bo„lmaydi. Buning natijasida
nervlarning oxiridan a‟zoga impuls o„tishi to„xtaydi, bu a‟zoda farmakologik denervatsiya (nerv
ta‟sirisiz) bo„ladi.
9.2.Farmakologik va farmakoterapevtik xarakteristikasi, ishlatilishi
Ishlatilishi va ishlatilishiga moneliklar. M-xolinolitiklar tibbiyot amaliyotida, masalan,
oftalmologiyada ko„zning ichki qismini ko„rish maqsadida ko„z qorachig„ini kengaytirish uchun,
bundan tashqari, ko„z miopiyasining (yaqinni ko„rish) darajasini aniqlash va shunga qarab
ko„zoynak yozib berish uchun ishlatiladi. Preparatlar bronxial astma kasalligida,
bradiaritmiyada, me‟da va ichak yaralarida, M-xolinomimetiklardan zaharlanishda, me‟da-ichak
sanchig„ida, buyrak va o„t qopi tosh kasalligi xurujida, me‟da - ichakning rentgenoskopiyasida
va boshqa hollarda keng ishlatiladi. M-xolinoblokatorlar glaukoma kasalligida, umuman yoshi
keksayib qolgan bemorlarga tavsiya etilmaydi.
O„simlik yoki uning preparatlaridan zaharlanishda og„iz qurishi, ovoz xirillashi, teri
qizarishi, qurib qolib issiq bo„lishi, chanqash, ko„z qorachig„ining kengayishi, taxikardiya va
boshqalar kuzatiladi, tana harorati ko„tariladi.
Birinchi yordam choralari: antixolinesteraz preparatlardan fizostigmin salitsilat 0,001 g
dan (5 ml osh tuzining izotonik eritmasida) har 5 daqiqada yuborib turiladi (umumiy dozasi
0,006 g). Prozerin yoki galantamin ham berilishi mumkin. Psixomotor qo„zg„olishda mushaklar
orasiga geksenal yoki sibazon yuboriladi. Zaharlanish og„iz orqali bo„lgan taqdirda me‟da
aktivlangan ko„mir aralashgan suv bilan yuviladi, tuz surgilar tavsiya etiladi. Og„izni chayib,
sovuq suvli dush yoki sovuq suv bilan cho„milish va artinish zarur.
Belladonna o„simligidan olinadigan va tayyorlanadigan asosiy dori vositalari:
Atropin sulfat (Atropini sulfas) Preparat kukun, tabletka, eritma holida ichish uchun,
in‟yeksiya va ko„zga tomizish mo„ljallangan. Kukun va tabletka xolida 0,0005-0,0025 g dan 1-2
marta 1 kunda, in‟yeksiya uchun 0,1%-1 ml teri ostiga, ko„zga tomizish uchun-0,1-0,25-0,5-
1% li eritma. Belladonna nastoykasi (Tinctura Belladonnae). O„simlik bargidan (1:10) 40%
spirtda tayyorlanadi. "Zelenin tomchisi" tarkibiga kiradi. 5-10 tomchidan ichiladi. Bulardan
tashqari, belladonna bargining poroshogi (kukuni), ildiz va bargining ekstrakti tarkibiga
kiradigan, quyidagi preparatlar mavjud: bellataminal, bekarbon, bepasal, bellalgin, bellastezin,
me‟da tabletkasi va tomchisi, betiol va anuzol (shamchalar), salutan (bronxolitik, balg„am
ko„chiruvchi) va boshqa kompleks preparatlari mavjud.
60
Oddiy (dorivor) Belladonna (Atropa Velladonna L.)
2. Qora mingdevona Belena chernaya (Hyoscuamus niger L.)
Qora mingdevona ituzumdoshlar- Solanaceae oilasiga mansub ikki yillik, sertuk o„t
o„simlik. Yo„l yoqalarida, o„tloq yerlarda hamda begona o„t sifatida ekinzorlar orasida,
Rossiyaning yuvropa qismida, Markaziy Osiyo respublikalarida va boshqa hududlarda o„sadi.
O„simlikning hamma qismlari zaharli va unda giossiamin, atropin va skopolamin
alkaloidlar bor: ildizida-0,15-0,17%, bargida -0,045-0,1%, poyasida-0,02%, urug„ida-0,06-
0,1%. Bulardan tashqari, boshqa birikmalar va urug„ida 34% gacha yog„ bor.
Mingdevona preparatlari belladonna dori vositalari singari ichki a‟zolar (oshqozon, o„t
qopi, buyrak) sanchig„ida spazmolitik sifatida og„riq qoldirish maqsadida, o„simlik bargidan
tayyorlangan moyi xloroform bilan aralashma xolida (suyuq surtma) revmatizm (artrit),
nevralgiya va miozit og„riqlarida sirtga surtiladi.
O„simlikning quyidagi preparatlari bor: quruq ekstrakti, mingdevona moyi. Mingdevona
bargi bronxial astma xurujida chekiladigan kukun, mingdevona moyi esa saliniment preparati
tarkibiga kiradi.
3. Oddiy bangidevona. Durman obiknovenniy (Datura stramonium L.)
Bir yillik o„t o„simlik bo„lib, ituzumdoshlar oilasiga mansub. Aholi yashaydigan yerlarda,
yo„l yoqasida, suv bo„ylarida, polizlarda, Rosiyaning yuvropa qismida, MDH da, shuningdek
Markaziy Osiyo davlatlarida o„sadi.
O„simlikning asosiy mahsuloti bargi hisoblanadi. Uning hamma qismlarida (bargida 0,23-
0,37, poyasida 0,2%, ildizida 0,27%, urug„ida 0,22%) skopolamin, giossiamin va atropin
alkaloidlari bor. O„simlikning hamma qismlari zaharli. Uning asosiy farmakologik ta‟siri asosan
tarkibidagi skopolamin alkaloidiga bog„liqdir.
Bangidevonaning yana bir turi Meksika bangidevonasi - Datura innoxia Mill. tibbiyotda
ishlatiladi. Vatani Markaziy va Janubiy Amerika xisoblanadi. MDH davlatlarida, chunonchi
Chimkent viloyatida
o„stiriladi. Bo„yi 60-150 sm ga
yetadigan
o„t o„simlik.
O„simlikning mevasida 0,38-0,55% va urug„ida 0,31-0,77% skopolamin alkaloidi bor.
O„simlikning hamma qismlarida alkaloidlar (giossiamin, atropin va b.) mavjud.
Skopolamin kimyoviy tuzilishiga ko„ra atropinga yaqin turadi. Lekin MNS ga
farmakologik ta‟siri bo„yicha atropindan farq qiladi. Chunonchi, skopolamin tinchlantiruvchi
ta‟sir qilib, uyquga moyil qiladi, harakatlarni susaytiradi, titrash holatlarini kamaytiradi. Uyqu
dorilar ta‟sirini kuchaytiradi. Skopolaminda periferik ta‟siri bo„yicha atropinga xos bo„lgan M-
xolinoblokatorlik xususiyat bor (ko„z qorachig„ini kengaytirishi, bronxlarni kengaytirishi,
taxikardiya berishi va b.).
Bundan tashqari, skopolamin gidrobromid preparati kukun holida psixiatriyada,
narkozdan oldin, oftalmologiyada (0,25%-eritma) ishlatiladi. U giossiamin bilan birga samolyot
va paroxod chayqalishi bilan bog„liq ko„ngil aynishga va qusishga qarshi ishlatiladi. "Aeron"
tabletkalari tarkibiga kiradi.
4. Yassi bargli senetsio. Krestovnik shirokolistniy (Senecio platyphylloides Som. et Lev.)
61
Yassi bargli senetsio va senetsio turlari asosan Kavkaz tog„larida o„sadi. Moskva
viloyatida va boshqa hududlarida uning plantatsiyalari bor. O„simlikning ildizpoya tarkibida 2,2-
4%, yer ustki qismida (poyasida 0,2-1,2%, bargida 0,39-3,5%, urug„ida 5% gacha) alkaloidlar
(platifillin, senetsifillin, saratsin) bor. Ular geliotridan unumlari hisoblanadi va atropinga
o„xshash farmakologik xossalarga ega.
Platifillin o„zining M-xolinoblokatorlik ta‟siri bo„yicha atropindan kuchsizroq, lekin N-
xolinoblokatorlik-vegetativ gangliylarni bloklovchi ganglioblokatorlik ta‟siriga, shuningdek
spazmolitik xususiyatga ega. Bundan tashqari, MNS ga ta‟sir etib, tinchlantiradi, qon tomir
harakat markazi faoliyatini susaytiradi. Ko„z qorachig„ini kengaytirishi atropinga nisbatan
kuchsiz va uzoq davom etmaydi. Atropinga nisbatan zaharsiz bo„lgani uchun amaliyotda,
ayniqsa me‟da-ichak yara kasalligida, qorin sanchig„ida, spastik holatlarda, xoletsistitda, jigar va
buyrak sanchiqlarida, gipertoniyada, stenokardiyada, bosh miya qon tomirlari spazmida va
bronxial astmada ishlatiladi.
Asosiy preparati platifillin gidrotartrat 0,2% eritma xolida ampulada 1 ml dan
chiqariladi. Kukun xolida 0,003-0,005 g, 0,5% eritma holida esa 20 tomchidan ichiladi.
Platifillin gidrotartrat turli kompleks tabletkalar "Tepafillin", g„Palyufin", "Plavefin" tarkibiga
kiradi.
5. Patsimonbargli pilokarpus. Pilokarpus pernistolistniy (Pilocarpus pinnatifolius L.)
Balandligi 2-4 m keladigan doim yashil ko„p yillik o„simlik bo„lib, sobiq Ittifoqning
ayrim respublikalarida, Kavkazda o„stiriladi. O„simlikning bargi tarkibida alkaloidlar
(pilokarpin, pilokarpidin), efir moyi, organik kislotalar va boshqa birikmalar bo„ladi. Pilokarpin
alkaloidi va uning preparati (pilokarpin
gidroxlorid) atropinga qarshi o„laroq M-
xolinoretseptorlarni qo„zg„otadigan effektlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda
pilokarpin M-xolinomimetik (M-xolinopozitiv) ta‟siri bor preparat xisoblanadi va quyidagi
farmakologik xossalarga ega.
Ko„z qorachig„ini toraytiradi. Chunki ko„zning rangdor pardasidagi doira silliq mushaklar
qisqaradi. Buning natijasida ko„z ichki bosimi pasayadi. Chunki doira mushaklar qisqarishi ko„z
rangdor pardasining yupqalanishiga olib keladi va u tortiladi. Natijada rangdor parda asosida
joylashgan fantan bo„shlig„i hamda shlem kanali kengroq ochiladi va ko„zning oldingi
kamerasidagi ichki suyuqlik ko„proq chiqishi hisobiga ko„z ichki bosimi pasayadi.
Ko„zning akkomodatsiyasi (masofaga moslanish) spazm bo„ladi.
Ko„z kipriksimon tana mushaklarining qisqarishi sinn bog„lami bo„shashishiga olib
keladi, natijada ko„z gavhari qalinlashadi, yumaloq shaklni oladi. Buning natijasida ko„rish
nuqtasi yaqinlashadi. Odam yaqinni yaxshi ko„rib, uzoqdagi narsalarni xira ko„radi.
So„lak bezining faoliyati kuchayishi natijasida ko„p miqdorda suyuq so„lak ajraladi
(salivatsiya holati). Bronx va bronxiolalar torayishi ularning silliq mushaklari qisqarishi
hisobiga vujudga keladi. Bronxial astmaga o„xshash nafas qiyinlashadi. Yurak urishi, ritmi
sekinlashadi-bradikardiya kuzatiladi. Chunki adashgan nerv yurak faoliyati uchun tormozlovchi
nerv hisoblanadi. Unga taalluqli xolinoretseptorlarning qo„zg„olishi natijasida adashgan nervga
xos o„zgarishlar kuzatiladi.
Qon tomirlar kengayadi va qon bosimi tushadi. Chunki qon tomir devoridagi silliq
mushaklar bo„shashadi. Bunday gipotoniya uzoq davom etmaydi.
Me‟da-ichak harakati va sekretsiyasi oshadi. Chunki ulardagi silliq mushaklarning tonusi
oshib, qisqarishi kuchayadi, sekretsiya hujayralarining qo„zg„olishi me‟da shirasining ko„proq
ajralishiga sabab bo„ladi. Chanoq bo„shlig„ida joylashgan silliq mushaklar tonusi oshadi.
Ta‟sir mexanizmi. Yuqorida qayd etilgan M-xolinomimetiklar effekti ular a‟zolarda
joylashgan. M-xolinoretseptorlarni qo„zg„atgani sababli parasimpatik nerv faoliyatiga xos
o„zgarishlarning yuzaga chiqishi bilan tushuntiriladi.
Ishlatilishi. Pilokarpin gidroxlorid preparati asosan glaukoma (ko„ksuv) kasalligi bilan
og„rigan bemorlarga davo qilishda bebaho shifobaxsh dori hisoblanadi. Shu maqsadda uning 1%
eritmasi 5 ml flakonda, tyubikda, ko„z plyonkasi shaklida chiqariladi. Bundan tashqari, ayrim
62
hollarda operatsiyadan keyin bo„ladigan ichak atoniyasida (harakatsizlanishi) va taxiaritmiya
(yurak ritmining tezlashishi) holatlarida berilishi mumkin.
Qo„llashga moneliklar. Bronxial astma, me‟da-ichak yara kasalliklari, bradiaritmiya
xolati va boshqalar.
Zaharlanish. O„simlik yoki preparatidan o„tkir zaharlanishda haddan tashqari ko„p
so„lak oqishi, nafas olish qiyinlashishi, ko„z qorachig„ining torayishi, bradikardiya va boshqa
o„zgarishlar vujudga keladi. Birinchi yordam berish uchun zudlik bilan ularning antagonisti
bo„lgan M-xolinoblokatorlar yuboriladi (atropin sulfat va boshqalar).
6. Voronov galantusi. Podsnejnik Voronova (Galanthus woronowii A.Los.).
Bo„yi 30-49 sm keladigan ko„p yillik piyozli o„t o„simlik bo„lib, ¶arbiy Kavkaz ortida
o„sadi. O„simlikning piyozi va yer ustki qismi galantamin va boshqa alkaloidlar saqlaydi.
Chuchmomadoshlar oilasiga mansub.
Galantamin alkaloidi farmakologik xossalariga ko„ra antixolinesteraz ta‟siri bor moddalar
guruhiga kiradi. U parasimpatik nervlar tugunchasi va uning oxiridan a‟zoga impuls o„tishini
ta‟minlaydigan mediator atsetilxolinni parchalab turadigan xolinesteraza fermentini bloklab,
uning parchalash qobiliyatini pasaytiradi. Natijada atsetilxolin parchalanmay yig„ila borib
xolinoretseptorlarni qo„zg„atadi va xolinomimetiklarga (pilokarpin va b.) xos bo„lgan
o„zgarishlarni (ko„z qorachig„ining torayishi, bronxlarning torayishi, me‟da-ichak harakatining
kuchayishi va b.) keltirib chiqaradi. Ayniqsa harakatlantiruvchi nerv bilan bog„liq
xolinoretseptorlarni qo„zg„atadi.
Shu sababli ko„proq nevrologiyada yarim falajlikda (poliomiyelit) harakatni tiklash
maqsadida ishlatiladi. Preparatning 0,5% eritmaning 1ml dan ampulada chiqariladi.
7. Qalin mevali achchiqmiya. Sofora tolstoplodnaya (Sophora pachycarpa S.A.Mey.)
Qalin mevali achchiqmiya bo„yi 30-60 sm o„t o„simlik bo„lib, dukkakdoshlar (Fabaceae)
oilasiga mansub. Markaziy Osiyo hududlarida cho„l, qirlarda, tog„ etaklarida, qumloq yerlarda
hamda begona o„t sifatida bug„doyzorlarda o„sadi. O„simlikning hamma qismi zaharli.
O„simlikning yer ustki qismida 2-3% alkaloidlar-paxikarpin va boshqalar bor. Paxikarpin
alkaloidli preparati Paxikarpin gidroyodid tibbiyotda ishlatiladi.
Paxikarpin N-xolinoblokatorlik-ganglioblokator ta‟sirga ega. U vegetativ nervlarning
gangliylaridan impuls o„tishini to„xtatadi. Bundan tashqari, ba‟zan mushaklarning tonusini va
qisqarishini kuchaytiradi, me‟da-ichak yo„lidan tez so„riladi. Ta‟siri qisqa muddatli preparat
asosan akusherlik amaliyotida tug„ish jarayoni susayganda uni tezlashtirish maqsadida,
gipertoniya kasalligida, endoarteiit kasalligida 3% eritmasi 2 ml dan ampulada va tabletka (0,1)
holida tavsiya etiladi.
8. Qizilcha. Efedra (Ephedra L.).
O„zbekistonda efedraning 6 turi o„sadi. Shulardan 2 turi tibbiyotda qo„llaniladi. Tog„
qizilchasi-efedra xvoщyevaya (Ephedra eqvisetina Bge.) va cho„l efedrasi-efedra srednyaya
(Ephedra intermedia Sdirenk.) Bo„yi 1,5-2,5m yetadigan (tog„ qizilchasi) dengiz sathidan 1000-
1800 metr balandlikida, tog„ bag„irlarida, va boshqa joylarda o„sadigan bo„ta. Asosan mahsulot
sifatida bo„taning yashil rangli shox va shoxchalari olinadi. Mahsulot tarkibida 0,6-3,2%
alkaloidlar bo„lib, ularning 90% ini efedrin tashkil qiladi. O„simlikning farmakologik
ta‟siri efedringa bog„liqdir. Efedrin va uning preparati- efedrin gidroxlorid farmakologik ta‟siri
bo„yicha adrenomimetiklar guruhiga kiradi.
Efedrinning kimyoviy tuzilishi adrenalindan boshqacharoq va farmakologik ta‟siri
kuchsizroq, lekin ta‟sir davomliligi (10 barobar) uzoqroq, chunki efedrin MAO fermenti ta‟sirida
parchanlanmaydi va o„zgarmagan holda 8-12 soat davomida buyrak orqali chiqib ketadi. Efedrin
adrenalinga qarshi o„laroq, og„iz orqali yuborilganda ancha chidamli bo„lgani uchun o„z ta‟sirini
saqlaydi. Shuning uchun ham bu preparat tabletka va kukun holida berilishi mumkin.
Bundan tashqari, efedrin ta‟sir mexanizmi bo„yicha adrenalindan farq qiladi. Uning kor
qilishi bevosita adrenoretseptorlarga emas, balki mediator deposiga qaratilgan degan fikr bor.
Preparat ta‟sirida depodagi noradrenalinning sinaptik bo„shliqqa chiqishi tezlashadi. Uni
qaytadan depoga o„tishi esa kamayadi. Shuning uchun ham efedrinni ko„pincha simpatomimetik
63
ta‟sirli dori preparati deb ham ta‟riflashadi. Efedrinning adrenalindan yana bir farqi shuki, u
markaziy nerv sistemasini sezilarli qo„zg„atadi. Bunday psixostimulyatorlik ta‟siri fenaminga
nisbatan ancha kuchsiz, lekin kofein bilan tenglashadi. Shuning uchun ham efedrin ruhiy, ijodiy
va jismoniy qobiliyatni qisman oshiradi, idrok, aql-zakovat va zehnni yaxshilaydi, bardamlikni
qisman oshiradi. Shu sababli efedrin "doping" lar (sport musobaqalarida foydalanish taqiqlangan
preparatlar) ro„yxatiga kiritilgan. Efedrinning periferik farmakologik ta‟sirlari (yurak
faoliyatini tezlashtiradi, ko„pchilik qon tomirlarni toraytiradi, qon bosmini ko„taradi, bronxlarni
kengaytiradi, ko„z qorachig„ini kengaytiradi, qonda glukozani oshiradi) adrenalinga o„xshaydi,
ya‟ni alfa va beta-adrenoretseptorlarni bilvosita qo„zg„atadi, lekin effekti kuchsizroq. Shuni aytib
o„tish kerakki, efedrin ko„ndalang- targ„il mushaklar qisqarishiga samarali ijobiy ta‟sir qilgani
uchun yarim falajlikda, miasteniyada davo sifatida foydalaniladi.
Preparat qayta-qayta yuborilganda uning ta‟sir zaiflashib boradi. Buni taxifilaksiya
deyiladi. Shuning uchun ham efedrin bilan davo qilinganda boshqa preparatlar bilan almashtirib
turish, zaruriyat bo„lsa preparat dozasini qisman oshirish tavsiya etiladi.
Mahalliy davolashda efedrin qon to„xtatuvchi (burun qonashida va boshqalar) modda sifatida,
shuningdek yallig„lanishga qarshi (rinit, tumov-shilliq pardaning yallig„lanishi) ishlatiladi.
Bronxial astma (nafas qisishi) kasalligiga chalingan bemorlarga efedrinning davolash samarasi
yaxshi bo„lgani uchun u ko„p ishlatiladi, bunda ko„pincha bronxlarni kengaytiradigan boshqa
preparatlar (atropin va boshqalar) bilan birga qo„llaniladi. Bundan tashqari, u bir qancha allergik
holatlarda va kasalliklarda (eshakem, pichan isitmasi) ham tavsiya etiladi. Miasteniya, yarim
falajlikda, narkotik moddalardan zaxarlanishda ham beriladi. Preparat tabletkada, 5% eritmasi 1
ml dan ampulada chiqariladi. Efedrin gipertoniya, qandli diabet, taxiaritmiyalarda,
Dostları ilə paylaş: |