Türkçesi: Hilmi Ziya Ülken
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
nité)
diyorum. 4 2) İdrak ettiğimiz. 3) Attribut kelimesi mantıkta yüklem, metafizikte sıfat diye karşılanıyor, ancak burada Spinoza ikisini de ifade ediyor. 4) Eternel karşılığı her ne kadar başsız ve sonsuz demekte isek de Spinoza bunun yanında “sonsuz” da dediği için her yerde kullanamadık. TANRI HAKKINDA 33 Açıklama Gerçekten böyle bir varlık, ezeli hakikat, nitekim şeyin özü diye tasarlanmıştır ve bu sebepten, süre veya zaman ile açıklanamaz, hatta süre başı ve sonu olmayan şey diye tasarlanmış olsa bile. Aksiyom I Var olan her şey ya kendisinde, ya da başka bir şeyde (vel in se vel in alio ) vardır. Aksiyom II Başka bir şey aracılığı ile tasarlanmayan şeyin (per aliud) kendisinde tasarlanması gerekir (per se). Aksiyom III Verilmiş diye varsayılan gerekli bir nedenden zorunlu olarak bir eser çıkar ve tersine, hiçbir neden verilmiş değilse oradan hiçbir eser çıkmaz. Aksiyom IV Eser için olan bilgi, neden için olan bilgiye bağlıdır ve zorunlu olarak onun varlığını kuşatır. Aksiyom V Aralarında hiçbir ortaklık olmayan şeylerden birisi ötekisi ile tasarla namaz; başka deyişle, birinin fikri veya kavramı ötekinin fikri veya kav ramını kuşatamaz. Aksiyom VI Her doğru fikrin kendi objesine uygun olması gerekir (suo ideato). Aksiyom VII Bir şey eğer var-değil diye tasarlanabiliyorsa, bu şeyin özünün varlığı kuşatmadığından emin olunabilir. Önerme I Cevher tabiatça, kendi duygulanışlarından önce gelir. 34 ETİKA Kanıtlama Cevherin kendi başına var olan şey olduğu ve kendi kendisiyle tasar landığı söylendi (tanım 3): Cevherin tavır ya da duygulanışlarının kendi başlarına değil, başkasında (in alio), yani cevherde bulundukları da söy lendi (tanım 5), buradan şu sonuç çıkar ki, cevher tabiat bakımından ancak kendisiyle duran (kaim olan) duygulanışlarından önce gelir. Önerme II Farklı sıfatları olan iki cevher arasında ortak hiçbir şey yoktur. Kanıtlama Cevherin kendisinde var olan ve kendi kendisi ile tasarlanan şey ol duğu, yani var olabilen herhangi bir şeye ait başka hiçbir fikrin yardımı olmadan fikir edindiğimiz şey bulunduğu söylendi (tanım 3); buradan şu sonuç çıkar ki, farklı sıfatları olan iki cevherden her biri kendi başına var olur ve ancak kendi kendisiyle tasarlanabilir. Halbuki, kendi başına var olan ve ancak kendi kendisiyle tasarlanabilen şeyin yine kendi başına var olan ve ancak kendi kendisiyle tasarlanabilen başka bir şeyle ara larında hiçbir ortaklık yoktur. Zira aralarında ortak ne olabilirdi? Bunlar sıfatlar olamaz, çünkü tersine olarak ne olabilirdi? Bunlar sıfatlar ola maz, çünkü tersine olarak onlar türlü sıfatlara sahip gibi (diversa attributa habentes) varsayılmışlardır; bu, öz de olamaz, çünkü öz sıfatlar üzerine kurulmuştur ve sıfatlar her iki cevherde türlü türlü olunca, zorunlu ola rak onlardan her birinin özünün farklı olması gerekir. Eğer onlardan her birinin özü farklı ise, aralarında hiçbir ortaklık olmadığını söylemek doğ ru olur; en sonra aralarında ortak olan şey tavırlar veya duygulanışlar da değildir, çünkü cevherin tavırları ya da duygulanışları ancak cevherle kaimdirler (tanım 5) ve yalnız onunla tasarlanabilecekleri için, öz bakımın dan farklı olan iki cevherde aynı tavırlar ya da duygulanışlar olamaz ve tasarlanamaz. Öyle ise, farklı sıfatları olan iki cevherin aralarında hiçbir ortaklık olmadığı doğrudur. Önerme III İki şey arasında hiçbir ortaklık olmadığı zaman, onlardan biri öteki nin nedeni olamaz. TANRI HAKKINDA 35 Kanıtlama Söylendiği gibi (Aksiyom 4) eser için olan bilgi neden için olan bilgiye bağlı ise ve onu zorunlu olarak kuşatıyorsa; yine söylendiği gibi (Aksiyom 5) aralarında hiçbir ortaklık olmayan şeyler birbirleriyle tasarlanamazlarsa, bundan şu sonuç çıkar ki, aralarında hiçbir ortaklık olmayan iki şeyden biri ötekinin nedeni olarak tasarlanamaz. Çünkü eğer o ötekinin nedeni olarak tasarlanabilmiş olsaydı, bu gerek onların sıfatlarıyla, gerek tavırları ya da duygulanışlarıyla aralarındaki bir ilgi yüzünden olacaktı; halbuki birinin tavır ve sıfatlarıyla ötekinin tavır ve sıfatları arasında hiçbir ilgi yoktur, çünkü hiçbir ortaklıkları yoktur. Buradan şu sonuç çıkar ki, biri ötekiyle tasarlanamaz; başka bir yönden, eğer birinin ötekiyle tasarlanama ması doğru ise ve bununla birlikte eser için olan bilgi neden için olan bilgiye bağlı ise, meydandadır ki aralarında hiçbir ortaklık olmayan ve biri ötekiyle tasarlanamayan iki şeyden biri ötekinin nedeni olamaz, çünkü eğer olsaydı birinin ötekiyle tasarlanması gerekirdi, bu ise yoktur ve olamaz. Önerme IV İki ya da birçok seçik şey, birbirlerinden ya cevherlerin sıfatlarının farklılığından ya da cevherlerin tavırları ve duygulanışlarının farklılığın dan dolayı seçiktirler. Kanıtlama Var olan her şey ya kendisinde (en soi) vardır, ya başkasında vardır (aksiyom). Yani (tanım 3 ve 5) zihin dışında cevherler ve duygulanışlardan başka hiçbir şey yoktur; öyle ise, zihin dışında birçok şeylerin birbirlerin den seçik olmalarını sağlayan cevherlerden başka bir şey yoktur, ya da (tanım 4) aynı anlama gelmek üzere, onların sıfatları ve duygulanışların dan başka bir şey yoktur. Önerme V Alemde aynı tabiatı ya da aynı sıfatı olan iki ya da birçok cevher olamaz. Kanıtlama Birçok seçik cevher olmuş olsaydı, ister istemez onların birbirlerinden ya sıfatlarının farklılığı ile ya tavırları ya da duygulanışlarının farklılığı ile 36 ETİKA seçik olmaları gerekecekti (önerme 4). Halbuki eğer onların yalnız sıfat larının farklılığı ile seçik olacakları söylenirse, bundan anlaşılır ki onların aynı tabiatı ve aynı sıfatı olmayacaktır; ki beşinci önermenin de söylediği budur. Eğer onlar duygulanışlarının farklılığı yüzünden birbirlerinden seçik iseler, bir cevher (önerme 1) tabiatça duygulanışlarından önce geldiği için, yani (tanım 3 ve aksiyom 6), hakikatte, o başkasından seçik diye tasarlanamayacaktır, başka deyişle orada birçok cevher değil yalnız bir cevher olacaktır. Önerme VI Bir cevher başka bir cevher tarafından meydana getirilemez. Kanıtlama Beşinci önermeye göre, tabiatta aynı sıfatı olan iki cevher olamaz, yani, ikinci önermeye göre farklı sıfatları olan iki cevherin arasında hiçbir ortaklık yoktur. Üçüncü önermeye göre, iki şey arasında hiçbir ortaklık olmadığı zaman, onlardan biri ötekinin nedeni olamaz, başka deyişle biri öteki ile meydana getirilemez. Önermenin sonucu Buradan şu sonuç çıkar ki, bir cevher başka bir cevher tarafından meydana getirilemez. Çünkü tabiatta cevherler ve duygulanışlardan başka hiçbir şey yoktur. Gerçekten, bir şey başka bir şeyin nedeni olabilmesi için, bu iki şeyin aralarında ortak bir şeyin olması gerekir (önerme 3). Halbu ki iki şeyin aynı tabiatı ve sıfatları olmadıkça aralarında ortaklık yoktur. Eğer onların aynı tabiatı ve aynı sıfatları varsa, artık birbirlerinden ayrı olmayacaklar ve bunun sonucu olarak onlar tek ve aynı şeyi teşkil edeceklerdir ve yine bunun sonucu olarak, biri öteki tarafından meyda na getirilen iki cevher olmayacaklardır. Başka kanıtlama Bu önerme, çelişiğinin saçmalığıyla daha kolay kanıtlanır. Eser için var olan bilgi neden için var olan bilgiye bağlıdır ve bu onu zorunlu ola rak gerektirir (tanım 3). Cevher, kendi başına var olan ve kendi kendi siyle tasarlanan, yani var olabilen herhangi bir şeye dair başka hiçbir fikrin yardımı olmadan hakkında fikrimiz olan şeydir. TANRI HAKKINDA 37 Bundan şu sonuç çıkar ki, bir cevherin başka bir cevheri meydana getirebildiğini varsaymak çelişiktir, çünkü bu iki cevherden biri ötekinin eseri olunca ancak nedenin kavramı veya bilgisi aracılığı ile tasarlanabi lecek ve bundan dolayı da asla cevher olmayacaktır. Önerme VII Var olmak bir cevherin tabiatı gereğidir. Kanıtlama Bir cevher başka bir şeyle meydana getirilemez (önceki önermenin önerme sonucu); öyle ise o kendi kendisinin nedeni olacaktır (tanım 1), yani, onun özü zorunlu olarak varlığı kuşatır, başka deyişle, var olmak onun tabiatındandır. Önerme VIII Her cevher zorunlu olarak sonsuzdur. Kanıtlama Beşinci önermeye göre aynı sıfatı ya da aynı tabiatı olan ancak tek bir cevher olabilir. Yedinci önermeye göre, cevherin tabiatı zorunlu olarak varlığı gerektirir, öyle ise tabiatı gereğince cevher ya sonlu bir şey olarak, ya sonsuz bir şey olarak vardır. Fakat bu sonlu bir şey olamaz; zira (tanım 2) kendisi de zorunlu olarak var olması gereken (önerme 7) aynı tabiatta başka bir cevherle sınırlandırılmış olmalıdır; o zaman aynı sıfatı olan iki cevher olacaktır ki, bu da beşinci önermeye göre saçmadır; öyle ise o sonsuz olarak vardır. Scolie I Sonlu bir varlığın, gerçekte, bir kısım olumsuzluğu ve sonsuz varlığın da mutlak olumluluğu olduğu için, bundan açıkça şu sonuç çıkar ki, ye dinci önerme gereğince, cevherin tabiatı varlığı gerektirir ve cevher zo runlu olarak sonsuzdur; zira özden var olan bir şeyin varoluşunu olum suzlayacak hiçbir şey bulunamaz. Scolie II Hiç şüphe etmem ki şeyler üzerinde bütün bulanık olarak hüküm yürütenlerle onları ilk nedenleriyle tanımaya alışmamış olanlar için, varolu 38 ETİKA şun, cevherin tabiatının sonucu olduğunu söylemekten başka bir şey olma yan yedinci önermenin kanıtlanmasını tasarlamak müşkül olacaktır. Bunun sebebi şudur ki, bu türlü kimseler cevherin değişiklikleriyle asıl cevherleri asla ayıramazlar ve zaten şeylerin nasıl meydana geldiğini bilmezler. Bundan dolayı, tabii şeylerin ilkesi diye gördüklerini cevherlerin ilkesi saydıkları olmuştur: vakaa, şeylerin hakiki nedenlerini bilmeyenler, her şeyi birbirine karıştırırlar; zekâlarının hiçbir itirazına uğramadan, ağaçları nasıl yapıyor larsa konuşan insanları da öylece yapmaya kalkarlar; insanların hayat sıvı sından (liqueur séminale) olduğu kadar, taştan da doğacağını ve herhangi bir şeklin aynı suretle herhangi başka bir şekle değişebileceğini kabul ederler. Nitekim ayniyle, Tanrının tabiatını insan tabiatı ile karıştıranların hepsi, kolaylıkla Tanrıda sırf insan duygulanışlarını varsayarlar ve bu hele duygu lanışların ruhumuzda nasıl meydana geldiğini bilmedikleri zaman olur. Fakat eğer insanlar cevherin tabiatına dikkat etselerdi, yalnızca yedinci önermenin gösterdiği gibi, cevherin tabiatı zorunlu olarak varlığı gerektirdiğinden şüphe etmemekle kalmazlar, aynı zamanda bu önerme hepsi için bir aksiyom teşkil eder ve en ortak kavramlar arasına konmuş olurdu: zira, cevher deyince, kendi başına var olan ve kendi kendisiyle tasarlanan şeyi anlayacaklardı ve değişiklik deyince de başka biriyle var olan (quod, in alio est) ve ancak başka birini tasarlayarak tasarlanan şeyi anlayacaklardı. Bunun için, şimdi var olmayan değişikliklerin hakiki fikirlerine sahip olabiliriz; çünkü, fiilde, zihnimiz dışında var olmasalar bile (actu), özleri kendilerini tasarlamaya imkân veren başka bir şeyde ondan daha az dahil değildirler. Fakat cevherler hakikatte ancak zihnimiz dışında kendi kendilerine ve başka bir şeyi tasar lamaya ihtiyaç olmaksızın vardırlar. Eğer birisi cevhere dair açık ve seçik, yani doğru bir fikri olduğunu ve bununla birlikte bu cevherin var oldu ğundan şüphe ettiğini söylemiş olsa, bu tıpkı doğru bir fikri olduğunu, bu nunla birlikte onun yanlış olmadığını bilmediğini söylemek gibidir; ya da bir cevherin yaratılmış olduğunu, yani yanlış bir fikrin doğru olduğunu söylemektir ki bu da açıktan açığa saçmadır; öyle ise, cevherlerin varlığının, tıpkı özü gibi ezeli (başsız ve sonsuz) bir hakikat olduğunu olumlamak ge rekir; bundan yeni bir tarzda şu sonuç çıkar ki, burada göstermek zahmetine değdiğini zannettiğim gibi, aynı tabiatta tek bir cevher vardır. Bunu sıra ile yapmak için şunu tespit ediyorum ki: 1. Her şeyin hakiki tanımı, tanımlanan şeyin tabiatından başka bir şeyi kuşatmaz ve ifade etmez; hemen bundan sonra şu sonuç çıkar ki: TANRI HAKKINDA 39 2. Hiçbir tanım belirli sayıda ferdi kuşatmaz ve ifade etmez, çünkü o tanımlanan şeyin tabiatından başka hiçbir şeyi ifade etmez. Diyelim ki, bir üçgenin tanımı ancak üçgenin basit tabiatını ifade eder, yoksa kesin sayıda üçgenleri ifade etmez. 3. Her ne olursa olsun, kendi varoluşunun bir nedeni bulunmayan şey var değildir. 4. En sonra, bu bir şeyin varoluşunun nedeni bu şeyin tabiatında ve tanımında vardır (yani var olmak onun tabiatına ait olmak üzere) veya bulunmalıdır veya bu neden bu şeyin dışında bulunmalıdır. Bu tespit ettiklerimizden şu sonuç çıkar ki, eğer tabiatta belirli sayıda fertler varsa, zorunlu olarak bu sayıdan ne fazla ne eksik olan fertleri mey dana getiren bir neden bulunmalıdır. Diyelim ki tabiatta 20 adam varsa, tam açıklık vermek için, onların hepsini aynı zamanda ve hiçbiri ötekin den önce gelmemek üzere var sayarım; bu 20 sayıda adamın varlığını göz önüne almak için genel olarak adamların varlık nedenini göstermek yete meyecektir. Fakat bundan başka, onların 20’den ne fazla ne eksik olmaları nın hangi nedenden ileri geldiğim göstermek gerekecektir. Çünkü, onlar dan her birinin zorunlu olarak bir varoluş nedeni olmalıdır. (Gözlem 3) Fakat bu neden Gözlem 2 ve 3’e göre asıl insan tabiatının içinde bulu namaz, çünkü insanın doğru tanımı asla 20 sayısını kuşatmaz. Böylece (Göz lem 4), onlardan her birini var kılan neden, zorunlu olarak onlardan her birinin dışında bulunmalıdır ve bu sebeple mutlak surette şu sonucu çıkar malıdır ki tabiatında birçok fertler bulunabilen her şey zorunlu olarak kendi dışında bu fertlerin bir varoluş nedenine sahip olmalıdır ve madem ki cev herin tabiatı varlığı gerektiriyor, cevherin tanımı da zorunlu bir varlığı kuşatmalıdır ve bunun sonucu olarak da yalnızca cevherin tanımından onun varlığı çıkarılmalıdır; fakat cevherin tanımından 2 ve 3’üncü gözlem lerde gösterdiğim gibi, birçok cevherlerin varlığı çıkamaz; öyle ise bu tanıma göre, zorunlu olarak aynı tabiatta yalnız bir cevherin var olması gerekir. Önerme IX Bir şeyin ne kadar varlığı veya gerçekliği varsa, onun o kadar sıfatı vardır. Kanıtlama Dördüncü tanıma göre, sıfat cevherde onun özünü yani varlığını meydana getiriyor diye tasarladığımız şeydir. Bundan şu sonuç çıkar ki, daha çok varlığı ve gerçekliği olmak daha çok sıfatları olmak demektir. 40 ETİKA Önerme X Bir cevherin her sıfatı kendisi ile (per se) tasarlanmalıdır. Kanıtlama Sıfat tanım 4’e göre, cevherde onun özünü kuruyor diye tasarladığımız şeydir. Üçüncü tanıma göre cevher kendi başına var olan ve kendi ken disiyle tasarlanan şeydir. Bundan şu sonuç çıkar ki, cevherin her sıfatı kendisi ile tasarlanmış, kavranmış olmalıdır. Scolie Bir cevherde her ne kadar, gerçekten, ayrı iki sıfat varsa da, yani birini ötekinin yardımı olmaksızın tasarlıyorsak da, bunların iki varlık, iki farklı cevher meydana getirdikleri sonucunu çıkarmamalıdır; çünkü bu sıfatlardan her birinin asıl kendisi ile (per se) tasarlanabilmeleri cev herin tabiatındandır. Gerçekten, cevherin kendisinde her zaman sahip olduğu bütün sıfatları bulunur ve bu sıfatlardan hiçbiri asla başkası tara fından meydana getirilmemiştir, fakat onlardan her biri cevherin varlı ğını veya gerçekliğini ifade eder. Bir cevherin birçok sıfatları olduğunu varsaymanın saçma olması şöyle dursun, tersine, her varlığın bir sıfat altında tasarlanması gerektiği ve bu varlığın ne kadar çok gerçekliği var sa, aynı varlığın zorunluluğu ya da ezelilik ve sonsuzluğunu ifade eden ve gösteren o kadar çok sıfatı olduğu son derece meydandadır. Buradan şu sonuç çıkar ki, mutlak olarak sonsuz varlık, her biri bu varlığın sonsuz ve ezeli özünü ifade etmek üzere sonsuz sıfatları kuşatan bir varlık diye tanım landığı zaman, çok kesin bir tanım yapılmış olur. Eğer birisi cevherlerin ayrılığının hangi ayırt edici belirti ile tanınabileceğini sormaya kalkacak olursa, gelecek önermeleri okumak zahmetine katlansın, bunlar ona öğre tecektir ki, âlemde mutlak olarak sonsuz olan tek bir cevher vardır. Önerme XI Herhangi sonsuz ve ezeli bir özü ifade eden sonsuz sıfatlardan kurulmuş cevher ya da Tanrı zorunlu olarak vardır. Kanıtlama Eğer bu önermeyi olumsuzluyorsanız, düşününüz ki bu Tanrının ya da cevherin varlığını olumsuzlamaktadır: zira (aksiyom 7) bir şey var değil TANRI HAKKINDA 41 tasarlanabildiği zaman, bu şeyin özünün varlığı gerektirmediği söylene bilir. Halbuki (önerme 7) cevherin tabiatı varlığı gerektirir, çünkü (öner me 6) cevher hiçbir neden tarafından meydana getirilmiş olamaz ve o Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|