Ma‟ruza №15
104
Mavzu: Halq tabobatida ishlatiladigan ayrim dorivor o„simliklar.
15.1.Xalq tabobatining tarixi. Uning fitoterapiyada axamiyati va yangi fitopreparatlar
topishda roli.
15.2.Xalq tabobatida qadimdan ishlatib kelinayotgan ayrim dorivor o„simliklar (sano, zirk,
ro„yan va b.) misolida tibbiyot amaliyotiga kiritilganligi va davo samarasi tasdiqlangani.
Tayanch so„zlar: sano, zirk, ro„yan
15.1.Xalq
tabobatining
tarixi.
Uning
fitoterapiyada
axamiyati
va
yangi
fitopreparatlar topishda roli
Fitoterapiyaning tarixida yana Abu Bakr Muhammad ibn Zakiriyo ar-Roziy, Abu
Rayhon Beruniy, Ismoil al-Jurjoniy va boshqalarning hissasi ham salmoqlidir.
Markaziy Osiyo olimlari va tabiblari ham ushbu yo„nalishda sezilarli iz
qoldirganlar. Masalan, Yusuf Xaraviy (XIV asr) Muhammad Bobur saroyida xizmat qilgan,
uning shaxsiy tabibi bo„lgan. 1507 yilda "Yaxshi kishilarga foydalar" asarini yozgan. Bunda
o„simliklardan
olingan
sodda
dorilarga
keng
o„rin
berilgan
va
ayrim kasalliklarni davolash yo„llari ta‟riflangan. Ushbu asar keyinchalik "Tibbi Yusufiy"
nomi bilan sharq mamlakatlarida katta nufuzga ega bo„lgan.
Ne‟matulloh al-Qirmoniy (XIV asr) ning "Dorivor moddalarning xususiyatlar dengizi"
nomli asari bizgacha yetib kelgan. Kitobni yozishda muallif o„zidan oldin o„tgan Jolinus (Galen),
Ibn Sino, Ibn al-Baytar kabilarning tibbiy asarlaridan keng foydalangan.
Ubaydulloh ibn Yusuf Ali al-Qahhol (XVI asr) Toshkentda yashab ijod etgan. U o„zining
mashhur "Kasalni tuzatish" asarida sharqda nomi tanilgan tabiblarning tibbiyotga oid
asarlarini, jumladan Ibn Sino, Abu Bakr Roziy, Najmiddin Samarqandiy, Ismoil Jurjoniy
kitoblarini tahlil qilgan.
Farmakologiya fanining rivojiga rus olimlari R.Buxgeym, N.Nelyubin, O.V.Zabelin,
I.P.Pavlov va boshqalarning qo„shgan hissalar nixoyatda katta. Farmakologiya fanida yorqin iz
qoldirgan olimlardan biri V.P.Kravkovdir (1865-1924 yy.).
S.V.Anichkov (1892-1981 yy.) va V.V.Zakusov (1903-1986 yy.) N.P.Kravkovning yaqin
shogirdlaridan
hisoblanadi.
Ularning
ilmiy
izlanishlari
neyroendokrinologiya,
neyrofarmakologiya va boshqa sohalarga bag„ishlangan. Ular farmakologlarning katta maktabini
yaratgan, Respublikamiz uchun ham qator mutaxassislar yetishtirganlar.
M.D.Mashkovskiy tomonidan tibbiyot amaliyotini yangi dori preparatlar bilan boyitish
sohasida salmoqli ishlar qilingan. M.D.Mashkovskiy yaratgan va ko„p marta nashr etilgan
"Lekarstveniye sredstva" ("Dori vositalari") kitobi tibbiyot olamida katta shuhrat qozongan.
Respublikamizda farmakologiya fanini rivojlantirishda I.I.Markelov, N.N.Kompansev,
I.K.Komilov, M.B.Sultonov va boshqalarning hissalari salmoqlidir.
XVII-XIX asrlarga kelib, kimyo fanining rivoj topishi sintez yo„li bilan olingan dori
preparatlarini yaratishga imkon berdi. Shu sababli ham keyingi davrda dorivor o„simliklarni
o„rganish va ulardan dori preparatlari olish masalasiga e‟tibor kamaydi.
Sun‟iy yo„l bilan olingan dori preparatlari bemorlarga davo qilishda samarali bo„lsa-
da, ular har xil asoratlarni, nojo„ya holatlarni keltirib chiqarishi keyingi 10-15 yil ichida ma‟lum
bo„ldi. Ayniqsa ularning ko„pchiligi allergiya holati vujudga kelishiga sabab bo„lmoqda. Jahon
sog„liqni saqlash tashkilotining ma‟lumotiga ko„ra bemorlarning 2,5-5% ini shunday dori
preparatlari keltirib chiqargan turli asoratlar tashkil qiladi.
Bu borada shifobaxsh o„simliklarning hujayra tuzilishi va tarkibidagi kimyoviy moddalar
bo„yicha odam tanasi metabolitlariga yaqin bo„lgani sababli ulardan tayyorlangan preparatlar
ko„pincha kam zaharli yoki zaharsiz va bemorga ziyon yetkazmaydi. Ushbu dori-darmonlarning
shifobaxsh ta‟siri sintetik preparatlarga nisbatan kuchsizroq bo„lsa ham ularni kasallikning
yengil shaklida, ayniqsa surunkali kechishida uzoq muddat qo„llash mumkin. Bundan tashqari,
ushbu o„simliklar tarkibida turli va bir necha biologik faol moddalarning mavjudligi ulardan
tayyorlangan preparatlarning ta‟siri har tomonlama bo„lishini ta‟minlaydi.
105
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda so„nggi vaqtlarda dorivor o„simliklarga bo„lgan
qiziqish ancha kuchaydi.
Shifobaxsh o„simliklarni o„rganish va ulardan keng miqyosda foydalanishda
A.F.Gammerman, P.YE.Massagetov, S.S.Sahobiddinov va boshqalarning xizmatlari ancha
salmoqlidir.
Respublikamizda
ushbu
dorivor
giyohlarni
o„rganish
va
ulardan
biologik faol moddalarni
olish
va
tibbiyot
amaliyotiga
tatbiq
etishda
akademik
S.Yu.Yunusovning va u boshchilik qilgan O„zbekiston fanlar akademiyasi O„simlik
moddalari kimyosi instituti olimlarining ilmiy va nazariy ishlari kimyo va tibbiyot olamida
mashxurdir. Bular qatoriga farmakologlardan I.K.Komilov, M.B. Sultonov va boshqalarni
kiritish mumkin.
Shuning bilan bir qatorda Toshkent Famatsevtika instituti olimlari (H.X.Xolmatov,
T.P.Po„latova va b.) ham bu xayrli ishga o„z munosib hissalarini qo„shib kelmoqdalar.
O„zbekiston
shifobaxsh
giyohlarga
boy
diyor. Respublikamizda
4000 dan
ortiq yovvoyi o„simliklar o„sadi. Shulardan 100 dan ortiqrog„i tibbiyot amaliyotida dori
vositasi sifatida qo„llanildi. Xalq tabobatida esa xududimiz o„simliklaridan 600 ga yaqini dorivor
hisoblanadi.
Bu
degan
so„z
respublikamizda
o„sadigan
va
o„stiriladigan
shifobaxsh o„simliklar soni juda ko„p va ular yangi dori-darmonlar yaratishda bitmas-tuganmas
manba hisoblanadi.
Shuning uchun fitoterapiya fanini yanada rivojlantirish va xalqimizni samarali, asorat
bermaydigan va arzon dori vositalari bilan ta‟minlash dolzarb masalalardan biri deb qaraladi.
Bemorlarga davo qilishda tibbiyot amaliyotida faqat fitoterapiya bilan chegaralanib
qolmasdan, balki davo qilishning boshqa mavjud usullaridan, shu jumladan sintetik va yarim
sintetik dorilardan, fizioterapiya va boshqalardan foydalanish katta samara berdi. Bu
kasallikning turiga, uning kechishiga, bemorni ahvoliga va boshqa-bir qator omillarga bog„liq.
Shuning uchun fitoterapiyani ma‟lum davo usullaridan ajratib bo„lmaydi va bemorlarga
kompleks davo qilishning usullaridan biri deb qaralishi kerak.
Ko„pgina dorivor o„simliklarning shifobaxsh ta‟siri ko„p qirrali bo„lishiga qaramasdan,
bir necha giyohlardan tayyorlangan yig„ma dorilar ancha samarali davo ta‟sirini ko„rsatadi.
Bularga misol qilib hozir tibbiyot amaliyotida keng qo„llanilayotgan marelin, kardiovalen, kafiol,
urolesan, vikair preparatlarini keltirish mumkin.
Dorivor o„simliklardan turli dori shakllari (damlama, qaynatma, tindirma-nastoyka,
ekstraktlar, poroshoklar va boshqalar) tayyorlanadi.
Ularni tayyorlash yoki ulardan yakka xoldagi toza dori moddasini va dori preparatlarini
olish
uchun
qo„llaniladigan
o„simliklarning
ma‟lum
qismlari yoki
shu o„simliklardan birlamchi ishlash yo„li bilan olingan moddalar (efir moyi, moy, daraxt
yelimi va b.) dorivor o„simliklar mahsuloti deb yuritiladi.
Odatda ushbu mahsulotlar biologik faol moddalarni ko„p miqdorda saqlaydi. Dorivor
mahsulot sifatida o„simliklarning yer ustki qismi (bargi, guli, mevasi, urug„i, po„stlog„i, kurtagi,
o„t o„simliklarning butun yer ustki qismi, o„ti) yoki yer ostki qismi (ildizi, ildizpoyasi, piyozi,
tuganagi) bo„lishi mumkin.
O„simliklar tarkibida uchraydigan har xil birikmalar biologik faol moddalar sifatida
bo„lishi mumkin. Ular quyidagilar: alkaloidlar, glikozidlar, vitaminlar, yog„lar, yog„simon
moddalar, kislotalar, kumarinlar, lignanlar, oshlovchi moddalar (tanidlar), polisaxaridlar,
saponinlar, flavonoidlar, efir moylari (terpenoidlar), fitonsidlar va boshqalar. Ushbu moddalar
o„simlikning o„sish-rivojlanish davrining turli vaqtida yilning fasliga qarab ko„p miqdorda
to„planadi, ayni shu vaqtda ular yuqori sifatli xisoblanadi va tayyorlanishi lozim. Shunga
qarab mahsulotlar dorivor o„simliklarning turli davrlarida yig„iladi. Masalan, o„simlikning yer
ustki qismi (o„ti) o„simlik gullaganda, barglari gullash oldidan yoki gullaganda, kurtaklar va
po„stloqlar o„simlik tanasida suyuqlik yura boshlaganda (erta bahorda), yer ostki qismlari esa
odatda o„simlik uyquga kirganda (kech kuzda) yig„iladi.
Dorivor o„simliklarni yig„ishda quyidagilarga rioya qilinishi zarur:
106
1. Dorivor o„simlik mahsulotlari oldindan mo„ljallangan, ruxsat etilgan yerda va
miqdorda yig„iladi.
2. Ushbu mahsulotlar qabul qilingan qoida bo„yicha quritilishi darkor.
3. Ko„p yillik dorivor o„simliklarning yer ustki qismi tayyorlanayotganda ularning ildizini
qoldirish zarur.
4. Ildiz va ildizpoyani kavlab olishda ildizning bir qismi qoldirilishi shart.
5. O„simlik mahsulotini tayyorlashda yaxshi taraqqiy etgan, gullab turgan o„simlikni
(uning mevasi yetilib urug„larga sochilib ko„payishi uchun) qoldirish zarur.
15.2.Xalq tabobatida qadimdan ishlatib kelinayotgan ayrim dorivor o„simliklar (sano,
zirk, ro„yan va b.) misolida tibbiyot amaliyotiga kiritilganligi va davo samarasi
tasdiqlangani.
Dorivor o`simliklar. Ushbu bandda asosan Markaziy Osiyo davlatlarida o`sadigan,
o`stiriladigan, tibbiyot amaliyotida ko`p qo`llanadigan, ayrim dorivor o`simliklar haqida
qisqacha ma'lumot beriladi.
Aloy.Aloe. O‟simlikning quritilgan barg shirasi-sabur katta dozada (0, 03-0, 05) me'da
sekretsiyasi susaygan hollarda tavsiya etiladi. Bundan tashqari biostimulyatorlar sifatida ham
beriladi.
Andiz-Devyasil. O‟simlikning ildizpoyasi va ildizidan tayyorlangan qaynatma yallig`lanishga
qarshi, balg`am ko`chiruvchi, mikroblarga qarshi va o`t haydovchi ta'sirga ega.
Arpabodiyon.Anis
obыknovennыy. O‟simlik mevasi tarkibidagi efir moyi balg`am ko`chiruvchi, yallig`lanishga qar
shi va spazmolitik, mikroblarga qarshi ta'sirga ega. Shu sababdan efir moyini saqlovchi preparatl
ar (ko`krakeliksiri, novshadil-
arpabodiyon tomchisi) nafas yo`llarining yallig`lanishida qo`llanadi.
Arslonquyruq-
Pustыrnik. O‟simlikdan tayyorlangan preparatlar (damlama, tindirma, suyuq ekstrakt) tinchlantir
uvchi, qisman gipotenziv va kardiotonik farmakologik xossaga ega. Shu sababdan ular hayajonla
nishda,uyqusizlikda, asab buzilishi holatida, gipertoniyada tavsiya etiladi.
Bo`znoch-
Bessmertnik. O‟simlik gulidan tayyorlangan damlama, qaynatma, quruq ekstrakt va tabletka shak
lida chiqariladigan flallin preparati o`t haydovchi dori sifatida o`t qopi va o`t yo`llarining ayrim
kasalliklarida ttavsiyaetiladi.
Bo`ymodaron-
Tыsyachilesnik obыknovnnыy. O‟simlikning yer ustki qismidan tayyorlangan damlama va suyuq
ekstrakti ayrim me'da-
ichak kasalliklarida (gastrit, enterit va b) va ichki a'zolardan (bachadon, ichak, o`pka) qonketishi
da qon to`xtatuvchi vosita sifatida beriladi. Preparat qisman yallig`lanishga qarshi va spazmolitik
ta'sirga ham ega.
Bo`tako`z-Vasilyok siniy. O‟simlik gulidan tayyorlangan damlama peshob haydovchi va o`t
haydovchi ta'sir ko`rsatadi. Buyrak va peshob yo`llari, o`t qopi va yo`llari xastaliklarida
qo`llanadi.
Valeriana-
Valeriana lekarstvennaya. O‟simlikning ildiz poyasi bilan ildizidan tayyorlangan damlama, tindi
rma, suyuq va quyuq ekstrakti, kompleks preparatlari markaziy nerv tizimini tinchlantiruvchi dor
i vositasi sifatidauyqusizlikda, asab buzilishi holatlarida, isteriyada, hayajonlanishda, stenokardiy
ada, gipertoniya kasalligining boshlanishida, ko`ngil aynashi va qusishda keng qo`llanadi.
Gazanda-
Krapiva obыknovennaya. O‟simlikning bargidan tayyorlangan damlama, suyuq ekstrakt qon ivis
hini tezlashtiradigan, yallig`lanishga qarshi, o`t haydovchi va yara bitishini jonlantiruvchi ta'sir k
o`rsatadigan va ichkia'zolaridan qon ketishida, me'da va ichak yaralari kasalligida qo`llanadi.
107
Gulxayri-Altey. O‟simlik ildizidan tayyorlangan damlama, sharbat, quruq ekstrakt hamda
uning yer ustki qismidan olingan preparat mukaltin balg`am ko`chiruvchi, o`rab oluvchi va
yallig`lanishga qarshi ta'sir ko`rsatib, nafas yo`llarining yallig`lanishida (traxeit, bronxit va b) va
ayrim me'da-ichak kasalliklarida (me'da-ichak yara kasalligida, enteritda) tavsiya etiladi.
Do`lana-Boyarishnik. Gulining damlamasi, tindirmasi, suyuq ekstrakti va kardiovalen
kompleks preparati yurak faoliyatini yaxshilaydi, bir tekis urishini ta'minlaydi, koronar va
boshqa qon tomirlarini sezilarli darajada kengaytiradi. Shu sababdan yurak xastaliklarida
(taxikardiyada, yurak holsizlanishida), gipertoniyada, ayollarda klimaks davri boshlanishida
qo`llanadi.
Gazandao`t,
Jag`-jag`-Postushaya sumka obыknovennaya. O‟simlik preparatlari (damlama, suyuq
ekstrakt) bachadon mushaklarining tonusini oshiradi, qon bosimini qisman tushiradi va ichak
harakatini jonlantiradi. Shu sababdan tug`ruqdan keyin bachadondan qon ketishida (atonik qon
ketish), hayz vaqtida og`riqni qoldirish maqsadida ishlatiladi.
Zirk-Barbaris obыknovennaya.O‟simlik
bargi va ildizidan tayyorlangan preparatlar
(damlama, yig`ma va barbarin sulfat tabletkasi) jigar o`tini haydaydi, bachadon mushaklari
tarangligini oshiradi, qon tomirlarini toraytiradi. Shu sababli ular gemostatik sifatida akusherlik
amaliyotida va o`t haydovchi sifatida jigar va o`t yo`llari kasalliklarida beriladi.
Dalachoy-Zveroboy. Yer ustki qismidan tayyorlangan preparatlar (damlama, tindirma)
burishtiruvchi, spazmolitik, mikroblarga qarshi va qisman peshob haydovchi ta'sirga ega. Shu
sababdan stomatit, gingivit, gastro-enterokolit va boshqa kasalliklarda beriladi. Novoimanin 1 %
spirtli eritmasi sirtga qo`llash uchun (abtsess va boshqa yiringli yaralarda, kuyganda,
piodermiya va b) tavsiya etiladi.
Zubturum-Podorojnik bolshoy. O‟simlik
bargidan
tayyorlangan
damlama,
shirasi,
plantaglyutsid granulasi balg`am ko`chiruvchi, spazmolitik va yallig`lanishga qarshi ta'sir
ko`rsatadi. Shunga asosan ular nafas yo`llarining yallig`lanishida (bronxit, ko`kyo`tal), me'da-
ichak kasalliklarida (gastrit, enterit, ko‟lit) qo`llanadi.
Igir-Air obыknovennыy. O‟simlik ildiz poyasidan tayyorlangan kompleks preparatlar
(damlama, «Vikair», «Vikalin» tabletkalari) me'da va o`n ikki barmoq ichak yarasi va boshqa
kasalliklarida yallig`lanishga qarshi ta'sir etadi.
Isiriq-Garmala obыknovennaya. O‟simlikning yer ustki qismidan ajratib olingan peganin va
peganol antixolinesteraz ta'sirga ega. Miorelaksantlar (tubokurarin) ta'sirini cheklaydi.
108
Mushaklar qisqarishini oshiradi. Dezoksipeganin gidroxlorid nevritlarda, miasteniyada va
miopatiyada qo`llanadi.
.Gulxayri.
Kashnich-Koreandr posevnoy. Osimlik mevasidan tayyorlangan preparatlar (damlama,
yig`malar) me'da shirasini kuchaytiradi, ovqat hazm bo`lishini yaxshilaydi, el haydaydigan ta'sir
ko`rsatadi. Sezilarli spazmolitik va o`t haydaydigan xususiyatga ega.
Maymunjon-Malina obыknovennaya. Mevasidan tayyorlangan damlama va yig`malar isitma
tushiruvchi, yallig`lanishga qarshi ta'sir etadi. Nafas yo`llari yallig`lanish kasalliklarida keng
miqyosda ishlatiladi.
Makkajo`xori-Kukuruza. O‟simlik popugining qaynatmasi va suyuq ekstrakti jigar va o`t yo`li
yallig`lanishida (gepatit, xoletsistit, xolangit) o`t haydovchi sifatida qo`llanadi. Bundan tashqari
peshob yo`llari yallig`lanishida (tsistit, tosh kasalligi) va qon ketishida gemostatik preparat
sifatida tavsiya etiladi.
Dalachoy.
Moychechak-Romashka aptechnaya. O‟simlik gulidan tayyorlangan preparatlar (damlama va
uni saqlovchi romazulon va rotokan kompleks preparatlari) yallig`lanishga qarshi, spazmolitik va
mikroblarga qarshi ta'sir ko`rsatadi. Ular stomatit, laringit, angina va boshqa kasalliklarda og`iz
va tomoqni chayish uchun, me'da-ichak kasalliklarida (gastrit, enterit) qo`llanadi.
Na'matak-SHipovnik. Mevasi va undan tayyorlangan preparatlar (damlama, sharbat)
immunobiologik tizimni jonlantiradi, yallig`lanishga qarshi, to`qima regeneratsiyasi (yara
109
bitishini) kuchaytirish xossasiga ega. Na'matakdan olingan askorbin kislota va boshqa vitaminlar
avitaminoz xastaligida buyuriladi.
Otquloq-
SHavel konskiy. O‟simlik ildizidan tayyorlanadigan qaynatma va poroshok kichik dozada burisht
iruvchi, katta dozalarda esa ich suruvchi ta'sir ko`rsatadi. Shuning uchun bu preparatlar ich
ketishida, dizenteriyada buyuriladi. Stomatit, laringit va anginada tomoq chayiladi.
Oqqaldirmoq-Mat-machexa. O‟simlik bargidan tayyorlangan damlama yallig`lanishga qarshi
va balg`am ko`chiradigan ta'siri bo`lgani uchun yuqori nafas yo`llari yallig`lanishida yo`talni
yumshatish maqsadida keng miqyosda ishlatiladi.
. Na'matak.
Rovoch-Reven. O‟simlikning ildizi va ildizpoyasidan tayyorlangan preparatlar (tabletkasi)
kichik dozalarda (0, 05-0, 2) burishtiruvchi kabi ta'sir etgani uchun ich ketishini bartaraf etadi,
katta dozalarda esa (0,5-1,0) ichni yumshatadi.
Sano-Kassiya. O‟simlik bargidan va mevasidan tayyorlangan damlama va uni saqlovchi
kompleks preparatlar (quruq ekstrakt tabletkasi senadeksin, kafiol)surunkali qabziyatda yo`g`on
ichak harakatini oshirib ichni yumshatadi.
Tirnoqgul-Nagotki
lekasrtvennыe. O‟simlikning gul to`plamidan damlama, tindirma tayyorlanadi.
Ular
sedativ,
kardiotonik, yallig`lanishga qarshi, spazmolitik, antiseptik preparatlar sifatida stomatologiyada
(stomatit, gingivit, paradontoz), ayrim ichak kasalliklarida (gastrit, me'da-ichak yara kasalligi)
qo`llaniladi.
Tog` rayxon-Dushitsa. O‟simlikning yer ustki qismidan damlama va tindirma tayyorlanadi.
Ular me'da-ichak faoliyatini rag`batlantiradi, o`t ajralishini oshiradi, ovqat hazm bo`lishini
yaxshilaydi,
balg`am
ajralishini
qisman
yengillashtiradi.
Bulardan tashqari tinchlantiruvchi va tutqanoqqa qarshi ta'sir etadi degan fikr bor.
Fenxel-Fenxel obыknovennaya (ukrop aptechnыy). Osimlik mevasidan tayyorlangan
damlama (ukrop suvi) me'da-ichak harakati va sekretsiyasini jonlantiradi. O‟t ajralishini oshiradi.
Shu sababli el haydovchi va ich yumshatuvchi ta'sir ko`rsatadi. qabziyatda ishlatiladi.
110
Sano.
Chakanda-Oblepixa krushinovidnaya. Tibbiyotda chakandaning mevasidan olingan moyi
ishlatiladi. Chunki, u to`qima regeneratsiyasini (yara bitishini) jonlantiradi, me'da-ichak va jigar
faoliyatiga ijobiy ta'sir etadi. Uning tarkibidagi E vitamini hujayralar pardasini mustahkamlaydi
(antioksidantlik ta'siri hisobiga). Shunga asosan chakanda moyi yaralar bitishini tezlashtirish
maqsadida me'da-o`n ikki barmoq ichak yara kasalligida, trofik yaralarda, ateroskleroz va boshqa
kasalliklarda tavsiya etiladi.
Yalpiz-Myata pereshnaya. O‟simlik bargi va undan olingan efir moylarini saqlovchi
preparatlar (damlama, nastoyka, yalpiz moyi tabletkasi-mentol, validol) markaziy nerv tizimini
tinchlantiradi, spazmolitik, o`t haydovchi va to`qimalarni qitiqlovchi ta'sir etadi. Shu sababdan
hayajonlanish holatlarida, koronar qon tomirlari spazmida (stenkardiyada), ko`ngil aynishi va
qusishda tavsiya etiladi.
Qorazira-Tmin obыknovennыy. O‟simlik mevasidan tayyorlangan damlama me'da-ichak
faoliyatini (harakati va sekretsiyasi) jonlantiradi, ovqatning hazm bo`lishini yaxshilaydi. Shunga
asoslanib me'da-ichak faoliyati susayishi bilan bog`liq xastaliklarda (gastritlar, xoletsistit, enterit,
kolit) beriladi.
Qoraqat-Smorodina chyornaya. O‟simlikning bargi va mevasi vitaminlarga boy bo`lgani
uchun C vitamin kompleksi etishmovchiligida hamda gipoxrom kamqonlikda, aritmiya va
boshqa holatlarda beriladi.
Qoraqiz-CHereda tryoxrazdelnaya. Yer ustki qismidan tayyorlangan damlama bo`yrak va
peshob yo`llari kasalligida peshob haydovchi, terlatuvchi, yallig`lanish, allergiyaga qarshi va
antibakterial ta'sirga ega.
Qashqarbeda-Donnik lekarstvennыy. O‟simlikning yer ustki qismidan tayyorlangan damlama
markaziy nerv tizimi faoliyatini tinchlantirgani sababli tutqanoq kasalligida, qon ivishini
sekinlashtirgani bois tromboz, tromboemboliya xastaliklarida buyuriladi.
Qizilmiya-Solodka. Yer ostki qismidan tayyorlangan qaynatmalari va likviriton, flakarbin,
«ko`krak eliksiri» kabi preparatlari yallig`lanishga qarshi, balg`am ko`chiruvchi va spazmolitik
ta'sir ko`rsatgani bois yuqori nafas yo`llari yallig`lanishida, me'da-ichak kasalliklarida (gastrit,
me'da va o`n ikki barmoq ichak yarasi) tavsiya etiladi.
111
Qizilmiya .
Qirqbo`g`im-Xvosh polevoy. O‟simlikning yer ustki qismlaridan tayyorlangan damlama va
suyuq ekstrakt qon aylanishi tizimi yetishmovchiligida, peshob qopi va yo`llari yallig`lanishida
peshob haydovchi, bachadondan qon ketganda, bavosil kasalligida qon to`xtatuvchi vosita
sifatida qo`llanadi.
Qoqi-Oduvanchik lekarstvennыy. O‟simlik ildizidan tayyorlangan preparatlar (damlama,
qaynatma, suyuq ekstrakt) me'da-ichak sekretsiyasini oshiradi, ishtahani ochadi, o`t haydaydi va
ovqat hazm bo`lishini yaxshilaydi.
Quddus-CHistets bukvitsvetnыy. O‟simlikning suyuq ekstrakti bachadon qisqarishini
jonlantiradi, qon oqishini to`xtatadi, qisman yallig`lanishga qarshi, tinchlantiruvchi va gipotenziv
ta'sirga ega. Shunga asosan tug`ruqdan keyingi qon ketishida tavsiya etiladi.
Fitoterapiyada yuqorida keltirilgan alohida dorivor o`simliklardan tashqari ularning
yig`indisidan tashkil topgan yig`malar-choylar keng miqyosda ishlatiladi. Ularning umumiy soni
100 dan ortiq. Dorivor o`simliklardan tayyorlangan ushbu yig`malar ayniqsa nafas yo`llari
yallig`lanishida, me'da-ichak kasalliklarida, jigar va o`t yo`llari xastaliklarida, buyrak va peshob
yo`llari yallig`lanishida, yurak-qon tomir va boshqa bir qator a'zo va tizimlarning asosan
surunkali kasalliklarida keng ko`lamda qo`llanadi.
Ayrim shifobaxsh yig`malardan namuna keltiramiz:
Moychechak guli - 1 qism
Tirnoqgul guli - 1 qism
Zubturum bargi - 1 qism
Bo`ymadaron (er ustki qismi) - 1 qism
Ittikanak (er ustki qismi) - 1 qism
Sirlangan idishga yig`madan 10 g solinadi, ustiga 1 stakan qaynab turgan suv quyib, boshqa
idishda qaynab turgan suvga 15 daqiqaga qo`yiladi, so`ng 45 daqiqa davomida sovutiladi,
shundan keyin dokada suzib, damlama 200 ml ga etguncha qaynagan suv quyiladi. Yig`ma me'da
shirasining oshishi bilan bog`liq surunkali yallig`lanishda, 3-5 mahal, yarim stakandan ichiladi.
Bo`znoch guli - 1 qism
Bo`ymadaron (er ustki qismi) - 1 qism
Achchiq shuvoq (er ustki qismi) - 1 qism
Dorixona ukropi (mevasi) - 1 qism
Sirlangan qopqoqli idishga 20 g yig`ma solinadi va ustiga 200 ml suv quyib, qopqoqni yopi b
ikkinchi idishda qaynab turgan suv ustida vaqti-vaqti bilan aralashtirilib 25 daqiqa ushlab
turiladi. So`ngra 45 daqiqa davomida sovutiladi va dokada suziladi. Keyinchalik dokada
yig`ilgan mahsulot siqib, damlama miqdorini 200 ml gacha etkazib qaynagan suv qo`shiladi.
112
Damlamadan kuniga 4 mahal, ovqatdan 15 daqiqa oldin, yarim stakandan, o`t pufagi
yallig`lanishida ichiladi.
Dostları ilə paylaş: |