Xxvii bob. Nafosaò Òarbiyasi badiiy did va go‘zallikka muhabbatni tarbiyalash
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
J. Tulenov, Z. G‘ofurov. Falsafa. T., „O‘qituvchi“. 1997- y. 20- bet.
396 TA’LIM JARAYONIDA ILMIY DUNYOQARASHNI SHAKLLANTIRISH Yosh avlodda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish hamma davrlarda millatning ilg‘or kishilari diqqat markazida bo‘lgan. Ilmiy dunyoqarash ijtimoiy tarixiy hodisa sifatida doim vorislik asosida rivojlanadi. O‘tmish dunyoqarashlari yangi davr dunyoqarashining ildizini tashkil etib, uni hayotbaxsh oziqa bilan ta’minlab turadi. Ilmiy dunyoqarashni amalga oshirishda kishi narsa va buyumning, voqea va hodisalarning ko‘rinib turgan ifodasiga, shakliga qarab emas, balki ularning ichki mohiyatiga, mazmu- niga qarab baho berishi kerak. Inson ongini, tafakkurini fayla- suflar tabiat — materiya rivojlanishining mahsuli deb hisoblay- dilar. Odamlar tabiat va ijtimoiy turmush hodisalariga ilmiy nuqtayi nazardan qarashga asoslanib, bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarini vujudga keltiradilar, shu asosda odam o‘zini o‘zi bilib oladi. O‘qituvchi o‘quv jarayonida ilmiy dunyoqarashni shakllan- tiradi. Odam o‘zining butun umri davomida ham dunyoqarashga doir yangidan-yangi masalalarni hal qilish bilan shug‘ulla- naveradi. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda badiiy adabiyot — xalq og‘zaki ijodi, ertaklar, hikoya va qissalarning ahamiyati beqiyos. Masalan, „Kalila va Dimna“, „Qobusnoma“, „Ming bir ke- cha“ kabi durdona asarlarda qissa va mantiqiy bilishga tegishli matallar, ertaklar, hikoyalar baytlar ko‘p bo‘lib, bu ma’naviy javohirlar yoshlarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilar maktabda ta’lim-tarbiya olish davrida tabiat fanlarining asoslarini o‘rganish bilan obyektiv dunyodagi pred- met va hodisalarning rivojlanishi, ularning o‘zaro bog‘lanishi, harakati haqida bilimga ega bo‘ladilar. O‘quvchilar bu bilimlar asosida asta-sekin tabiat qonunlarini bilib oladilar. O‘qitish jara- yonida turli tajribalar qilish va nazariy bilimning amaliy ishlar bilan bog‘lab borilishi natijasida tabiat qonunlarini bilib, anglab oladilar. Boshlang‘ich sinflarda „Atrofimizdagi olam“, „Tabiat- shunoslik“ fanlarini o‘qitish jarayonida, shuningdek, maktab tajriba yer maydonlaridagi amaliy ishlar mobaynida o‘quvchilar 397 tabiat qonunlari, hodisalari bilan ham nazariy, ham amaliy tanishadilar. 1- sinf o‘quvchilari tabiatda ro‘y berayotgan hodisalarning fasllarga bog‘liq ekanligini o‘rganadilar, tabiat hodisalarining o‘zaro bog‘liqligi haqida elementar bilim va tushunchaga ega bo‘ladilar. Masalan, ular tabiatni kuzatish orqali kuz kelishi bilan kunlar sovishini, xazonrezgilikni, hasharotlarning uyquga kirishini, qushlarning issiq mamlakatlarga uchib ketishini bilib oladilar. Shuningdek, qishlab qoladigan qushlarni o‘rganish orqali ularning sovuqda yashashga qanday moslashganliklarini, nimalar bilan ovqatlanishini bilib oladilar. Ana shu bilimlar asosida bolalar dunyoning moddiyligini bilib oladilar. Suv, havo, qattiq jismlarni o‘rganish, ularni o‘zaro taqqoslab ko‘rish orqali bolalar tabiatdagi hamma mod- dalarning bo‘shliqda ma’lum o‘rni va o‘z vazni borligini, har bir modda bizning sezgi organlarimizga ta’sir etishini o‘rganadilar. Bular bolaga dunyoni anglashni o‘rgatadi, uning haqiqatan ham mavjudligini asta-sekin anglab olishga yordam beradi. Olimlarimiz tabiatni doimiy rivojlanishda va o‘zgarishda ekanligini uqtiradilar. Bu ilmiy dunyoqarashning muhim bel- gisidir. Buni tushuntirish uchun o‘quvchilar bilan turli kuza- tishlar olib boriladi. Masalan, I — II sinfda ob-havo kalendari yuritish, fasllar almashinishi bilan tabiat manzarasining o‘zgarishi, qurbaqa tuxumidan itbaliqning paydo bo‘lishi, avval uning oldingi oyoqlari chiqishi, so‘ng vaqt o‘tishi bilan orqa oyoqlari paydo bo‘lib, dumi yo‘qolib va nihoyat kichkina baqachaning paydo bo‘lishini kuzatadilar. Bu faktlar orqali o‘quvchilar tabiatda hamma narsa o‘zgaradi, bu o‘zgarishlar tabiiy sabablarga ko‘ra vujudga keladi, degan xulosaga keladilar. O‘qituvchi tabiatdagi bu o‘zgarish va taraqqiyot faqat tirik organizmgagina xos bo‘lmay, balki jonsiz tabiatdagi moddalar o‘zgarishiga ham taalluqli ekanligini ko‘rsatishi lozim. Masalan, suv sovuqda muzlaydi, muz issiqda eriydi va suvga aylanadi, suv isitilsa, qaynaydi va bug‘ga aylanadi, bunday o‘zgarish tabiatdagi boshqa moddalarga ham, chunonchi: mis, temir, qo‘rg‘oshin, qalay va boshqa metallarga ham taalluqli bo‘lib, ular ham xuddi shunday o‘zgaradi, ya’ni eritilsa, suyuqlikka aylanadi, sovitilsa, yana qattiq holatga qaytadi, degan tushunchalar orqali IV sinfda tabiatdagi moddalarning uch holati haqida umumiy xulosaga keladilar. |