Xxvii bob. Nafosaò Òarbiyasi badiiy did va go‘zallikka muhabbatni tarbiyalash

Savol va topshiriqlar
1. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning mazmuni va vazifalari haqida
gapiring.
2. Qaysi fazilatlar insonga ko‘rk bag‘ishlaydi, baxt keltiradi?
3. Qanday yomon odat, xatti-harakat, xulq-atvor qoralanadi va u
yomon illat sanaladi? Bu haqdagi qanday rivoyat, hikoyatlarni
bilasiz?

---

387
XXIX BOB.
 
O‘QUVCHILARDA
FUQAROLIK TARBIYASINI
SHAKLLANTIRISH
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida shakllanayotgan milliy
istiqlol g‘oyalari fuqarolarni Respublika Konstitutsiyasida e’tirof
etilgan insonparvarlik, demokratik, huquqiy davlat va jamiyatni
barpo etishdek ezgu maqsad atrofida birlashtirishga xizmat qiladi.
Har bir fuqaroning ijtimoiy-siyosiy faolligini yuzaga keltirish,
fuqarolik (huquqiy) madaniyatini qaror toptirish — fuqarolik
(huquqiy) jamiyatining asosiy talabi sanaladi.
Davrning ushbu o‘ta dolzarb talabi mustaqillik yillarida
O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan qabul qilingan
qator qonun va qarorlar, shuningdek, Prezidentimiz I. A. Karimov
asarlari mazmunida o‘zining yorqin ifodasini topdi. Ijtimoiy
tarbiyaning samarali, izchil tizimini yaratish, jamiyatda fuqarolik
(huquqiy) madaniyatini shakllantirish muammolarining ijobiy
hal etilishi jamiyat ijtimoiy hayoti uchun muhim ahamiyatga
egadir. Ijtimoiy hayotda fuqarolik madaniyatining shakllanishi
uchun zaruriy shart-sharoitlarni vujudga keltirish: bir tomon-
dan, jamiyat manfaatlari uchun; ikkinchi tomondan, shaxs
(fuqaro) manfaatlariga to‘la mos keladi. Shu sababli respublika
mustaqilligi sharoitida ijtimoiy ta’lim-tarbiyani tashkil etish
mazmunini tubdan yangilash zaruriyati yuzaga keladi. Ijtimoiy
tarbiyani keng ko‘lamda (kompleks) tashkil etish bugungi
kunning talabi bo‘lib qolmoqda.
O‘z fuqarolariga ega bo‘lish har bir davlatning zarur va
muhim belgisi sanaladi. Huquqiy o‘rni qonun yo‘li bilan kafo-
latlanadigan shaxsning davlat ichkarisida yoki tashqarisida bo‘li-
shidan qat’i nazar, ma’lum bir davlatga qarashlilik holatiga
fuqarolik deyiladi. Shunday huquqqa ega shaxs fuqaro deb ataladi.
O‘zbekiston fuqarosi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qabul qilgan tegishli
qonun-qoidalarda belgilangan huquqlardan foydalana oladi,
qonunlarda ko‘rsatib o‘tilgan burchlarni bajaradi.
Fuqarolikning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar:
— muayyan davlat a’zosi ekanligini his etish, shaxs taqdiri
davlat va jamiyat hayoti bilan uzviy chambarchas bog‘liq ekan-
ligini tushunib yetish;

---

388
— xalq, davlat oldidagi fuqarolik huquq va burchlarini
qonunchilik asosida bilish, ularga so‘zsiz, qat’iy amal qilish;
— o‘z xalqi, davlati o‘tmishiga hurmat tuyg‘usini qaror
toptirish, shaxsiy manfaatlardan respublika manfaatlarini ustun
qo‘ya bilish, xalq, Vatan ravnaqi, istiqboli uchun kurashishga,
yurt tinchligini himoya qilishga va asrab-avaylashga tayyor turish;
— davlat ramzlariga cheksiz muhabbatni qaror toptirish,
uning muhofazasi uchun tayyorgarlik, davlat ramzlarining mil-
lat, xalq or-nomusi, sha’ni, qadr-qimmati ekanligini anglash;
— ijtimoiy-siyosiy onglilik, ijtimoiy faollik, davlatning ichki
va xalqaro siyosati qoidalarini tushunish va idrok qilish;
— milliy va umuminsoniy axloq hamda xulq me’yorlarining
buzilishiga nisbatan murosasiz kurashish kabilar kiradi.
Jamiyat tomonidan qonunchilik yo‘li bilan belgilangan talab
fuqaro xulqini baholash, xatti-harakatlar mohiyatini tahlil qi-
lish uchun mezon bo‘lib xizmat qiladi. Ana shu talablarga muvo-
fiq fuqaroning xulq-atvoridagi ayrim ko‘rinishlar, harakatlar
yoki odatlar ma’qullanadi yoki qoralanadi.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining maqsadi erkin, de-
mokratik, insonparvar, huquqiy davlat va jamiyat qurishdir. Bu
jamiyatni bunyod etish jarayoni yangi ijtimoiy fuqarolik tar-
biyasi vazifalarini murakkablashtiradi. Chunki demokratik hu-
quqiy jamiyat barpo etilishining muvaffaqiyati fuqaroning ijti-
moiy-siyosiy onglilik darajasiga, fuqarolik fazilatlarining qaror
topganligiga, ijtimoiy faollik ko‘rsatkichlariga bog‘liq.
Fuqarolikning ijtimoiy asosi yangi iqtisodiy munosabatlar
bo‘lib, unda fuqarolarning shaxsiy manfaati jamiyat manfaatlari
bilan qo‘shilib, uyg‘unlashib ketadi.
Milliy va umuminsoniy qadriyatlar g‘oyalari, demokratik
talablar hamda axloqiy-huquqiy me’yorlarga muvofiq faoliyat
yuritish ijtimoiy fuqarolik munosabatlarining muhim qoidasiga
aylanadi.
Fuqarolik tarbiyasining maqsadi fuqarolik tushunchasining
mohiyatini anglash orqali o‘quvchilarda yuksak darajadagi fuqa-
rolik madaniyatini shakllantirish, ularni xalq, vatan, jamiyat
uchun fidoyi insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir.
Fuqarolik tarbiyasining vazifalari, asosan, quyidagilardan
iborat:
1. Yosh avlodni doimiy ravishda jamiyatda ustuvor mavqega

---

389
ega bo‘lgan axloqiy va huquqiy me’yorlarga rioya etishga o‘rgatib
borish.
2. O‘quvchilarga fuqarolik huquq va burchlari to‘g‘risida
ma’lumotlar berib borish, ularda fuqarolik faoliyatini tashkil
etish borasida ko‘nikma va malakalar hosil qilish.
3. O‘quvchilarda davlat ramzlariga hurmat va muhabbatni
qaror toptirish, Respublika Prezidenti sha’ni, or-nomusini hi-
moya qilishga tayyorgarlik hissini shakllantirish.
4. O‘quvchilarda xalq o‘tmishi, milliy qadriyatlariga nisba-
tan muhabbat tuyg‘usini uyg‘otish, ularda g‘ururlanish, faxr-
lanish va iftixor hislarini oshirish.
5. Vatan, xalq va millat ishiga sodiqlik, o‘z manfaatlarini
yurt manfaatlari bilan uyg‘unlashtira olishiga erishish, fidoyi
fuqaroni tarbiyalab voyaga yetkazish.
6. Vatan, yurt ozodligi va mustaqilligini e’zozlovchi, ardoq-
lovchi, uni himoya qilishga tayyor fuqaroni tarbiyalash ishiga
keng jamoatchilik e’tiborini jalb etish.
7. O‘quvchilarda fuqarolik tarbiyasini tashkil etishda shaxs-
ning Davlat Konstitutsiyasida ko‘rsatilgan huquqlaridan foyda-
lanish hamda burchlarining bajarilishi xususida ma’lumotlar be-
rish, ularda ijtimoiy faoliyatni tashkil etishda huquqlardan foy-
dalanish va burchlarini bajarish bo‘yicha ko‘nikma va malakalarni
hosil qilish maqsadga muvofiqdir.
Respublika Bosh qonunida shaxsning quyidagi huquqlari
kafolatlanadi: yashash huquqi, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik,
ayblanayotgan shaxs ishining sudda qonuniy tartibda, oshkora
ko‘rib chiqilishi, har kim o‘z sha’ni va obro‘siga qilinadigan
tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga noqonuniy aralashishdan
himoyalanishi va daxlsizligi, respublika hududida bir joydan
ikkinchi joyga ko‘chish, O‘zbekiston Respublikasiga kelish va
undan chiqib ketish, fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi, vijdon
erkinligi, davlat ishlarini boshqarishda bevosita yoki o‘z vakillari
orqali ishtirok etish, kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga va
boshqa jamoat birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda
ishtirok etish, saylash va saylanish, mulkdor bo‘lish, mehnat
qilish, erkin kasb tanlash, dam olish, qariganda yoki mehnat
layoqatini yo‘qotganda, shuningdek, boquvchisidan mahrum
bo‘lganda ijtimoiy ta’minot olish, tibbiy xizmatdan foydalanish,
bilim olish, ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi.

---

390
O‘quvchilarga huquqlari borasidagi bilimlarni berish bilan
birga, fuqarolarning burchlari nimalardan iborat ekanligi haqida
ma’lumot berish, bu borada o‘quvchilarda nazariy va amaliy ko‘-
nikmalarni hosil qilish ko‘zlangan maqsadga erishishida muvaf-
faqiyat omili bo‘ladi.
Fuqarolarning burchlari quyidagilardan iborat:
— fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga,
shuningdek, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni,
qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar;
— fuqarolar O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va
madaniy merosini avaylab-asrashga majburdirlar;
— fuqarolar atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘-
lishga majburdirlar;
— fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy
yig‘imlarni to‘lashga majburdirlar;
— O‘zbekiston Respublikasini himoya qilish O‘zbekiston
Respublikasi har bir fuqarosining burchidir.
Davlatimiz ramzi — gerbi tasviri tushirilgan muhrlar, huj-
jatlarning blanklari, ulardan foydalanish va saqlash, yo‘qotish
tarkibi respublika Vazirlar Mahkamasining maxsus hujjati aso-
sida tartibga solinadi.
Davlat gerbi, shuningdek, fuqarolik pasportida, korxona,
tashkilot, muassasalarning ish qog‘ozlari, muhrlarida, respublika
pul, qimmatli qog‘ozlarida o‘z ifodasini topgan. Inson shaxs
sifatida o‘z sha’ni, or-nomusini qanchalik muqaddas bilsa, fu-
qaro sifatida davlat ramzlarini shu qadar muqaddas bilishi,
muhofaza qilish uchun o‘zida mas’ullik tuyg‘usini qaror top-
tirishi lozim. Fuqarolik tarbiyasini yo‘lga qo‘yish jarayonida
davlat ramzlaridan noqonuniy hamda axloqsiz ravishda foydala-
nayotgan kimsalarga nisbatan murosasiz bo‘lish lozimligini
uqtirib o‘tish maqsadga muvofiqdir.