Xxvii bob. Nafosaò Òarbiyasi badiiy did va go‘zallikka muhabbatni tarbiyalash

3. Individual sinfdan tashqari ishlarning shakllari.
Individual sinfdan tashqari tarbiyaviy ishning umumiy maq-
sadi — shaxsning to‘laqonli rivojlanishi uchun shart-sharoitlar
yaratish bolada ijobiy „men“ konsepsiyasini shakllantirish hamda
uning shaxsidagi xilma-xil tomonlarni, individual imkoniyatlarini
rivojlantirishdan iboratdir.
Individual ishning mohiyati bolani umumlashtirish, unda o‘z-
o‘zini takomillashtirish, o‘z-o‘zini tarbiyalash ehtiyojini shakllan-
tirishdan iborat. Individual ishning samaradorligi oldiga qo‘yilgan
maqsadga muvofiq ish shaklini aniq tanlashgagina emas, balki bolani
ma’lum bir faoliyat turiga jalb qilishga ham bog‘liq.
Haqiqatda individual ish bolaning adabini berib qo‘yish, unga
tanbeh berish, uni koyishdan iborat bo‘lgan vaziyatlarni tez-tez
uchratish mumkin.
Bola bilan olib boriladigan individual ish pedagogdan kuzatuv-
chanlikni, nazokatni, ehtiyotkorlikni, sermulohazalikni talab etadi.
Uning samaradorligida pedagog bilan bola o‘rtasida aloqa o‘rnatilishi
asosiy shartlardandir. Quyidagi shartlarga rioya qilingandagina bularga
erishish mumkin:

---

465
1. Bolani — uning tuyg‘ulari, kechinmalari, istaklarini to‘la qabul
qilish. Bolalar muammolari (arzimas bo‘lsa ham) yo‘q. Bolalarning
his-tuyg‘ulari kechinmalar kechishi kuchiga ko‘ra, kattalarning
tuyg‘ularidan qolishmaydi. Bundan tashqari, yosh xususiyatlariga —
g‘ayriixtiyoriylik, shaxsiy tajribaning yetishmasligi, irodaning
kuchsizligi, his-tuyg‘ularning aql-idrokdan ustun kelishiga ko‘ra
bolaning kechinmalari alohida keskinlik kasb etadi va uning kelgusi
taqdiriga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun o‘qituvchining
o‘quvchini tushunishi va qabul qilishini ko‘rsatishi juda muhimdir. Bu
o‘qituvchi bolaning xatti-harakati va ishlarini ma’qullaydi degan gap
emas. Qabul qilish hech mahal bolaning fikrlariga qo‘shilishni
bildirmaydi.
2. Òanlash erkinligi. O‘qituvchi har qanday yo‘llar bilan
muayyan natijaga erishishga intilmasligi kerak. Òarbiyada „Maqsad
vositalarni oqlaydi“ degan shior mutlaqo o‘rinsizdir. O‘qituvchi
hech qachon bolani majbur qilmasligi, biror-bir narsani bo‘yniga
olishga zo‘rlashi kerak emas. Har qanday tazyiq istisno qilinadi.
O‘qituvchi shuni yodda tutishi kerakki, bola shaxsiy qaror qabul
qilish uchun to‘la haqlidir, hatto bu pedagog nuqtayi nazaridan
noto‘g‘ri bo‘lsa ham.
Pedagogning vazifasi — bolani o‘qituvchi taklif qilgan qarorni
qabul qilishga majburlash emas, balki to‘g‘ri tanlash uchun barcha
sharoitlar yaratishdir. Birinchi navbatda, bola bilan aloqa o‘rnatish
haqida o‘ylaydigan, uni tushunishni xohlaydigan, bolada mustaqil
qaror qabul qilish huquqi bor deb o‘ylaydigan pedagog, faqat
vaqtinchalik natija va tashqi xotirjamlik haqida tashvishlanadigan
o‘qituvchiga qaraganda muvaffaqiyat qozonish uchun ko‘proq
imkoniyatlarga ega:
3. Bolaning ichki ahvolini tushunish o‘qituvchidan bola
yuboradigan noverbal axborotni o‘qiy bilishni talab etadi. Bu o‘rinda
pedagogning bolada ko‘rishni istaydigan, lekin ular bolaga emas,
balki o‘qituvchining o‘ziga xos bo‘lgan salbiy sifatlarni bolada bor
deb tushunish xavfi yashiringan bo‘ladi. Insonning bunday
xususiyati proyeksiya deb ataladi. Proyeksiyani yengib o‘tish uchun
pedagog o‘zida empatiya — boshqa kishining ichki dunyosini tushu-
nish, kongruentlik — o‘zi bilan o‘zi bo‘la olish, xayrixohlik va sami-
miylik kabi sifatlarni rivojlantirishi kerak.
Mazkur shartlarga rioya qilmaslik pedagog va bolaning
muomalasida psixologik to‘siqlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Bu
to‘siqlarning ta’sirini quyidagi misolda qarab chiqamiz.
30 — Pedagogika

---

466
Òasavvur qiling, tanaffus paytida oldingizga yig‘layotgan yetti
yoshli Umida keladi-da: „Dilnoza men bilan do‘stlashishni
istamayapti“, — deydi.
Hamkasb, sizning birinchi so‘zlaringiz nima bo‘ladi? Ehtimol,
sizlardan kimdir: „Nima qildi, nimaga u do‘stlashishni xohlama-
yapti?“ — deb so‘rashni taklif etar, kimdir boshqa do‘st topishni
taklif etar, yana kimdir Umidani chalg‘itishga urinib ko‘rar. Ana
shular muomaladagi to‘siqlardir. Chunki mana shu va quyida biz
tavsiflaydigan xatti-harakatlar bolaning yig‘isini to‘xtatishga
qaratilgan. Ular haqiqatda bolaning pedagogdan kutayotgan narsasiga
mos emas.
Òo‘siqlarning og‘zaki ifodasini taklif etamiz.
So‘zlar bilan yupatish: „Òinchlan, yig‘lama, hammasi yaxshi
bo‘ladi.“
So‘rab bilish: „Nima uchun Dilnoza sen bilan do‘stlashishni
xohlamayapti? Nima bo‘ldi? Urishdilaringizmi? Sen uni xafa
qildingmi?“ va hokazo.
Maslahat: „Yig‘lashni bas qil, Dilnozaning oldiga yana bir
bor-da, nima uchun sen bilan do‘stlashishni istamayotganligini
bil, o‘zingga boshqa dugona qidir“ va hokazo.
Muammodan qochish: „Kel, sen bilan hozir o‘ynaymiz, ¾
qilamiz va hokazo“ (bolaning ko‘z yoshlarini inkor etish).
Buyruq: „Hoziroq yig‘ini to‘xtat! Qani, o‘kirishni bas qil,
eshityapsanmi, men senga nima deyapman?!“
Pand-nasihat: „Ahil o‘ynash kerak, shikoyat qilma, yaxshi
qizlar urishishmaydi, ular do‘stlashishni biladilar va o‘z qiyin-
chiliklarini o‘zlari hal etadilar, yaxshi qizlar hech qachon¾“ va
hokazo.
Faraz: „Ehtimol¾ Agar Dilnoza sen bilan do‘stlashishni
istamas ekan, balki uni xafa qilgandirsan?“
Ayblash: „Modomiki u sen bilan do‘stlashishni istamas ekan,
o‘zing aybdorsan“.
Bolaning tuyg‘ularini inkor etish: „Yig‘lama, xafa bo‘lma,
arzimagan narsa uchun tashvish tortish yaramaydi, buni qa-
rang-a, Dilnoza do‘stlashishni xohlamasmish!“
Òanqid: „Òo‘g‘ri-da, bunday yig‘loqi qiz bilan hech kim dugona
bo‘lmaydi“.
Bunday vaziyatda nima qilish kerak?
Bu savolga javob berish uchun o‘zingizning boshingizdan
o‘tgan shunga o‘xshash holatni, ya’ni yaqin kishingizdan iztirob
chekkan, qayg‘uga botgan va shunday kechinmalar bilan boshqa

---

467
yaqin kishining oldiga borgan paytingizni eslang. Nima uchun
boriladi? O‘z kechinmalarini ishonib aytgan kishidan, odatda,
nimani kutadilar? Ularni tushunishnimi?
4. „Òinglash“ va „eshitish“ degani nima? Eshitish qobiliyati
fiziologik hodisa bo‘lib, unda tovushlar ixtiyorsiz ravishda idrok
qilinadi. Òinglash — irodaviy hodisa, u kishidan muayyan irodaviy
zo‘r berishni talab etadi.
Òinglash aktiv jarayon. Shuning uchun muomala psixolo-
giyasida „faol tinglash“ degan tushuncha bor. U ikki xil bo‘ladi:
refleksiv va norefleksiv.
Norefleksiv tinglash hikoya qiluvchi juda kuchli salbiy (ranj-
alam, qayg‘u, tajovuzkorlik va h.k.) yoki ijobiy (muhabbat, qu-
vonch, baxt va h.k.) his-tuyg‘ularni boshdan kechirayotgan va
uni tushunadigan tinglovchiga ehtiyoj sezayotgan taqdirda
qo‘llaniladi.
Suhbatdoshini tushunadigan tinglovchidan quyidagilar talab
etiladi:
1. Hikoya qiluvchini diqqat bilan tinglayotgani va uni tushu-
nishga harakat qilishini o‘zining butun ko‘rinishi bilan unga namoyish
etish.
2. Luqma tashlab va o‘zi haqidagi hikoyalar bilan uning gapini
bo‘lmaslik.
3. Hech qanday baho bermaslik.
4. Baho berib, aytiladigan fikr-mulohazalarni hikoya qiluvchi-
ning tuyg‘ularini noverbal va verbal aks ettirish, ya’ni mimika,
imo-ishora bilan almashtirish, go‘yoki uning his-tuyg‘ulari ko‘zgusi
rolini bajarish yoki „Ha, sen hozir juda¾, biroz¾ (boshdan
kechirayotgan tuyg‘ularning darajasiga qarab) xafa bo‘lgansan,
ranjigansan, quvnoqsan, baxtlisan“ qabilidagi so‘zlar bilan hikoya
qiluvchining emotsional holatini berish.
5. Agar maslahatlarga ehtiyoj sezmayotgan bo‘lsa, maslahat
bermaslik.
Refleksiv tinglash ishlab chiqarish masalalarini muhokama
qilishda, munozarali vaziyatlarda zarur. Chunki, u ixtiloflarning,
kishilarning bir-birini tushunmasligining oldini oladi.
Refleksiv tinglash o‘zining „Ikki qulog‘im sizda“ kabi ko‘r-
satmasi bilan norefleksiv tinglashga o‘xshash, ammo alohida
usullari bilan ajralib turadi: aniqlash, oydinlashtirish — „¾da uchra-
shamiz“, „Nimani nazarda tutyapsiz?“, „Òushunmadim, yana
bir bor tushuntiring“, boshqacha ifodalash — „Boshqacha so‘zlar
bilan ¾ deb aytish mumkin“, „Shunday qilib, ¾ deb hisoblaysizmi?“

---

468
va hokazo. Bu usullar suhbatdoshining fikrlarini idrok qilishda
xatolarning, tushunmovchiliklarning oldini olishga qaratilgandir.
Faol tinglash — pedagog bilan bolaning aloqalaridagi to‘siq-
larni bartaraf etishning asosiy yo‘li. Sharq donishmandligida:
„Xudoning gapirish uchun bir a’zo, tinglash uchun ikki a’zo
berishi bejiz emas“ degan naql bor.
Sinfdan tashqari individual tarbiyaviy ishda rejalashtirilgan
komponent bilan bir qatorda, o‘z-o‘zidan yuz beradigan, peda-
gogik vaziyat deb ataladigan, pedagog kasbining mahorat darajasi
indikatori hisoblangan vaziyatlar ham mavjud.
Pedagogik vaziyatlarni hal etish algoritmi. G‘ayritabiiy sharoitda
bolaga samarali tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish maqsadida biz pedagogik
vaziyatni hal etish algoritmini tavsiya etamiz. Bu, bir tomondan,
tarbiyaviy samaraga erishishga, ikkinchi tomondan, bolalar bilan
kattalar o‘rtasida aloqa munosabatlarini mustahkamlashga qara-
tilgan izchil harakatlar majmuyidir. Algoritmni muntazam ravishda
qo‘llash tarbiyaviy jarayonni maqsadli, izchil va insoniy bo‘lishini
ta’minlaydi, pedagogik xatolarning oldini oladi va bolani yaxshiroq
tushunishga yordam beradi.
Pedagogik vaziyatlarni hal etish algoritmini qo‘llashni ko‘proq
ishni endi boshlayotgan pedagoglarga tavsiya etamiz.
Algoritmning qo‘llanilishini misolda ko‘rib chiqamiz.
II sinfda „Mening sevimli shahrim“ mavzusidagi sinfdan
tashqari mashg‘ulot. Suhbat vaqtida pedagog Nodir degan bola
chiroyli qalamtarosh bilan stolga o‘z nomini o‘yib yozayotganligini
sezib qoldi.
Birinchi bosqich (shartli ravishda „Stop! — Òo‘xta!“ deb ata-
ladi) o‘qituvchining vaziyatni baholash va shaxsiy his-tuyg‘u-
larini anglab yetishga qaratilgan. Bu bosqich pala-partish harakatlar
bilan bolaga zarar yetkazmaslik va u bilan bo‘ladigan munosabatlarini
murakkablashtirmaslik uchun zarur. Vaziyat bola va tevarak-atrof-
dagilar hayoti va salomatligi uchun xavf tug‘dirayotgan vaqtdagina
tez va qat’iy ish ko‘rish lozim. Lekin bunday vaziyatlar ko‘p ham
uchrayvermaydi, shuning uchun qolgan boshqa holatlarda, biroz
pauzadan foydalanib, o‘zidan: „Men hozir nimani his qilyap-
man? Men hozir nimani istayman? Men nima qilyapman?“, —
deb so‘rash tavsiya etiladi, shundan so‘ng ikkinchi bosqichga o‘tish
mumkin.
Ikkinchi bosqich pedagogning o‘z-o‘ziga „Nima uchun?“ deb
beradigan savolidan boshlanadi. Mazkur bosqichning mohiyati

---

469
bolaning xatti-harakati, qilgan ishlari sababini tahlil qilishdan
iborat. Bu juda muhim bosqich, chunki aynan shu sabablar
pedagogik ta’sir vositalarini belgilab beradi. Har bir sabab alohida
yondashuvni talab etadi.
Masalan, o‘quvchi zerikayotganligi uchun ham partani kesishi
mumkin, pichoqchani sinab ko‘rmoqchi bo‘layotgani, tevarak-
atrofdagilarning uni tan olishlarini istayotgani-yu, lekin o‘zini
qanday namoyon etishni bilmayotgani uchun ham partani kesishi
mumkin, u, shuningdek, o‘qituvchiga „qasddan“ ham partani
buzishi mumkin.
Bolaning xatti-harakati sabablarini to‘g‘ri aniqlash va „Nima
uchun?“ degan savolga aniq javob berish uchun pedagog noverbal
tushunish malakasiga ega bo‘lishi kerak.
Agar o‘quvchi partani o‘qituvchiga „qasddan“ kesayotgan
bo‘lganda, o‘z niyatini oshkor ko‘rsatar edi.
Agar o‘quvchi partani zerikkanidan kesganida edi, uning
qiyofasida diqqatnamo ko‘rinish sezilardi va u, ehtimol, pichoqning
o‘rniga ruchka yoki qalamdan foydalanib, ma’nosiz naqshlar chizib
o‘tirar edi.
Agar u pichoqni sinab ko‘rmoqchi bo‘lganida, buni u birovga
bildirmasdan, parta ostida, o‘zini namunali o‘quvchi qilib ko‘rsa-
tishga uringan holda bajarardi va hokazo.
O‘quvchining diqqat bilan o‘tirishi (tirishib ishlayotganidan
og‘zi ochilgan, o‘qituvchining yaqinlashganini sezmaydi) uning
o‘z xatti-harakatini namoyish etmasligini bildiradi. Bolaning hafsala
bilan partaga o‘z nomini yozishi u tevarak-atrofdagilarning o‘zini
tan olmayotganini his qilayotgani, o‘zini namoyon qila bilmasligi
tufayli deb taxmin qilish mumkin. Balki mazkur aniq holatda
sinfdagi o‘zining sotsial mavqeyidan qanoatlanmaslik o‘quvchining
o‘zini shunday tutishiga sabab bo‘lgandir. „Nima uchun?“ degan
savolga umumiy tarzda javob berib, algoritmning uchinchi bosqi-
chiga kirishish mumkin.
Uchinchi bosqich pedagogik maqsad qo‘yishdan iborat bo‘lib,
„nima?“ degan savol ko‘rinishida ifodalanishi mumkin: „Pedagogik
ta’sir ko‘rsatishim natijasida nimalarga erishishni xohlayman?“
Gap nojo‘ya xatti-harakatlarga taalluqli bo‘lganda, har bir pedagog
bolaning nojo‘ya harakatini to‘xtatishni va boshqa hech mahal
bunday qilmasligini istaydi. Lekin bola o‘z ishi uchun qo‘rquv
emas, balki xijolat, uyalish hissini namoyon qilgandagina bunga
erishish mumkin. Odatda, o‘qituvchi o‘zining pedagogik ta’sirini

---

470
bolaning qo‘rquv hissi asosiga quradi, bu ijobiy, lekin uzoq davom
etmaydigan samara beradi. Chunki bunday holatni saqlab turish
uchun tobora qo‘rqituvchi tadbirlar talab etiladi.
Bunday holatdan chiqish va bolada qo‘rquv emas, balki
uyalish, xijolat chekish hissini uyg‘otish uchun nima qilish kerak.
Agar pedagogik ta’sir bolaning o‘ziga emas, balki uning qilgan
ishiga, xatti-harakatiga qaratilgan bo‘lsa, uyalish samara berishi
mumkin. Agar bola o‘zining yaxshiligini, lekin o‘sha safar juda
yomon ish qilganligini aniq anglab yetgan bo‘lsa, unda or-nomus,
uyalish hissi orqali haqiqatan ham boshqa hech qachon bunday
qilmaslik istagi paydo bo‘ladi. Shuning uchun o‘z oldingizga peda-
gogik maqsad qo‘yganda bolaga siz uni qanday bo‘lsa shundayligicha
qabul qilishingizni, uni tushunishingizni, lekin ayni vaqtda uning
xatti-harakatini ma’qullamasligingizni, chunki ular shunday ajoyib
bola uchun munosib emasligini ko‘rsatishingiz lozim. Bunday
yondashuv, bolani kamsitmagan va qadrini yerga urmagan holda,
unda ijobiy xulq-atvor, tuyg‘ular uyg‘otishga qodir.
Òo‘rtinchi bosqich oldiga qo‘yilgan pedagogik maqsadga erishish
uchun eng qulay vositalarni tanlashdan iborat bo‘ladi va „Qanday
qilib istalgan natijaga erishish mumkin?“, degan savolga javob
beradi. O‘qituvchi pedagogik ta’sir ko‘rsatishdan ko‘zlangan natijaga
erishish usullari, vositalarini o‘ylab ko‘rayotganida, bolaga tanlash
erkinligini berishi kerak. Zero, bola pedagog istaganidek yo‘l tutishi
mumkin, balki uning teskarisini qilar¾ Pedagogning mahorati
bolani qanday xatti-harakat qilish, ish tutish kerakligiga majbur
qilishda emas, balki to‘g‘ri yo‘lni tanlashi uchun shart-sharoitlar
yarata bilishida namoyon bo‘ladi.
Mahoratli pedagog har qanday vaziyatdan chiqishning yo‘llari
ko‘pligini biladi. Shu sababli u bolaga bir necha variantlarni taklif
etishi, ammo eng ma’qul variantni ta’sirli qilib ko‘rsatishi va bu
bilan bolaga to‘g‘ri yo‘lni tanlashiga yordam berishi mumkin.
Mohir pedagog qo‘rqitish, jazo berish, piching qilish, yomon
xulqi haqida kundalikka yozib qo‘yish, ota-onalarga arz qilishdan
o‘zini tiyishga harakat qilib, xilma-xil pedagogik vositalardan
foydalanadi. Chunki pedagogik ta’sir ko‘rsatishning yuqorida aytib
o‘tilgan usullari samarasiz bo‘lib, pedagog kasbiy mahoratining
pastligidan dalolat beradi. Pedagogik faoliyatining boshlanishidanoq
bunday vositalardan voz kechish pedagogning ijodkorligi uchun
katta imkoniyatlar beradi hamda bola bilan bo‘ladigan muomala
jarayonini quvonchli va samarali qilish imkonini yaratadi.

---

471
Beshinchi bosqich — pedagogning amaliy ishlaridir. Mazkur
bosqich pedagogik vaziyatni hal etish yuzasidan olib borilgan barcha
ishlarning mantiqiy yakunidir. Aynan mana shu bosqichda pedagogik
maqsad amalga oshiriladi.
O‘qituvchi olib borgan pedagogik ishlarning muvaffaqiyati
uning bolaning xatti-harakatlari sababini qanchalik to‘g‘ri aniq-
laganiga, konkret pedagogik maqsadni qanchalik aniq ifodalaganiga,
oldiga qo‘ygan maqsadiga erishish uchun eng ma’qul usulni
qanchalik to‘g‘ri tanlaganiga hamda ularni haqiqiy pedagogik
jarayonda qanchalik mohirlik bilan joriy etganiga bog‘liq.
Òajribali pedagog o‘zining tarbiyaviy ta’sir natijalari vaqt
jihatdan ancha keyin samara berishini biladi va shuning uchun,
garchi bu yaxshi jihatlar hali aniq namoyon bo‘lmasa ham,
bolaning yaxshi jihatlariga tayangan holda ish ko‘radi. U har qanday
bolani qabul qilganida, uning „bugungi kunda“ qandayligiga qarab
emas, balki „ertaga“ u qanday bo‘lishi mumkinligiga qarab unga
murojaat qiladi.
Pedagogik vaziyatni hal etish algoritmidagi yakuniy bo‘lgan
oltinchi bosqich pedagogik ta’sirni tahlil qilishdan iborat bo‘ladi
va u pedagogning bolalar bilan bo‘ladigan munosabatlarining
samaradorligini baholashga imkon beradi. Bu bosqichni alohida
e’tiborga olmaslik mumkin emas, chunki u qo‘yilgan maqsadni
erishilgan natijalar bilan taqqoslash imkonini beradi. Buning asosida
esa pedagog ishining samaradorligini aniqlash va istiqbolda yangi
marralarni belgilash mumkin.