MühaziRƏ intellekt sistemləRİNİn komponentləRİNİn müvafiq quruluşU

MÜHAZİRƏ 11. EKSPERT SİSTEMLƏRİNİN TƏSNİFATI 

  

Hər  bir  təsnifat  elementlərinin  təyinatı  və  xüsusiyyətləri  vardır.  Məs.,  təlim  sistemi 

kompüter vasitəsilə hər hansı predmeti (fənni) öyrənərkən səhvləri düzəldir və düzgün cavabı 

göstərir;  öyrənənin  fənn  sahəsində  zəif  cəhətlərini  təhlil  edərək,  onların  aradan  qaldırılması 

üçün  vasitələr  hazırlayır;  mənimsəmə  dərəcəsindən  asılı  olaraq  biliyin  verilmə  miqdarını, 

həcmini və mürəkkəblik dərəcəsini təyin edir. Bu tip sistemlərə LİSP proqramlaşdırma dilinin 

öyrənilməsinə dair “Учитель Лисп”  Paskalın təlimi üzrə PROUST sistemini misal göstərmək 

olar. 

İnterrasiya səviyyəsinə görə hibrid (inteqral) sistemlər diqqəti cəlb edir. Onlar standart 

tətbiqi  proqram  zərflərini  (məs.,  riyazi  statistika,  xətti  proqramlaşdırma  və  ya  məlumat 

bazalarının idarəetmə sistemləri) aqreqatlaşdırır (uyğunlaşdırır) və biliklərin manipulyasiyası 

üçün vasitə olan proqram komplekslərindən ibarətdir. Hibrid sistemlər tətbiqi proqram zərfləri 

üçün  intellektual  Üstlük  (Надстройка),  yaxud  ekspert  bilikləri  ilə  bağlı  olan  mürəkkəb 

məsələlərin  həllində  vasitə  ola  bilər.  Lakin  avtonom  ES-lərə  nisbətən,  hibrid  sistemlərin 

işlənməsi  xeyli  mürəkkəbdir.  Çünki  müxtəlif  metodologiyası  olan  proqram  zərflərini 

əlaqələndirmək bir sıra nəzəri və tətbiqi problemlər yaradır. 

ES-lərin işlənməsinin instrumental vasitələri də yaradılmışdır. Onları 4 qrupa bölmək olar: 

Ənənəvi proqramlaşdırma dilləri (C, C+, Basic, Small Talk, Fortran və s.). Onıar əsasən 

ədədi  alqoritmlər  üçün  hesablanmışdır,  simvol  və  məntiqi  məlumatlarla  işləmək  imkanı  az 

olduğuna  görə  proqramçıdan  çox  işləmək  tələb  edir.  Lakin  bu  dillər  ənənəvi  maşın 

arxitekturasına yaxşı uyğunlaşdırılmışdır. 

1)   Süni intellekt dilləri - ən geniş yayılanları Lisp və Proloqdur. Onların 

universallığı ənənəvi proqramlaşdırma dillərindən aşağı səviyyədədir, lakin 

simvol və məntiqi məlumatlarla işləmək üçün geniş imkanları vardır. Süni 

intellekt dilləri əsasında xüsusi kompüterlər yaradılır (məs., Lisp - maşın). Bu 

dillər ekspert sistemlərinin işlənməsində tətbiq edilmir. 

2)  Xüsusi proqram instrumentariləri - süni intellekt dillərinə nisbətən daha 

yüksək səviyyədə ES-lərin işlənməsini təmin edir. Onlar əsasən Lisp dilinin 

---

proqramxanası və üstlüyüdür. KEE (Knowledge Engineering Enviroument)? FRL 

(Frame Representation Language), ARTS və s. bunlara misal ola bilər. 

3)  Örtüklər (Оболочки, shells) – örtük dedikdə bilik bazası olmayan ES – in 

hazır versiyası nəzərdə tutulur. Məs., EMYSYN (Entry MYSİN, Пустой 

MYSİN) real massivlə yüklənməmiş ES – dir. Örtüklər ES – lərin 

yaradılmasında proqramlaşdırma proseslərini aradan qaldırır. Belə halda yalnız 

real məlumatlarla bilik bazasını doldurmaq üçün predmet sahəsində işləyən 

mütəxəssis (ekspert) tələb olunur. Kitabxana – informasiya xarakterli bilik 

bazaları üçün örtükləri istifadə etmək çətindir. Çünki bir sıra prosesləri 

modelləşdirmək çox mürəkkəbdir (məs., referatlaşdırma, biblioqrafik və analitik 

icmal tərtibi və s.).