ASOSIY DARSLIKLAR VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI
Asosiy
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y.
1.2. M.N.Maxsumov, X.X.Xolmatov “Fitoterapiya farmakologiya asoslari bilan birga”.
Toshkent., 2003y.
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003.
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y.
Qo„shimcha
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent.
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994.
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y.
Internet va ZiyoNet saytlari
47.
www.ziyonet.uz
48.
www.Lex.uz
.
49.
www.uzpharm-control.uz
50.
www.doridarmon.uz
www.uzpharmsanoat.uz
Ma‟ruza №16
Mavzu: Umumiy tonusni oshiruvchi dorivor o„sim-liklar fitopreparatlari.
16.1.Vitaminlar etishmovchiligida ishlatiladigan shifobaxsh o„simliklar.
16.2. Bu guruxga kiruvchi qadimdan ishlatib kelinayotgan dorivor o„simliklarning
(jenshen, levziya, radiola, xitoy limonniki, exinoponakis va b.) farmakologik va fitoterapevtik
xarakteristikasi va ularning fitorpreparatoari.
Tayanch so„zlar: jenshen, levziya, radiola, xitoy limonniki
16.1.Vitaminlar etishmovchiligida ishlatiladigan shifobaxsh o„simliklar.
"Vitamin" so„zi lotincha bo„lib, "vita" - xayot va "amin" - NH guruhidan olingan va
birinchi marta polshalik olim Kazimir Funk tomonidan 1911 yilda taklif etilgan. Ilk bor
N.I.Lunin tomonidan 1880 yilda oq sichqonlarda tajriba o„tkazilib, sut tarkibida oqsil, yog„ va
uglevodlar, tuzlardan tashqari hayot uchun zarur moddalar borligi e‟tirof etilgan.
Vitaminlar
tirik
mavjudotlar
organizmi
uchun
juda
zarur, fiziologik
ahamiyatli, fermentlar tizimi tuzilishi uchun muhim. Ularning ko„pchiligi kimyoviy tuzilishi
jihatidan murakkab organik moddalardir. Ular asosan turli o„simliklarda, ho„l meva, ovqat
mahsulotlarida va sabzavotlarda bo„ladi. Vitaminlarning 20 dan ortiq turi ma‟lum. Ularning
har
biri
fizik-kimyoviy
tuzilishi va
farmakologik
xossalari bo„yicha
ma‟lum
bir vazifani bajaradi va bu jihatdan bir – biridan farq qiladi. Shuning uchun ular bir - birini
o„rnini bosa olmaydi.
Organizm uchun zarur bo„lgan vitaminlar asosan turli ovqat mahsulotlari, ko„proq har xil
ko„katlar va meva-sabzavotlar bilan o„zlashtiriladi. Ularning ayrimlari (K, V6 vitamini) ichak
mikroblari tomonidan ham ishlab chiqariladi, lekin bular organizm uchun kifoya qilmaydi.
Vitaminlar hayot uchun zarur jarayonlarda qatnashib, o„ziga xos tabiiy, noyob va zarur
moddalar hisoblanadi. Ular organizmda sodir bo„ladigan modda almashinuvida, asab va
endokrin tizimining boshqarilishida, immunobiologik, qon ivish va boshqa turli jarayonlarda
qatnashadi.
Vitaminlar miqdori yetishmaganda organizmda gipovitaminozning alomatlari yuzaga
kelib muayyan o„zgarishlar bilan kechadi. Umuman olganda bu gipo-avitaminoz ko„pincha ovqat
113
tarkibida vitaminlar yetishmasligi, yoki ularning me‟da-ichak yo„lidan yaxshi so„rilmasligi
(jigar faoliyatining buzilishi, me‟da-ichak kasalliklari), yoki organizmda ularga bo„lgan
ehtiyojning ortishi (homiladorlik, og„ir operatsiyadan keyingi davr, surunkali yuqumli
kasalliklar va boshqalar), organizmdan vitaminlarning ko„p miqdorda chiqib ketishi (havo va
tana haroratining ko„tarilishi, og„ir jismoniy mehnat va xakozo) natijasida vujudga keladi.
Gipo
-va
avitaminoz
holatlarida
bemorlarga
vitaminli
dorilardan
tashqari,
vitaminlar saqlagan oziq-ovqatlar, ayniqsa ko„katlar, meva-sabzavotlarni muntazam iste‟mol
qilish
buyuriladi. Bular
avitaminoz
kasalligining oldini
olish maqsadida va ayrim kasalliklarda xam (yurak-tomirlar, jigar, oshqozon-ichak va
boshqalar) keng ko„lamda qo„llanadi.
Tarkibida ko„p miqdorda vitaminlar saqlagan o„simliklar qatoriga quyidagi dorivor
giyohlar va mahsulotlar kiradi: na‟matak mevasi, qora qoraqat bargi va mevasi, o„rmon
qulupnayining bargi va mevasi, chetan mevasi, chakanda mevasi va moyi, tirnoqgul, gazanda
bargi, makkajo„xori onalik gulining ustunchasi, bodrezak po„stlog„i va mevasi, bozulbang guli,
jag„-jag„ yer ustki qismi va boshqalar.
1. Na‟matak. Shipovnik (Rosae L.).
Na‟matakning bir necha turlari (Begger, itburun, tikanli, Dauriya, Fedchenko, Qo„qon
na‟mataklari) bo„lib, Markaziy Osiyo xududida ham ko„p o„sadi.
Na‟matak turlari chiroyli va xushbo„y gulli tikanli bo„talar (ularning ta‟rifi va
tarqalishi "Jigar kasalliklari" bo„limida berilgan), mevasining tarkibida (quruq holda
xisoblanganida) 4-6, ba‟zan 18% gacha S vitamini, 0.3 mg% V2 vitamini, K vitamini (1 g
mahsulotda 40 biologik birlik miqdorida), R vitamini 12-18 mg%, karotin va boshqa moddalar
mavjud.
Xalq tabobatida na‟matakning ho„l mevasi va uning qaynatmasi o„tkir va surunkali jigar
kasalliklarida (sariq, tosh) va boshqa xastaliklarda (buyrak, yurak, xafaqon, qon yo„qotishda)
qo„llaniladi.
Ibn Sinoning fikricha na‟matak, ayniqsa uning guli tomoq murtak kasalliklarida
foydalidir.
Tibbiyotda na‟matakning yetilgan mevalari polivitaminlar saqlovchi mahsulot sifatida
ishlatiladi. Bemorni kasallikka qarshi chidamini (immunitetni) yaxshilash uchun, yallig„lanishga
qarshi, kamqonlikda, surunkali xoletsistitda, gipoatsid gastritda tavsiya etiladi. O„simlikning
urug„idan olingan moyi tarkibida karotinoidlar va tokoferollar saqlanadi. Shu sababli u turli
yaralarning bitishini tezlashtiradi (trofik yara, ko„krak bezi yarasi, yo„g„on ichak yaralari va b.)
va yallig„lanishga qarshi dori sifatida ishlatiladi.
Na‟matakning mevasidan turli dorivor preparatlar tayyorlanadi. Chunonchi, askorbin
kislota (kukun, draje, tabletka, eritma holida ampulada chiqariladi), mevasidan damlama,
ekstrakt, karotolin, na‟matak moyi va sharbat hamda tabletkalar tayyorlanadi.
O„simlik mevasi vitaminli va polivitaminli choylar - yig„malar tarkibiga kiradi.
Itburun na‟matakdan (mevasidan) xolosas preparati tayyorlanadi va jigar kasalliklarida
(gepatit, xoletsistit) buyuriladi.
2. Qora qoraqat. Smorodina chernaya (Ribyes nigrum L.).
Bo„yi 1-1,5 m bo„lgan bo„ta o„simlik sobiq Itifoqning yuvropa qismida, Sibirda va
Markaziy Osiyoning tog„li tumanlarida o„sadi va o„stiriladi.
O„simlikning bargi tarkibida 400 mg% gacha askorbin kislota, R vitamini va efir moyi
mavjud. Mevasida S vitamini- 80-200 mg%, karotin 0,1 mg%, YE vitamin- 0,72 mg%, V
vitamini- 0,02 -0.03 mg% va boshqalar bor.
Xalq
tabobatida
o„simlikning
mevasi
va
bargi qand kasalligida,
ishtaha
yomonlashganda, surunkali gastritda va enterokolitda, kamqonlikda, jigar kasalliklarida
ishlatiladi. Qora qoraqatning bargi yallig„lanishga qarshi va siydik haydovchi ta‟sirga ega.
Tibbiyotda o„simlik mevasi vitamin saqlaydigan mahsulot, parhez va davolash uchun
turli kasalliklarda, ayniqsa S vitamini yetishmovchiligi bilan bog„liq xastaliklarda (singa,
gemorragik diatez, kamqonlikda, gipoatsid holatlarda, enterokolit va bronxitda) beriladi. Bundan
114
tashqari, turli yuqumli kasalliklarning oldini olish va davolash uchun (gripp, angina,
dizenteriya, ich terlama va boshqalar) asosiy spetsifik dori-darmonlar bilan birga tavsiya
etiladi. Bundan
asosiy
maqsad
bemor
organizmini
kasallikka qarshi chidamini oshirishdir. Ho„l mevasi (200-250 g) xafaqonlik kasalligida ham
beriladi.
3. O„rmon qulupnayi. Zemlyanika lesnaya (Fragaria vesca L.).
Ko„p yillik, bo„yi 5-20 sm bo„lgan qo„ng„ir rangli ildizpoyali va mayda ildizli o„t
o„simlik.
O„rmon
qulupnayi
(yertut)
Markaziy
Osiyoning
TyanShan
tog„laridagi
o„rmon, o„tloqlarida va Rossiyaning yuvropa qismidagi o„rmonlarida o„sadi.
Qulupnay bargi tarkibida 250-260 mg% S vitamini, karotin va boshqa moddalar
bor. Mevasi tarkibida esa 9.5% qand, organik kislotalar va bir qator vitaminlar (S vitamini -50-
90 mg%, YE-0.54 mg%, karotin-0.03-0.05mg%, V6 -0,06 mg%, V1 -0,03 mg%, V2-0,05
mg% v.b.) mavjud.
Xalq tabobatida xo„l va quritilgan mevasi, barglari va ildizi jigar (o„tkir va surunkali
xoletsistit, sariqlik, tosh), me‟da-ichak (surunkali gastrit, enterokolit), bavosil, buyrak tosh va
boshqa kasalliklarda ishlatiladi.
Tibbiyotda
singa
xastaligida,
ishtaxani
ochish,
ovqatni
hazm
qilish,
qon
ishlab chiqarishni yaxshilash maqsadida hamda oshqozon- o„n ikki barmoq ichak yara,
gastrit, enterokolitlarda, jigar
va
yurak
kasalliklarida
(miokardit,
yurak
ishemik
kasalligi, xafaqonlik), kamqonlikda va boshqa xastaliklarda o„simlikning mevasi va bargidan
tayyorlangan damlama va qaynatma qo„llaniladi.
4. Chakanda. Oblepixa krushinovidnaya (Hippophayo rhamnoides L.).
O„simlik asosan chakalakzorlarda Markaziy Osiyo, ¶arbiy va Sharqiy Sibirda o„sadi
(o„simlikning ta‟rifi "Me‟da- ichak kasalliklari" bo„limida berilgan).
Chakanda mevasining tarkibida 450 mg% S vitamini , 0.035 mg% V1 vitamini, 0,05
mg% va V2 vitamini, 145 mg% YE vitamini, 60 mg% karotin va boshqa moddalar uchraydi.
Xalq tabobatida yetilgan mevalari va shirasi ishtahani yaxshilash, uchun va sirtdan qon
ketishida ishlatiladi.
Chakandaning gullaridan tayyorlangan bo„tqa yaralar bitishini tezlashtirish va
yallig„lanishga qarshi dori vositasi sifatida qo„llanadi.
Tibbiyotda chakanda moyi yallig„lanishga qarshi, yara bitishini tezlashtiruvchi va og„riq
qoldiruvchi dori sifatida ishlatiladi. Me‟da va o„n ikki barmoq ichak yara kasalligida, surunkali
gastritda, yarali kolitda, teri kuyishida va sovuq olganda, ekzemada va boshqa teri kasalliklarida
ham qo„llanadi.
5. Bodrezak. Kalina obiknovennaya (Viburnum opulus L.).
O„simlik Rossiyaning yuvropa qismining o„rmon zonasida, Kavkazda va Sharqiy
Qozog„istonda o„sadi. Xiyobonda va bog„larda o„stiriladi. (O„simlikning ta‟rifi "Qon oqishini
to„xtatuvchilar" bo„limida berilgan).
Maxsulot (po„stloq va mevasi) tarkibida 70-80 mg% S vitamini, 28-31 mg% K vitamini,
21 mg% karotin, viburnin glikozidi va boshqa moddalar bor.
Tibbiyotda o„simlik po„stlog„ining dorivor preparatlari bachadondan qon ketishini
to„xtatish hamda og„riqli hayz ko„rishda ishlatiladi.
Bodrezak mevasi xalq tabobatida me‟da yarasi kasalligini davolashda va kuchsiz siydik
haydovchi vosita sifatida qo„llanadi.
O„simlik po„stlog„idan suyuq ekstrakt va damlama tayyorlanadi. Mevasidan esa damlama
tayyorlanadi. Mevasi vitaminli choylar-yig„malar tarkibiga kiradi.
6. Bozulbang. Lagoxilus opyanyayuщiy (Lagochilus inebrians Bge.).
O„simlik respublikamiz viloyatlarida (Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo) o„sadi.
(O„simlikning ta‟rifi "Qon oqishini to„xtatuvchilar" bo„limida keltirilgan). Lagoxilus
(bozulbang) guli tarkibida K vitamini, 0.6-1.7% lagoxilin, askorbin kislota va boshqa moddalar
bor. O„simlik gulidan damlama, nastoyka, qaynatma va quruq ekstrakt preparatlari tayyorlanadi.
115
O„simlik preparatlari tibbiyotda bachadondan, o„pkadan, me‟da va o„n ikki barmoq ichak
yarasidan, burundan qon ketishida, gemofiliya, Verlgof bavosil kasalligida ishlatiladi.
Prof. T.P.Pulatova tomonidan lagoxilusning ayrim turlari o„rganilgan va tibbiyotda
ishlatilishga tavsiya etilgan.
7. Jag„-jag„. Pastushya sumka obiknovennaya (Capsella bursa pastoris Medic.).
Barcha aholi yashaydigan yerlarda, yo„l chekkalarida, o„tloqlarda, ekinlar orasida
o„sadi. (O„simlikning tasviri "Qon oqishini to„xtatuvchilar" bo„limida keltirilgan). O„simlik
mahsuloti tarkibida 0.12% askorbin kislota, K vitamini, gissonin glikozidi va boshqa moddalar
bor.
O„simlik yer ustki qismidan tayyorlangan damlama va suyuq ekstrakt tug„ruqdan keyin
bo„ladigan bachadondan qon ketishida - atonik qon oqishida qon to„xtatuvchi sifatida ishlatiladi.
8. Ikki uyali gazanda. Krapiva dvudomnaya(Urtica dioica L.).
O„simlik yo„l yoqalarida, ariq bo„ylarida, nam va salqin o„rmonlarda, aholi yashaydigan
yerlarda
o„sadi
(o„simlikning
ta‟rifi
"Qon oqishini
to„xtatuvchilar"
bo„limida
keltirilgan). Markaziy Osiyoda uchraydi.
Mahsulot tarkibida 100-1600 mg% S vitamini, 4.52-7.5 mg% K vitamini va 14-50 mg%
V2 vitamini, karotinoidlar va boshqa moddalar bor.
Xalq tabobatida o„simlik bargi, guli, shirasi, ildizi va urug„i ishlatiladi. Ular damlama,
qaynatma shaklida qon ketishida, gastritda, revmatizmda, jigar va siydik qopi kasalliklarida
qo„llanadi.
Ibn Sino maydalangan o„simlik bargini burundan qon ketishida, yiringli yaralarni
davolashda ishlatgan.
I. Ikki uyali gazanda (Urticf Dioica L.
II. Teshik dalachoy ( Hypericum perforatum L.)
Tibbiyotda gazanda bargidan tayyorlangan damlama, suyuq va quyuq ekstraktlar, barg
briketi bachadondan, ichakdan va buyrakdan qon ketishida (damlama va suyuq ekstrakti)
samarali hisoblanadi. Bundan tashqari, o„simlik preparatlari aterosklerozda, kamqonlikda,
xoletsistitda, me‟dan va o„n ikki barmoq ichak yara kasalligida hamda avitaminozlarda tavsiya
etiladi.
Mahsulot me‟da-ichak kasalliklarida qon to„xtatish uchun ishlatiladigan choy-yig„malar
tarkibiga kiradi.
Yuqorida keltirilgan o„simliklardan tashqari turli vitaminlarni ko„p miqdorda saqlaydigan
noz-ne‟matlardan
limon,
apelsin,
mandarin,
xurmo,
olma, gilos, sarimsoq
piyoz, oshpiyoz, rayhon va boshqalarni e‟tibordan soqit qilib bo„lmaydi.
116
Hududimizda o„sayotgan va o„stiriladigan mevalar, sabzavotlar, ko„katlar ko„p sonli
vitaminlarni saqlaydi, ularni muntazam iste‟mol qilib turish bir qator kasalliklarning oldini
olishiga va davolashga imkon beradi.
16.2. Bu guruxga kiruvchi qadimdan ishlatib kelinayotgan dorivor o„simliklarning
(jenshen, levziya, radiola, xitoy limonniki, exinoponakis va b.) farmakologik va
fitoterapevtik xarakteristikasi va ularning fitorpreparatoari.
Bu guruhga har xil o„simliklardan va xayvonlar organlaridan olinadigan, tarkibida bir
necha modda aralashgan kompleks preparatlar kiradi. Ularning ko„pchiligi xalq tabobat usuli
bo„yicha tayyorlangan va ishlatiladigan dorilardir. Ushbu preparatlarni asosiy ta‟siri markaziy
nerv sistemasi faoliyatini qisman qo„zg„otib umumiy tonusni, quvvatni sezilarli oshiradi,
charchashni kamaytiradi, yurak ishini stimullaydi, qon bosimini sezilarli ko„taradi, ishtaxani,
aqliy va jismoniy qobiliyatni birmuncha yaxshilaydi, organizmni salbiy ta‟sirga chidamligini
oshiradi. Dorilarni bunday ta‟siri aytilgan organ va sistemalarni faoliyati susaygan bo„lsa
ko„proq bilinadi. Bu preparatlarni ta‟sir mexanizmi yaxshi o„rganilmagan. Lekin shuni aytish
kerakki, bu yerda endokrin sistemasining faoliyatini oshishi katta axamiyatga ega bo„lsa kerak.
Dorilar aqliy va jismoniy charchashda, kam quvvatlikda, gipotoniyada, impotensiyada (erkaklik
qobiliyatini suslashishi) tavsiya etiladi.
Gipertoniyada, uyqusizlikda, umumiy qo„zg„olish bilan boradigan xollarda tavsiya
etilmaydi. Balog„atga yetmagan yoshlarga berish mumkin emas.
5. Oddiy jenshen. Jenshen obiknovenniy (Panax ginseng S.A. Meu)
Oddiy jenshen (Panax ginseng) ko„p yillik, bo„yi 30-70 sm ga yetadigan o„t o„simlik.
Uzoq Sharqda, Xitoy, Koreya, Yaponiyada o„sadi va o„stiriladi. O„simlik ildizida triterpen
saponinlar, ginzenin birikmalari, organik kislotalar, alkaloidlar, qand moddalar, efir moyi,
vitaminlar, mikroelementlar va boshqa moddalar bor. Ildizining efir moyi tarkibida seskviterpen
birikmalar uchraydi.
Jenshenning asosiy farmakologik ta‟siri MNS iga qaratilgan bo„lib, uning faoliyatini
jonlantiradi-tonusni oshiradi. Ushbu o„simlikdan tayyorlangan dori preparatlari (tindirma, kukun
va draje) qadim zomonlardan beri xalq tabobatida ishlatib kelinadi. Uning tarixi juda boy.
Keyingi 50-60 yil davomida jenshen farmakologlar tomonidan o„rganiliyapti. U ayrim
analeptiklar (kofein, kamfora, pirotoksin, fenamin) ta‟sirini kuchaytiradi, uxlatuvchi va
narkotiklar ta‟sirini esa sindiradi. Uning MNS iga qo„zg„otuvchi ta‟siri qo„zg„olish jarayonini
bosh va o„zak miya po„stloq neyronlarida ortishi va reflektor faoliyatini tezlashishi bilan
tushintiriladi. Natijada charchoqlik yo„qolib bardamlik seziladi, quvvat oshadi, aqliy va jismoniy
qobiliyat yaxshilanadi. Yurak faoliyatiga ijobiy ta‟sir etadi, qon bosimini qisman ko„taradi. Miya
qon tomirlarini kengaytiradi, qon aylanishini jonlantiradi, gemopoezni qisman yaxshilaydi.
Boshqacha aytganda jenshenning ta‟sir doirasi keng va murakkabdir. Uning bunday ta‟sirida
endokrin bezlar faoliyatini oshishi alohida o„rin egallaydi. Nuklein kislotalar (RNK, DNK)
sintezini kuchaytirish, siklik AMF ining oshirishi, kortikosteroidlarni qonda ortishi aniqlangan.
Organizmni turli sharoitga moslashishi oshadi.
Shularni xisobga olgan holda jenshenning galen preparatlari xar xil sabablar bo„yicha
kam quvvatlikda, astenik, astenodepressiv xolatlarda, psixoasteniya va isterik reaksiyalarda,
impotensiyada, gipotoniyada va boshqa xolatlarda tavsiya etiladi.
Uning quyidagi preparatlari ma‟lum: jenshen nastoykasi (Tinctura Ginseng). 15-20
tomchidan ovqatdan oldin, kuniga 3 marta ichiladi. Kukun tabletkasi 0,15-0,3 g dan kuniga 3
marta beriladi.
6. Baland exinopanaks. Zamanixa visokaya (YEchinopanax yelatum Nakai)
Baland exinopanaks bo„yi 1m gacha tikonli bo„ta. Uzoq Sharqda o„sadi. O„simliklarning
hamma qismida saponinlar, efir moy (bargida 0,5% poyasida 2%), alkaloidlar, flavonoidlar va
boshqa moddalar bor. O„simlik ildiz va ildizpoya qismidan tayyorlangan nastoykasi o„zining
farmakologik ta‟siri bo„yicha jenshenga o„xshaydi, lekin ta‟sir kuchi sustroqdir. Ayrim ta‟sirlari
bo„yicha (uyqudan uyg„atish, diuretik) kuchliroq xisoblanadi. Ushbu preparat ham umumiy
tonusni oshiradi, ayniqsa asteniya, depressiv va gipotoniya xolatlarda qo„l keladi. Qandli diabet
117
xastaligida bo„ladigan adinamiyada preparat yaxshi samara beradi. Exinopanaks nastoykasi 30-
40 tomchidan ovqatdan oldin kuniga 2-3 marta 25-30 kun davomida qabul qilinadi.
7.Manchjuriya araliyasi. Araliya manchjurskaya (Aralia mandshurica Rupr.et Maxim.)
Bo„yi 5 m ga yetadigan tikonli daraxt. Primorsk va Xabarovsk o„lkalarida va Amursk
viloyatlarida o„sadi. Ildizi tarkibida saponinlar, efir moyi, smolalar va aralin alkaloidi saqlanadi.
Galen preparati farmakologik ta‟siri bo„yicha jenshenga yaqin turadi-umumiy tonusni
oshiradi, kardiotonik, antistresslik ta‟siri bor, lekin ta‟sir kuchi sezilarli kamroq. Qo„yidagi
preparatlari ma‟lum:
Araliya nastoykasi (Tinctura Araliae). 30-40 tomchidan kuniga 2-3 marta ichiladi.
Saparal - araliyaning ildizidan olingan saponinlar yig„indisi triterpen glikozidlar
saqlagan preparat. Tabletka xolida 0,05 g dan chiqariladi. 1 tabletkadan 2-3 marta ichiladi.
8. Maxsarsimon levzeya. Levzeya saflorovidnaya (Leuzea sarthamoides (Willd).D S).
Ko„p yillik, bo„yi 50-80 sm yetadigan o„t o„simlik. Asosan sharqiy Qozog„iston, Sibirda
o„sadi va boshqa yerlarda o„stiriladi. Ildizpoya va ildizidan tayyorlangan ekstrakti MNSga
jonlantiruvchi ta‟sir qilib, uyquni qochiradi, umumiy tonusni, ish qobiliyatini yaxshilaydi,
charchashni kamaytiradi va kishini bardam qiladi. Preparatlaridan levzeyaning suyuq ekstrakti
(1:1) 70-500 spirtda tayyorlanadi va 20-30 tomchidan kuniga uch maxal ovqatdan oldin ichiladi.
40 ml dan flakonlarda chiqariladi.
9. Xitoy sxizandrasi (limonnigi). Limonnik kitayskiy (Schizandra chinensis (Turck.)
Baill.)
Bo„yi 10-15 sm cha, yo„g„onligi 1-1,5 sm ga yetadigan ikki uyli liana o„simligidir.
O„simlikning poyasi va bargi limon xidli. O„simlikning urug„i va mevasidan tayyorlangan
preparatlar tibbiyot amaliyotida ishlatiladi. Mevasida 10-11% limon, 7-8% olma va 0,8% vino
kislota, 350-380 mg% S vitamin , 0,3% efir moyi va 5,7% dibenzotsiklooktodein unumlari
bo„lgan lignanlar - cxizandrin, sxizandrol va boshqalar bor.
Galen preparatlari (damlama, nastoyka) qon bosimini ko„taradi, yurak urushini
sekinlashtiradi, qisqarishini oshiradi, nafasni tezlashtiradi, xarakatlanish va orqa miya
reflekslarini jonlantiradi. Shu sababdan ular asteniya va astenodepressiv xolatlarda,
psixoasteniyada, kam
quvvatlikda, gipodinamiyada beriladi. Preparatlari:
mevasidan
tayyorlangan nastoyka (Tinctura fructum Schizandrae (1:5), va suyuq ekstrakti (Extr.
Schizandrae fluidum) (1:3) 20-30 tomchidan noxorda yoki ovqatdan 4 soat keyin kuniga 2-3
marta 20-25 kun davomida ichiladi. Flakonda 50 ml dan chiqariladi.
10. Pushti rodiola. Rodiola rozovaya (Rhodiola rosea L.)
Ko„p yillik, bo„yi 30-50 sm ga yetadigan, o„t o„simlik. Tundrada, Sibirda, Uzoq Sharqda,
Sharqiy Qozog„istonda o„sadi. Ildiz tarkibida 0,5-1,3% glikozid- rodiolozid va boshqa
glikozidlar, antratsen unumlari, oshlovchi moddalar, efir moyi, flavonoidlar va boshqalar bor.
O„simlik preparatlari aqliy va jismoniy ish qobiliyatini oshiradi, uyquni qochiradi,
organizmni chidamligini yaxshilaydi, umumiy tonusni jonlantiradi. Kichik dozada N -
xolinolitiklik, katta dozada esa M-xolino va adrenolitiklik xossaga ega. O„simlik preparatlari
nevrozda, gipotoniyada, astenik xolatida tavsiya etiladi. Preparatlari: Radiolaning suyuq ekstrakti
(Extractum Rhodiolaye fluidum) 5-10 tomchidan kuniga 2-3 marta ovqatdan 15-30 daqiqa oldin
ichiladi. Flakonda 30 ml dan chiqariladi.
Dostları ilə paylaş: |