4-mavzu ona tili punktuatsiyasining asosiy tamoyillari

Punktuatsiya (lot. punctum — nuqta; kichkina dog‘) — 1) alifbodan tashqari 
bo‘lgan grafik belgilar {tinish belgilari) tizimi bo‘lib, grafika va orfografiya (imlo) 
bilan birgalikda yozma tilning asosiy vositalarini tashkil etadi. P.ning asosiy vazifasi 
yozma (bosma) matnni qismlarga ajra-tish, grafik jihatdan shakllantirish-dir; 2) 
yozma matnni punktuatsion ras-miylashtirishni tartibga soluvchi, har bir til uchun 
tarixan shakllangan qoidalar, meʼyorlar; 3) P. tizimi krnu-niyatlarini, shuningdek, 
tinish belgilarining qo‘llanish meʼyorlarini o‘rganadigan tilshunoslik bo‘limi. 
Punktuatsiya tilshunoslikning bir sohasi bo’lib, sistema, strukturasida, tinish 
belgilari va ularning qo’llanish qonun-qoidalarini o’rgatadi. Punktogramma 
muayyan yozuv sismavzusi (grafika)ning uzviy qismi bo’lib, yozma nutqning ayrim 
yozuv belgilari (masalan, raqamlar, harflar, diakritik, transkripsion belgi kabilar) 
bilan ifodalash mumkin bo’lmagan tomonlarini aniq belgilashda muhim ahamiyatga 
egadir. 
Tinish belgilari yozma nutqni to’g’ri, ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni 
ixchamlashda, gap qismlarining o’zaro logik-grammatik munosabatlarini 
ko’rsatishda muhim grafik vosita sifatida ishlatiladi. Punktuatsiya, bir tomonda 
yozuvchiga o’z yozma nutqini aniq, to’g’ri va ifodali bayon etish imkoniyatini 
bersa, ikkinchi tomondan, o’quvchiga muyyan matndagi fikrni yozuvchi bayon 
etganidek, yozuvchining maqsadiga muvofiq tushuna olish imkoniyatini yaratadi: 
bir tinish belgi yozuvchi tomonidan qanday ma‘no va funsiyada qo’llangan bo’lsa, 
mazkur tinish belgi o’quvchi tomonidan ham huddi shunday funksiyada tushuniladi. 
Buning asosiy sababi ko’p so’zlar talaffuzda turli fonetik formasini o’zgartirishi ( 
ya‘ni talaffuz etilganda turli yo’llar bilan o’zgarishlarga uchrashi) mumkin.Nutqda 
bunday tovush o’zgarishlari so’z,ibora yoki jumla ichida ham sodir bo’lishi ham 
mumkin. 

---

Demak, tinish belgilari ―Yozma nutqning tushunilishi osonlashtirish uchun 
qo’llaniladi‖ (Baduen de Kurtene) va uni oydinlashtiradi, aniqlik kiritadi. Tinish 
belgilarining o’rinli qo’llanmasligi ma‘lum bir sintaktik konstruksiyani ham 
mazmun, struktura jihatidan o’zgarib ketishiga olib keladi. Masalan, Afandi 
podshoga qarab: Siz axmoq odam emassiz, – dedi (latifa) gapida ahmoq so’zidan 
keyin tire qo’yilib o’qilsa, hukm podshoning aqlliligi haqida emas, balki uning ham 
axmoq, ham yomon odamligi haqida berilgan bo’ladi. Qir-adirlarda lola gullar