Xxvii bob. Nafosaò Òarbiyasi badiiy did va go‘zallikka muhabbatni tarbiyalash
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
A. Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. T., „O‘qituvchi“, 1992- y.,
11- bet. 380 qonuniyat asosida rivojlanib boradi. Demak, axloqning rivoj- lanishi obyektiv shart-sharoitlari bilan subyektiv omillarning o‘zaro munosabati qay darajada ekanligi bilan bog‘liqdir. Inson ijtimoiy hayotga aralashar ekan, ijtimoiy muno- sabatlar ta’siriga tushadi. Ijtimoiy munosabatlar o‘zgarishi bilan shaxsning ma’naviy qiyofasi, yangi dunyoqarash, g‘oya va tasavvurlari, jumladan, axloqi ham, shuningdek, unga bo‘lgan qarashlari ham o‘zgarib boradi. Har qanday shaxs o‘z dunyo- qarashi, axloqiy qoidalarini va ular ta’sirida shakllangan odat va ko‘nikmalarini o‘zlashtirib borishi bilan birga, aniq ijtimoiy voqealarga, o‘zini o‘rab olgan narsa va hodisalarga, kishilarning xatti-harakatlariga, yurish-turishlari va muomalalariga muayyan hayotiy mavqeda turib, maqsadga muvofiq tarzda baho beradi. Axloq — tarixiy hodisa. Axloq me’yor-qoidalari barcha zamonlar uchun bir xil, o‘zgarmas bo‘lishi mumkin emas. Muayyan jamiyat uchun ayrim axloqiy qoidalar to‘g‘ri bo‘lsa, boshqa davrga kelib noto‘g‘ri bo‘lib qolishi mumkin. Shuningdek, u yoki bu mamlakatlar xalqlari uchun shu xalqlarning an’ana va urf-odatlaridan kelib chiqadigan ba’zi qoidalar axloqiylik yoki axloqsizlik bo‘lishi mumkin. Shak- shubhasiz, bu turli-tumanlik bola tarbiyasida ham o‘z aksini topadi. Zotan, dunyodagi barcha mamlakatlar, millat yoki elatlar uchun odatlar, rasm-rusumlar, axloqiy qoidalar bir xil bo‘lishi mumkin emas. Bu qoidalar tarixan tarkib topgan bo‘lib, iqlim va joy, an’ana va sharoit ta’sirida o‘zgarib, rivojlanib boradi. Ana shularning hammasini bilib, ularni o‘z o‘rnida to‘g‘ri tushunish ham tarbiyalanganlik belgisi hisoblanadi. Ayni vaqtda, mintaqaviy hududni o‘z ichiga oladigan bir qator xalqlarning turmush tarzidan, yashash sharoitlaridan kelib chiqadigan qoidalar ham mavjuddir. Masalan, shu ma’no- da sharqona yoxud o‘zbekona degan iborani ishlatamiz. O‘zbekona, milliy axloqda ota-bobolarimizning tarixiy tajribalari, davrlar sinovidan o‘tgan saboqlari va bizga doimo madad bo‘lib turgan ruhiy quvvatlari jamuljamdir. Ularning sharofatlari tufayli milliy-axloqiy qadriyatlarimiz asrlar osha avlodlardan avlodlarga o‘tib kelmoqda. Chunki bir tomchi bo‘lsa ham ularning qoni tomirimizda oqayotir. Ana shu qonni jo‘sh urdirmoq bilan yuraklarimiz uyg‘oq, dilimiz ravshan, tafakku- rimiz munavvar. Ana shunday kayfiyat bizning dilimizda ko‘p 381 yillardan beri yashirinib kelinar edi. Endilikda milliy istiqlol tufayli milliy-axloqiy qadriyatlarimiz qaytadan tiklandi. Ulardan bolalarni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalashda foydalanish oilaviy tarbiyamiz uchun obyektiv pedagogik zaruriyatga aylandi. Yosh mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun ma’na- viyati yuksak, barkamol insonlar zarur. Shuning uchun ham yurtboshimiz „Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch“ degan hikmatli shiorni yanada balandroq ko‘tardiki, yuksak ma’naviyat mustaqillikni mustahkamlash, rivojlantirish uchun muhim va zaruriy tamoyillardan biri bo‘lib qoldi. Barkamol insonni tarbiyalash, voyaga yetkazish haqida musulmon Sharqi axloqi bir qator asarlarni yaratgan. Chunon- chi, Kaykovusning „Qobusnoma“, Sa’diyning „Guliston“, „Bo‘ston“, Amir Temurning „Temur tuzuklari“, Abdurah- mon Jomiyning „Bahoriston“, Alisher Navoiyning „Mahbub ul-qulub“, Husayn Voiz Koshifiyning „Axloqi muhsiniy“ va boshqalarni ko‘rsatishimiz mumkin. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng ta’lim- tarbiyaning mazmuni va mohiyatida, usullari va shakllarida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ta’lim-tarbiyada milliy qadriyatlarni shakllantirish va rivojlantirish asosiy o‘rinni egalladi. Tariximiz, madaniyatimiz, milliy urf-odatlarga e’tibor kuchaydi. Haqiqatan ham, bugungi kunda O‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlash va kelajakda istiqlol istiqbolini rivojlantirish, avvalo, komil insonlarga bog‘liq. Chunki bunday insonlar tufayli fan va madaniyat, sanoat va qishloq xo‘jaligi rivojlanadi. Zero, axloqiy madaniyat vazifalaridan biri komil insonni voyaga yetkazish, uni tarbiyalashdan iborat. Komil inson O‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlashda o‘z e’tiqodi, g‘ayrat-shijoati, madaniyati, bilimi va ularni tatbiq etish mahorati bilan ajralib turadi. U jamiyatda, jamoada xalqlar va millatlar o‘rtasida do‘stlik, sog‘lom turmush tarzini yaxshi- lashga qaratilgan muhitni vujudga keltirishga intiladi. Komil insonni shakllantirishda maktabda, oilada, sog‘lom ma’naviy muhit barqaror bo‘lishiga erishish muhim ahamiyatga ega. Chunki sog‘lom muhit natijasidagina axloqiy fazilatlar tarkib topadi. Kishi o‘z hayotida axloqiy kamolotga qanchalik ko‘p intilsa, shunchalik o‘z xato-kamchiliklarini anglab boradi. 382 Turon zaminimiz xalqlari axloqiy tarbiya sohasida boy an’a- nalarga ega. Axloqqa oid dastlabki fikrlar „Avesto“ kitobida, qa- dimgi bitiklarda va boshqa yozma manbalarda o‘z ifodasini topgan. Bulardan tashqari, o‘zbek xalqi o‘rtasida keng tarqalgan pand- nomalar, o‘gitlar va odobnomalarda, xalq pedagogikasida, falsafiy risolalarda, allomalar merosida axloqiy masalalarga keng o‘rin berilgan. Axloq-odob insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatining negizini tashkil etadi. Shuning uchun ham o‘quvchida jamiyatga bo‘lgan hurmatni yuksaltirish mustaqilligimizni mustahkam- lashga, axloqiy madaniyat egasi bo‘lishga, axloqiy ongni, o‘zini o‘zi anglab yetishga, yaxshi insonlarga bo‘lgan e’tiqodni rivojlantirishga olib keladi. Maktab o‘qituvchilari dars va darsdan tashqari jarayonlarda do‘stlik, hamjihatlik, hamkorlik, bir-birini qo‘llab-quvvatlash, birovning dardiga darmon bo‘lish kabi fazilatlar xalqimiz va millatimiz kuch-qudratining asosi, ijti- moiy-iqtisodiy, siyosiy taraqqiyotning negizi ekanligini o‘z o‘quvchilariga tushuntirishlari darkor. Ma’naviy-axloqiy tarbiya — ma’naviy ongni bir maqsadni ko‘zlab tarkib toptirish, axloqiy tuyg‘ularni rivojlantirish hamda xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarini hosil qilishdan iborat. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi jamiyat talablariga bog‘liq bo‘lib, bu talablar, o‘z navbatida, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi va jamiyatda yoshlarni o‘qitish va tarbiyalash ishlarining hammasi yosh avlodda ma’naviy axloq va e’tiqodni shakllantirishga, ularni Vatanga cheksiz sadoqat ruhida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim. Yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash tizimini tako- millashtirishda boshlang‘ich maktab muhim o‘rin egallaydi. Insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatini shakllantirish, salbiy illatlarga qarshi nafrat uyg‘otish, ongli intizomni tarbiya- lash, komil insonni voyaga yetkazish kabilar axloqiy tar- biyaning vazifalaridir. Axloqiy tarbiya vazifalaridan yana biri insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatini yuqori pog‘onaga ko‘tarishdir. Imon va insof, so‘z va ish birligi, insonparvarlik — yangi qurilayotgan jamiyatning asosiy xususiyatlari bo‘lib qoladi. Shunday ekan, jamiyat va xalq manfaati, uning baxt-saodati uchun kurashish mas’uliyatini har bir fuqaro teran his etishi va unga amal qilishi lozim. Yoshlarni tarbiyalashda sharqona va 383 milliy axloq-odob normalari asosida ish yuritish bilan birga, jamiyatga hurmat, mustaqillikni mustahkamlash, insonlarga insoniy munosabatda bo‘lish kabi fazilatlarni singdirish taqozo etiladi. Bu vazifalarni amalga oshirish o‘quvchilarning jamiyatga bo‘lgan munosabatini shakllantirishda muhim ahamiyatga egadir. O‘quvchilarni jamiyat manfaati uchun qilinadigan mehnatga ilhomlantirish o‘qituvchining eng muhim vazifasi hisoblanadi. O‘quvchining jamiyatga bo‘lgan munosabatida milliy birlik, birdamlik va hamkorlik tuyg‘ulari, turli xalqlarga bo‘lgan hurmat kabilar yaqqol namoyon bo‘lishi zarur. O‘zbekiston mustaqilligi, yurtimiz ravnaqi yoshlarni o‘qish, izlanish va mehnatdan qochmaydigan, har qanday qiyinchilik- lardan hayiqmaydigan, salbiy illatlarga nafrat bilan qarash ruhida tarbiyalashni talab qiladi. Shunga ko‘ra bugungi O‘zbe- kiston zaminida yashayotgan har bir yosh kelgusida shu o‘l- kaning haqiqiy egasi bo‘lib yetishishi, uning gullab-yashnashi haqida qayg‘urishi, erishgan yutuqlarni mustahkamlashi lozim. Boshlangich sinf o‘qituvchisi o‘quvchilarning ma’naviy-ax- loqiy tarbiyasida quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: a) O‘quvchilarda jamiyatga va Vatanga sadoqatni tarbiyalash. b) Mehnatga axloqiy munosabatni tarbiyalash. d) Atrofdagi kishilarga axloqiy munosabat. e) Shaxsning o‘ziga, o‘z xulqiga axloqiy munosabatni tar- biyalash. Axloqiy tarbiya vazifalaridan biri — ongli intizom bo‘lishidir. Ongli intizom kishining kundalik faoliyatida, xulq-atvorida, kishilar bilan aloqasida, umumiy dunyoqarashida namoyon bo‘ladi. Ongli, intizomli kishining madaniyati, muomalasi kundalik masalalarni hal qilish bilan, hayotining mazmuni, yaxshilik va yomonlik, ma’naviy boylik haqidagi tasavvurlari bilan u yoki bu tarzda bog‘langandir. Ongli intizom egasi bo‘lgan kishi o‘z axloqiy burchini to‘g‘ri anglaydi, o‘z xatti-harakatlariga baho beradi, noto‘g‘ri xatti- harakatni qoralaydi. Intizomli kishi o‘z xulq-atvoriga to‘g‘ri baho berish bilan birga, biror xatti-harakat uchun shaxsiy mas’uli- yatni his etadi. Abdulla Avloniy „Intizom deb qiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni har birini o‘z vaqtida tartibi ila qilmoqni aytilur. Agar yer yuzida intizom bo‘lmasa edi, insonlar bir daqiqa yasholmas edilar“ deb ta’kidlaydi. Demak, intizom ruhimizga, fikrimizga 384 ta’sir qiladigan xislat, tartib-odob, ma’naviy quvvatdir. Intizom yaxshi xulqlarning manbayidir. O‘quvchilarda ongli intizomni, odobni tarbiyalashda o‘qituv- chilar o‘z xulq-atvorlari, muomala madaniyati bilan namuna bo‘lishlari darkor. Chunki ularning yurish-turishi, odobi o‘quv- chining ichki e’tiqodiga aylanishi va ma’naviyatiga ta’sir etishi kerak. Shundagina o‘quvchilar jamiyat va jamoa oldida axloqiy tarbiya talablariga javob beradigan xulq-atvor egalari bo‘la oladilar. Axloq-odob tarbiyasi milliy, ma’naviy, umuminsoniy qadri- yatlar asosida amalga oshirilgandagina uning mazmuni yanada boyib boradi. Chunki milliy, umuminsoniy va ma’naviy qad- riyatlar axloqiy tarbiyaning hamma tomonlarini qamrab oladi. Ma’naviy-axloqiy tarbiya — ta’lim berish bilan bog‘liq bo‘l- gani holda, o‘z xususiyatlariga, o‘ziga xos vazifalari, uni tashkil etishning forma va metodlariga ega bo‘lib, maxsus ravishda o‘rganilishi lozim. O‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning muhim sharti ularning o‘quv va o‘qishdan tashqari xilma-xil faoliyat- larining birligi to‘g‘risidagi tushunchalar bilan bog‘liqdir. O‘quv va ma’naviy-axloqiy tarbiya faoliyati bir-birlarini to‘ldirishi lozim. Pedagog tomonidan tarbiyaviy bosqichga rahbarlik qilingan taqdirdagina tarbiyada biror maqsadga qaratilganlik, ma’lum bir tizimning bo‘lishi mumkin. Ma’naviy-axloqiy tarbiyalash, avvalo, tarbiyalanuvchi shaxsining tarkib topish jarayoniga rahbarlik qilishni taqozo etadi. Insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatini shakllantirish, salbiy illatlarga qarshi nafrat uyg‘otish, ongli intizomni tarbi- yalash, komil insonni voyaga yetkazish kabilar axloqiy tarbiyaning vazifalaridir. Axloqiy tarbiya vazifalaridan yana biri insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatini yuqori pog‘onaga ko‘tarishdir. Prezidentimiz erkin fuqaro, ozod shaxs, barkamol inson haqida gapirib, quyidagi to‘rt jihatga e’tiborni qaratdi, ya’ni har bir fuqaro: — o‘z haq-huquqini taniydigan bo‘lsin, buning uchun ku- rashsin; — o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo‘lsin, imkoni- yatlarini ishga solib, samarasini ko‘rsin; — atrofida sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bildira olsin; 385 — shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uyg‘un holda ko‘rib, faoliyat yuritsin 1 . Bular barkamol inson fazilatlari haqidagi aniq va to‘liq ta’rifdir. Ma’naviy barkamol inson shon-shuhrat, mansab, moddiy boylik ketidan quvmaydi, moddiy qiyinchiliklarga duch kelganda qaddi bukilmaydi, ba’zan uyushtirilgan tuhmat-u fitnalar uning ruhini tushira olmaydi. Demak, har qanday shum taqdir va qismat pokiza, mard, ma’naviy barkamol inson ma’naviyatini buza olmaydi, balki mustahkamlaydi, chiniqtiradi. Yuksak darajadagi ma’naviyatga ega inson fidoyilik, jasorat, mardlik, o‘z xalqini sevish, Vatanni qadrlash, ajdodlaridan faxrlanish kabi oliyjanob fazilatlari bilan ajralib turadi. Insonning insonligi, birinchi navbatda, uning ma’naviy-axloqiy jihatdan barkamol- ligi, pokligi bilan belgilanadi. Ma’naviy-axloqiy barkamollikning asosiy qirralariga yuqo- rida aytilganlardan kelib chiqib, quyidagilarni kiritish mumkin: ota-ona, farzandlar, qarindoshlar, xullas, butun oila a’zolari, qo‘ni-qo‘shnilari, mahalla-ko‘y, qishloqdoshlari va butun mamlakat xalqi farovonligi haqida qayg‘urish; tevarak-atrofdagi insonlar unga kerak bo‘lganligi singari, o‘zi ham ularga kerakli bo‘lishga intilish; odob-axloqi, fe’l-atvorini yoqimli qilishni insoniy burch deb hisoblash; ota-bobolardan, ajdodlardan yodgor bo‘lib qolgan madaniy merosni qadrlash; milliy qadriyatlarni e’zozlash va ularga sodiq bo‘lib qolish; vatan- parvarlik, xalqparvarlik, insonparvarlik tuyg‘ularining barqaror bo‘lishi; o‘zaro muomala-munosabatda o‘rnak bo‘lishga moyillik, birovning og‘irini yengil qilishni odat qilish; umumxalq ma’qullagan va hukumat tomonidan qonuniy qabul qilingan Konstitutsiyani hurmat qilish va unga sadoqat namunalarini amalda ko‘rsatish; Vatanni himoya qilish, boshqacha aytganda, harbiy vatanparvarlik tuyg‘ulari bilan yashash; diyonat va adolat, mehr-shafqat va ezgulikni himoya qilish; va’daga vafoli bo‘lish va boshqalar kiradi. O‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalashda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi quyidagi omillardan foydalanishi mumkin: 1 O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent, „O‘zbekiston“, 2000- y. 232 — 233- betlar. 25 — Pedagogika 386 — tarbiyaning o‘quvchilar ruhiyati va yosh xususiyatiga mosligini hisobga olish; — o‘quvchilarning aqliy-ma’naviy munosabatlari ta’sirini o‘rganish; — o‘qituvchi-tarbiyachining savodxonlik darajasi, san’at va mahorati. O‘quvchilarda intizomlilikni tarbiyalashda darslarning ijodiy, noan’anaviy, suhbat, o‘yin, tabiatda, bahs-munozara, uchra- shuv shaklida bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|