1.
XIX asrning II yarmida O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo
qilinishi O’rta Osiyo xalqlari, jumladan, o’zbek xalqi hayotida o’ziga xos
o’zgarishlarga olib keldi. Bu o’zgarishlar xalqimiz madaniyatida, xuxusan, o’zbek
yozuvida ham o’z aksini topdi.
XIX asrning II yarmida O’rta Osiyoda poligrafiyaning vujudga kelishi:
bosmaxonalar, nashryotlarning paydo bo’lishi, kitob, gazeta,
jurnallarning nashr
etilishi, o’zbek adabiy tilining matbuot tili darajasiga ko’tarilishi yozuv
madaniyatini, savodxonlikni – tinish belgilari qo’llash ilmini shakllantirdi. Bunda,
ayniqsa, 1917 yildan muntazam ravishda ikki tilda (ruscha va o’zbekcha) nashr
etilgan ―Turkiston viloyatining gazetasi‖ muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
2.
Bu davrda tarjimachilik ishlari juda rivojlandi. Rus tilidan o’zbek
tiliga qilingan tarjima matnlarida, tabiiyki tini belgilari o’zbekcha nusxaga ham
o’tdi.
3.
Turkiy tillar, turkiy yozuvlar tadqiq qilina boshlandi:
ilmiy asarlar,
grammatik qo’llanmalar paydo bo’ldi. Turkologlar tomonidan analiz qilingan
o’zbekcha matnlarda rus yozuvi traditsiyasi asosida tinish belgilari qo’shila
boshlandi.
Bu holat keyinchalik o’zbek yozuvida an‘anaga aylandi. Shunday qilib, XX
asr boshlarida o’zbek punktuatsiyasi rus tili punktuatsiyasi asosida to’liq shakllandi.
Masalan, o’zbek tiliga aksariyat tinish belgilari: so’roq, undov, qo’shtirnoq, ko’p
nuqta rus tilidan o’zlashtirildi. Bu kabi holatlar o’zbek tili punktuatsiyasi rus tili
punktuatsiyasi asosida kelib chiqqanligi, rus tili punktuatsiyasi o’zbek tili
punktuatsiyasiga ilmiy-nazariy asos bo’lganligini ko’rsatadi.
Punktuatsiya tilshunoslikning grafika sohosi bilan zich bog’langan.
Ma‘lumki, grafika muayyan tilning til sismavzusini bir butun holda, barcha
belgilar
yig’indisini o’rganuvchi soha. Shulardan tinish belgilari punktuatsiya tomonidan
o’rganilishidan qat‘i nazar, keng ma‘noda punktogrammalar ham grafikaning
tarkibiy qismidir. Grafika tinish belgilaridan tashqari, raqamli, diakritik va
transkripsion belgili kabi yozuvlarni ham o’z ichiga oladi.
Shunday bo’lsa ham, punktuatsiya o’z o’rganish obyekti va vazifasi jihatidan
grafikadan, yozuvning boshqa belgili formalaridan ajralib turadi. Demak,
punktogrammalar (tinish belgilar) muayyan
yozuv tizimining yordamchi, ayni
paytda, zarur komponenti (qismi) bo’lgan shartli belgilar yig’indisidir.
Muayyan milliy til grafikasi (yozuvi) 2 xil vositadan: harflar (alifbo) va tinish
belgilari (punktuatsiya) tizimidan iborat. P. tarixi, punktuatsion tizimniig paydo
bo‘lishi, tinish belgilarining soni turli tillarda turlicha namoyon bo‘ladi. Mac,
punktuatsion tizim hozirgi maʼno va ko‘rinishda G‘arbiy Yevropa tillari yozuvlarida
15—16-asrlarda, rus yozuvida 18-asr da, uzbek yozuvida esa 19- asrning 2yar-mida
paydo bo‘lgan. Yoki ingliz tili punktuatsion tizimida apostrof va defis ham tinish
belgisi hisoblanib, ularning jami 12 ta bo‘lsa, hozirgi o‘zbek P.si quyidagi 10 ta
tinish belgisidan iborat: vergul, ikki nuqta, ko‘p nuqta, nuqta, nuqtali vergul, so‘roq
belgisi, tire, undov belgisi, qavs, qo‘shtirnoq. P.ning qo‘llanishida
ham tillararo
tafovut bo‘lishi mumkin, mas, ispan tilida so‘roq va undov belgilari gapning boshida
va oxirida qo‘yiladi.
Punktuatsiya tilning sintaktik qurilishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, yozma
nutqni to‘g‘ri, ifodali, aniq bayon qilishda, uning uslubiy ravonligini, tez
tushunilishini taʼminlashda muhim vositadir. O‘z navbatida, muayyan tiddagi P.
anʼanalarining mustahkamlanishi va takomillashuvida tanikli yozuvchilarning ijo- di
hamda tinish belgilarining qo‘llanish kridalarini belgilovchi
va tartibga soluvchi
tilshunoslar faoliyati katta ahamiyatga ega. Hozirgi uzbek P.sining shakllanishi,
rivoji, uning o‘rganilishi Fitrat, S. Ibrohimov, H. G‘oziyev, O. Usmon, G‘.
Abdurahmonov, K. Nazarov va boshqa tilshunoslarning nomi bilan bog‘liq.
Dostları ilə paylaş: