Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BİR DOSTUM VARDI
- 1984 395 ŞERİMİZİN BAŞI SAĞ OLSUN
- ELMİRA HÜSEYNOVANIN XATİRƏSİNƏ
- ARAZSIZ QALDIQ
|
BİR NEÇƏ SÖZ
Ülkər! Qızımmı deyim sənə – qızımdan xeyli böyüksən, bacımmı deyim – bacımdan xeyli kiçiksən. Cavan və əbədilik cavan qalacaq qələm dostum desəm, daha yaxşıdır. Cəmisi bir neçə hekayən dərc olunmuşdu, ancaq istedadını bəyan etmək üçün onlar da kifayət idi. Bu yazılarda istedadın ümdə bəlirlərindən biri – həyatı erkən duyub qavramaq, dünyanı bütün mürəkkəbliyiylə, qəlizliyiylə anlamaq və anlada bilmək cəhdi hiss olunurdu. Bizi atan – gözəl şairimiz Əliağa Kürçaylı tanış etmişdi. Arabir tamaşalarda, yığıncaqlarda rastlaşardıq, ötəri salamlaşırdıq, bəlkə heç kəlmə də kəsməmişdik səninlə. Amma bu gün sənin haqqında bir neçə söz deməyə daxili tələbat duyuram. Kövrək, bir qədər ürkək təbəssümlü çöhrən yaddaşıma həkk olunmuşdu. Hekayələrin xoşuma gəlmişdi. Hərəkətin sarsıtdı məni. Hərəkətini təqdir, ya tərənnüm etmək istəmirəm, əttövbə, bu yolu kimsəyə örnək saymaq fikrindən çox uzağam. Ancaq eyni zamanda böyük ehtirasın, hissin, o zərif vücudundakı inadın və iradən qarşısında sarsıntımı gizlətmək də istəmirəm. Əziz dostumuz. Əliağanın itkisini iki qat müsibətə, ağrıya çevirdin. Gənc idin, çox gənc idin. Bu gənc yaşında çox şeyi dərk etmişdin, bircə onu dərk etməmişdin ki, zaman ən acı yaraları belə ovudur, yaşa dolduqca itkilərə alışırıq, həyat bizi ən yaxın adamlarımızla ayrılmağa hazırlayır və biz özümüz də əzizlərimizi bir gün bizsiz yaşayacaqlarına yavaş-yavaş hazırlayırıq. Sən buna hazır deyilsənmiş, Ülkər... Bu uğursuz xəbəri alandan bəri düşüncələrim onun müdhiş cazibəsindən qurtara bilmir. Axşam Xəzər sahilinə getdim. Əfsanəli Qız qalasının yaxınlığından dənizə baxdım. Əfsanə yadıma düşdü. Qalanın
389 başından dənizə atılan və qalaya öz adını vermiş qədim gözəli xatırladım. Kim nə deyir desin, bu əfsanəni qəbul edə bilmərəm. Xalqımızın milli təfəkkür tərzinə, dünyaduyumuna, əxlaq dəyərlərinə uyuşmayan bir məqam var bu əfsanədə. Xalqımın başqa mənəvi keyfiyyətlərinə inanıram: insani bağlılığa, ailə mehribançılığına, ata-övlad, ana-övlad, bacı- qardaş, ər-arvad münasibətlərinin saflığına, möhkəmliyinə, həqiqətinə... Doğrudur, əfsanələrin, dastanların, nağılların çoxu cavan aşiq-məşuqların faciəli məhəbbətindən dəm vurur. Ancaq dünyada məhəbbətin, hissin, könül həmdəmliyinin başqa bağları, başqa telləri də var və bəzən məhz bu tellərin qırılması – taleyin alt-üst olmasıdır. Öz əlinlə taleyini parçalayıb tar-mar etmək əzmi ancaq qeyri-adi daxili ehtirasdan doğa bilər. ...və bu elə bir ehtirasdır ki, hər şeydən güclüdür – həyat sevincindən də, ölüm qorxusundan da, dünyanın min bir marağından, macərasından da... Axşam, adamsız sahildə, Qız qalasından bir az aralı dayanmışam, əfsanələr, faciələr şahidi Xəzərə baxıram və düşunürəm ki, ən qəribə əfsanələrin, ağlagəlməz dastan süjetlərinin mayasında heç bir uydurma, yalan yoxdur. Bütün dastanlar, əfsanələr nə qədər əcaib-qəraib şəkillərə düşsələr də, olmuş hadisələrdən törəyir, gerçəklikdən mayalanır, bizimlə bir səma altında, bir Yer kürəsində yaşayan insanların ehtirasından, yanğısından, aldanışından, ağrılarından doğur. Əfsanələrin necə və nədən yarandığını bu axşam daha dürüst başa düşdüm. Heyf sənə, Ülkər...
390
BİR DOSTUM VARDI Rəssam Yuran Məmmədovun xatirəsinə
Yaxın dost, yaşdaş, nəsildaş, həmsöhbət itirməyin acısını mən bilirəm axı, Yuran, bir daha niyə bizi bu nisgilə saldın? Sənin ölən yaşın deyildi axı... Beynin, qəlbin rənglərlə, cizgilərlə, mənzərələrlə, insan surətləriylə, yeni-yeni tabloların əlvan boyalarıyla dolu idi... Arzuların, niyyətlərin aşıb-daşırdı. Məgər sənin ölmək vaxtın idi? Ölüm həmişə vaxtsızdır. Sənin gözlənilməz, qəfil ölümünə, həyat eşqilə dolu ürəyinin etibarsızlığına heç cür inana bilmirəm. Ölüm sənə yaraşmır, Yuran. İndi, sənin gülər üzünü, mehriban çöhrəni xatırlayanda, o da yadıma düşür ki, sifətində həmişə xoş təbəssüm olsa da, gözlərində gizli bir kədər də var idi. Həmişə gümrah görünürdün, nikbin adam idin, idmançı idin, gəncliyində boksçu kimi ad çıxarmışdın, orta yaşa dolandan sonra da sağlam, qıvraq görkəmin vardı. Həmişə deyib-gülərdin. Bircə gözlərinin dalğın qəmində ötüb-keçən illərin ağrısından, acısından iz qalmışdı. Ya da bəlkə dünyayla belə erkən vidalaşacağın qabaqcadan ürəyinə dammışdı, bu gələcək ayrılığın fəraqı idi gözlərinə çökən... Təsəvvür edə bilmirəm ki, Naxçıvana gələcəm, səninlə görüşməyəcəm, ancaq məzarını ziyarət etməli olacam. Təsəvvür edə bilmirəm ki, daha Bakıya gəlməyəcəksən, Toğrula, mənə zəng vurmayacaqsan, görüşüb söhbət etməyəcəyik. Ürəyin sənə vəfasız çıxdığı o uğursuz gündən bir ay qabaq Bakıda, fotoqraf Hüseyn Hüseynzadənin emalatxanasında görüşmüşdük. Hüseyn Naxçıvan MSSR-in 60 illiyinə həsr olunmuş fotoalbom hazırlayırdı. Sənin də şəkillərin vardı bu albomda. Həm öz şəklin, fotoqrafiyan, həm də əlvan tablolarının rəngli reproduksiyaları – köçürtmələri. Naxçıvanın bayramına fərəhlə, həvəslə hazırlaşırdın, iri bir divar rəsmi 391 çəkməyə sifariş almışdın. Sənətdə ustadın, böyük qardaş saydığın Toğrul Nərimanbəyovla məsləhətləşirdin. Qarşıda səni bir sevinc də gözləyirdi – fərdi sərgin açılmalıydı. "Ailəmi Baltika sahillərinə aparıram – dedin. – Onları orda rahatlayıb gələcəm. Qayıdım, bir yerdə Naxçıvana gedək". Belə də sözləşdik: Qayıt Baltik sahillərindən, gedək Naxçıvana. Toğrul, sən, mən. Baltik sahillərindən qayıtmadın. Ürək böhranı səni Azərbaycanımızdan uzaqlarda haqladı. Naxçıvana tabutunu gətirdilər... Səni doğma torpağa tapşırdılar. Sən bu torpağı sevirdin, onun təkrarsız mənzərələrini sevirdin, əməkçi adamlarını sevirdin, keçmişini sevirdin, bu gününü sevirdin. Sevirdin və sevdiklərini kətan uzərində, kağız, karton üzərində ifadə edirdin. Böyük bir divarda da ifadə etmək istəyirdin – qismət olmadı. Leninqradda ali təhsil aldın. Naxçıvanda yaşayıb-yaratdın, Bakıya hər gəlişinlə dostlarını sevindirdin. Baltik sahillərində əbədi yumdun işıqlı və qəmli gözlərini. O gün, H.Hüseynzadənin emalatxanasında gələcək görüşümüz, Naxçıvan səfərimiz haqqında vədələşib ayrılanda, nədənsə birdən-birə mənə bir qələm uzatdın. – Bu nədir belə Yuran? – Ruçkadır. Sənə bağışlayıram. Nə biləydim, nə biləydim ki, bu son görüşümüzdür. Nə biləydim ki, mənə bağışladığın qələmlə bir aydan sonra sənin haqqında acıdan-acı vida sözləri yazmalı olacam. Nə biləydim ki, qələmin mayesi qurtarmamış, sənin ömrün sona çatacaq. Əlvida, Yuran, əlvida, dostum!
392
VAQIFLIK
Bir neçə ay bundan qabaq "Bakı" qəzetində Vaqif İbrahimin şer kitabı haqqında resenziyam çıxmışdı. Vaqif "Qobustan"a gəldi, təşəkkür elədi, təzə poemasının makina yazısını verdi, oxuyun, dedi, fikrinizi bilmək istərdim. Bu görüşün üstündən ay yarım, iki ay keçəndən sonra zəng elədi, təbiətinə xas olan utancaqlıqla, təvazökarlıqla xəbər aldı: hələ oxumamısınız ki? –Yox, Vaqif, – dedim – bağışla, başım yaman qarışıqdır, amma mütləq oxuyacam. Macal tapan kimi poemanı diqqətlə oxumaq, müəllifə fikrimi müfəssəl çatdırmaq istəyirdim. İnsan ömrünün yaş möhlətindən başqa, taleyin öz möhləti varmış. Vaqif cavan idi, sağlam idi, qaynar həvəsli adam idi. Kimin ağlına gələrdi ki, bütün ömrü hələ irəlidə olan bu gözəl şairin, sadə, səmimi, etibarlı dostun əsəri haqqında fikrimi təxirə salmaqla bu fikri ona demək imkanını əbədi itirirəmmiş. Bir də heç vaxt Vaqifin yazısı haqqında rəyimi onun özünə deyə bilməyəcəyəm. Onunla ovunuram ki, Vaqifin şer kitabı haqqında xoş sözlərimi müəllifə mətbuat vasitəsiylə çatdıra bildim. Ona acıyıram ki, "Yer məhəbbəti" poeması haqqında fikrimi Vaqifin özünə deyə bilmədim. Ona acıyıram ki, bu poemanı müəllifin ölümündən sonra oxudum. Ona ağrıyıram ki, bir daha Vaqif İbrahim imzalı yeni yazıları oxuya bilməyəcəm, şairin həmişə xoş ifadəli sifətini bir də görməyəcəyəm. Ona ağrıyıram ki, Vaqif İbrahim aramızdan belə tez, çox tez, tələsik, vaxtsız getdi. Öz qeydindən də göründüyü kimi, "Yer məhəbbəti" poeması üzərində müəllif 20 ilə yaxın bir müddət ərzində işləyib, çapına hövsələsizlik eləməyib, əsəri barədə ruhlandırıcı fikir eşitsə də, özünü bir də, bir də yoxlayıb, yazısını dönə-dönə vaxtın məhək daşıyla sınayıb. 393 Əlbəttə, bu poema, məncə, çoxdan çap olunası əsərdir, amma hər bir ilhamla yazılmış əsər kimi "Yer məhəbbəti"ni də vaxtın axarı soldurmayıb, köhnəltməyib. Əksinə, bu gün – nüvə təhlükəsi dünyamızı daha artıq şiddətlə hədələyəndə poemanın da kəsəri artır, o bizə vaxtında deyilmiş söz kimi çatır. Poema çağdaş dövrün nigarançılıqlarından, düşünən vətəndaş beyninin, həssas şair qəlbinin narahatçılığından doğulub. Doğrudan da, Vaqif İbrahim sözün həqiqi mənasında, həssas, düşünən və nəcib insan idi, ziyalı idi. Ziyalı nəcabəti, ziyalı missiyası, məncə, iki əsas cəhətlə bağlıdır – keçmişə sədaqətlə və gələcəyə sədaqətlə. Keçmişi unutmamaq və gələcəyi düşünmək. Keçmişin dəyərlərini yaşatmaq, dünyadan gedənləri ehtiramla yad etmək və gələcəyin özülünü hazırlamaq, gələcək zövqləri, anlayışları, dünyaduyumunu yetişdirmək. Vaqif İbrahim bu iki cəhətə bütün varlığıyla, həyatının hər günü, hər anıyla bağlıydı. "Yaddaş mədəniyyətdir"– deyirlər. Əli Kərimin erkən vəfatından sonra Vaqif İbrahim əsl fədakarlıqla Əlinin xatirəsiylə bağlı çoxlu xeyirxah işlər gördü. Elə tək Sumqayıtda yaranmış Əli Kərim poeziya klubunun işini götürsək, həmin klubun bütün ölkə daxilində, beynəlmiləl əlaqələrini nəzərə alsaq, aydın olar ki, bu fəaliyyət həm mərhum şairin xatirəsini yaşatmaq, həm də yeni, gənc istedadları pərvazlandırmaq yolunda Vaqif İbrahimin təmənnasız, umacaqsız xidməti idi. Vaqif İbrahim yaxşı bilirdi ki, Dünəni unudanın Sabahı yoxdur. Dünəni unudursansa, Sabah da səni unudaçaq. Vaqif Dünəni Sabaha calamaq üçün Bu günü hər ikisiylə – Keçmişlə və Gələcəklə bağlayırdı. Rəhbərlik etdiyi ədəbi dərnəyi həqiqi ədəbiyyat ab-havasında, yüksək sənət prinsipləri ruhunda tərbiyə etmək istəyirdi. Vaqif İbrahimin özünün xatirəsinə ən layiqli töhfə – onun ədəbiyyatda, mətbuatda, dərnək məşğələlərində izlədiyi nəcib amallara sadiq qalmaqdır. Vaqif İbrahim xalqa, ədəbiyyata, mənəviyyata gündəlik,
394 təmtəraqsız, hay-küysüz xidmətin sirlərinə bələd idi, vaqif idi. Doğrudan da, Vaqif idi. Həm kiçik hərflə, həm böyük hərflə.
395
ŞERİMİZİN BAŞI SAĞ OLSUN
Acıdan acı xəbər: çağdaş şerimizin ən dəyərli nümayəndələrindən biri – İsa İsmayılzadə dünyasını dəyişdi. İsanın ölümü də ədəbiyyata gəlişi kimi qəfil oldu. 60-cı illərdə şerimizə birdən-birə daxil oldu, orijinal üslubuyla, oxşarsız ifadə tərziylə, obrazlarının gözlənilməzliyiylə dərhal nəzərə çarpdı, tanındı, parladı və bir də bənzərsiz istedad kimi haqsız hücumların hədəfinə çevrildi. Şerlərinin bir çoxuna ağız büzdülər, rişxənd etdilər, maraqlı tapıntılarını lağa qoydular. Amma çox qısa bir surətdə kimin kim olduğu da aydınlaşdı. İsanın şerimizdə nə kimi mühüm yer tutduğu bilindi. Mətbuatda təşkil olunmuş məktublar yazan "oxucuların" saxta qəzəbi zamanın ruzigarında sovrulub getdi. İsanın incə, kövrək poeziyası isə yaşadı, hər sınaqdan çıxdı, boy atdı, özünü təsdiq etdi. Ədəbiyyatımıza yalnız şair kimi deyil, savadlı, səriştəli, tələbkar, məsuliyyətli redaktor kimi də xidmət göstərdi, bu çətin zamanlarda belə "Azərbaycan" jurnalını bədii meyarlarla seçilən yazılarla təmin etmək üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Gənclərə qayğı ilə yanaşdı, ağsaqqalın-ağbirçəyin hörmətini saxladı, böyüyün böyük, kiçiyin kiçik yerini bildi. Özünü oda-közə vurub balalarını layiqli insanlar kimi böyütdü. 60-cılar nəslinin yaşı 60-a çata bilməmiş bu nümayəndəsi sonrakı onilliklərdə də gəncliyinin ümidlərinə və ideallarına, bədii anlayışlarına və axtarışlarına dönük çıxmadı, unutqanlıq mərəzinə tutulmadı, sona qədər dostlara vəfasını, inanclarını, etibarını qorudu, təmkinini, mövqeyini, abırını, ləyaqətini həmişə saxladı. Zahiri sakitliyində, mülayimliyində əyilməzlik, sərtlik, sözü kəskin demək bacarığı da vardı.
Əlvida İsa, uzaq gəncliyimin əqidə dostu, saf və təmiz qələm sahibi, ədəbiyyatımızın zəhmətkeş və əzabkeş fədaisi. Yerin çox görünəcək, yoxluğun çox yandıracaq, çox göynədəcək hamımızı. Allah sənə rəhmət eləsin. Ailənin, balalarının başı sağ olsun, 396 şerimizin başı sağ olsun. 14 iyul 1997-ci il 397 ELMİRA HÜSEYNOVANIN XATİRƏSİNƏ
Dost itirmək çox ağırdır. Şair: nəslimin yarpaq tökümü başladı desə də, bu labüdlüklə heç cür barışmaq istəmirsən. İstedadlı heykəltaraş, xoşxasiyyət, mülayim insan, ailəmizin etibalı dostu Elmira Hüseynova vəfat etdi. Onun ölümylə biz də həyatımızın bir parçasını, sanki elə də uzaq olmayan gəncliyimizin bir hissəsini itirdik. İndi dost ünsiyyətimizin xoş günləri, saatları yalnız xatirələr aləmində qalacaq. O günlərin, o saatların ki, heç nə ömrün gələcək ağır sınaqlarından soraq vermirdi. Elmira güclü və vüqarlı insan idi, ağrı-acılarına mətanətlə, mərdliklə dözə bilən incikliklərini gizli saxlamağı bacaran insan idi. Son illərdə taleyinin və səhhətinin ağır yaralarını elə bil heç vecinə almayaraq hər görüşdə dost-tanışlarını təbəssümlə qarşılayar, hamıda elə təsəvvür yaratmaq istərdi ki, hər işi əladan əladır. Gileylərin, şikayətlərin yerinə həvəslə nəvəsindən danışmağa başlardı. Nəvəsi çətin həyatının bəlkə də son və yeganə sevinci idi. Bir də zərif rəssam, incə və kövrək varlıq olan qızı Əsmərin uğurlarıyla öyünürdü. Uzun illər hamımız – bütün dostlar bir yerdəydik. İndi Elmira heykəllərini yaratdığı insanlarladır – Həsən bəy Zərdabiylə, Cəfər Cabbarlıyla, Səttar Bəhlulzadəylə, Rəsul Rzayla. O, indi elə bir dünyadadır ki, istəkli adamlarının, yaxınlarının çoxusu da ordadır – babası şair Səməd Mənsur, atası, anası, bacısı, əmisi – yazıçı Mehdi Hüseyn, dayısı – rejissor Tofiq Kazımov. İnanmaq istəyirəm ki, onlarla Elmira rahatdır. Və onlar Elmiranı qoruya da, ona təsəlli verə də biləcəklər. Əfsus ki, biz bunu bacarmadıq. Əlvida əziz Elmira. Sənin gözəl əsərlərin, xeyirxahlığın, mehribanlığın, bir qədər utancaq təbəssümün həmişə yaddaşımızda yaşayacaq. Nə qədər ki, yaddaşımız var.
398
ARAZSIZ QALDIQ
Arazsız qaldıq. Nə ağırdır, nə çətindir bu sözləri yazmaq. Qardaş verməyib mənə Allah. Yarım əsrə qədər bir müddətdə Araz mənim qardaşdan yaxın dostum olub. M.P.Vaqifin nüfuzlu araşdırıcısı, aşıq şerinin mükəmməl bilicisi idi. Hərdən, kefimizin duru çağında, onun yadına Molla Cumanın məşhur misrasını salardım: dost mehriban ya bir olar, ya iki.
Araz duyurdu ki, bu misranın həqiqətini mən məhz ona şamil edirəm, uşaqlıq, gənclik illərində və bütün ömrümüz boyu davam edən dostluğumuzu nəzərdə tuturam. Tanış-biliş bolluğunda dost kasadlığı daha aydın sezilir. İnsan ömründə əsl dost, doğrudan da, "ya bir olur, ya iki". Araz əsl dost, əsl insan, əsl ziyalı idi. "Ziyalı" sözünün az qala söyüş kimi işlədildiyi bir zamanda – bizim bu günümüzdə ziyalı ləyaqətini, ziyalı qürurunu qoruyub saxladı. Yetişdiyi Məmməd Arif ocağının mənəviyyat işığını yaşatdı, övladlarına təhvil verdi. İşıqlı insan idi Araz. Ürəyində zərrə qədər xılt, kin-küdurət, paxıllıq duyğuları yoxdu. Gücsüz həsəd hissi gəmirmirdi içini. Dostlarının irili-xırdalı hər uğuruna öz sevincindən artıq sevinərdi. Təkrarsız gülüşü vardı. Bəzən ən adi sözə, ən kiçik hadisəyə, ən sadə hərəkətə elə ürəkdən, elə sürəkli gülərdi ki, ona qoşulub gülməmək olmurdu. Hər şeyə marağı vardı – siyasətdən tutmuş şahmatacan. Filarmoniyanın simfonik konsertlərindən – futbol yarışlarınacan. Dostlarıyla zarafatlaşmağı xoşlardı və özü də dostlarının zarafatından heç vaxt inciməzdi. Arazın ad günlərində həmişə Arif əmigildə yığışardıq və belə ad günlərindən birində yazdığım zarafatyana qəzəlin nüsxəsini saxlamışam. Bu qəzəlin yazıldığı il qeyd olunmayıb və indi də mən o ili dəqiq təyin edə bilmərəm. Amma hər halda mətndən görünür ki, Araz
399 o zaman hələ doktorluq dissertasiyasını müdafiə etməmişdi və həyat yoldaşı Aida xanım kimi o da hələ elmlər namizədi idi. Şerin bir misrası məhz buna işarədir. Başqa bir işarə Arazın kinostudiya ilə əlaqədar fəaliyyətiylə bağlıdır. Araz, Zöhrabbəyovun "Odlu diyar" romanı əsasında ədəbi ssenari yazmış və kinostudiyamıza təhvil vermişdi. O vaxt studiyanın direktoru görkəmli sənətkarımız, danışığında "qada" sözünü bol-bol işlədən Ədil İskəndərov idi. Arazın ssenarisinin müzakirəsi yubadılırdı və qəzəldə buna da bir eyham vurulur. Bax, bu kiçik şərhlərdən və izahlardan sonra o uzaq illərin zarafatlı qəzəlini oxucuya təqdim edirəm: Səni təbrik edirik, biz bu gün Araz, ay Araz! Kefin olsun həmişə çağ, həmişə saz, ay Araz! Doktor ol, banketinə bizləri də dəvət elə Axı bir evdə iki kandidat olmaz, ay Araz! "Odlu yurdun" alovu yandıramaz balü-pərin Bu cür işlər de "qada" çox belə qalmaz, ay Araz! Orta əsr şöbəsinin cənnəti bustanında Ucalırsan necə ki, canani-tənnaz, ay Araz! Bizə söhbət yaraşar, amma ki, qeybət yaramaz, Qeybəti hərdən edək, həm də ki, lap az, ay Araz! Mən sənə öz sözümu şer ilə çatdırmadayam Eşidibsənmi denən, sən belə avaz, ay Araz! Dostun Anar gətiribdir sənə bu xoş gündə Həm qəşəng, həm bahalı bax belə bir vaz, ay Araz! *** Gəncliyimiz hərəkətsiz, tərpənişsiz, donuq bir dövrə, səssiz- səmirsiz ictimai səhraya, mənəvi həyatın alatoranlığına düşmüşdü. 50-ci illərin ikinci yarısında tez yanıb, tez sönən ümid çıraqları, qısa haray çəkib qısılan səslər – bu toranlığı, bu sükutu daha da qatılaşdırırdı, daha da ümidsizləşdirirdi. 56, ya 57-ci ilin küləkli bir payız günü Arazla Bakı küçələrini dörd- beş saat dolaşmağımız uzun illərin saysız-hesabsız görüşləri
400 içində xüsusi yadımda qalıb. Uşaqlıq və yeniyetməlik çağından sonra bu tələbəlik illərimizin bəlkə də ilk ciddi ünsiyyəti, ürəyimizdəkiləri bir- birimizə açdığımız çox vacib söhbət idi. Nədən danışırdıq o axşam? Nədən danışmırdıq? Siyasət, ədəbiyyat, xalqımızın acı taleyi, ictimai mühitimizin boğucu havası, sənətdə bayağılıq, zövqsüzlük, səviyyəsizlik, ətrafımızı sarmış əliəyrilik, yaltaqlıq, riyakarlıq, yalan... Ürəyim bütün mətləblərlə, fikirlərlə, sözlərlə dolu idi və ürəyimdəkiləri açıb deyə biləcəyim, qəlbimin qızdığı iki-üç adam vardısa, biri Araz idi. Tay-tuşlarım arasında o illər, bəlkə tək yeganəsi Araz idi. "Dost-mehriban ya bir olar, ya iki". Adi fikirlərimizi siyasi sirr kimi içimizdə gizlətdiyimiz o illərdə "sirrini aləmə deməyəcəyinə" əmin olduğun bir dost tapmaq, onunla düşündüklərini bölüşmək nə böyük səadət idi! Həqiqi, səmimi, mənəvi ünsiyyət acıydıq, bir-birimizi tapmışdıq. "Molla Nəsrəddin-66" adlı satirik hekayələr silsiləmdə içkibazlar simpoziumu haqqında məlumatı Araz dürüst anlamışdı və duyduğunu mənimlə bölüşdü. İçkibazlar qurultayında səhnəni niyə məhz üç portretin bəzəməsi bəlkə başqalarına da çatmışdı, amma o vaxt mən bu mətləbi Arazdan başqa heç kəslə söhbətdə açıb-ağarda bilməzdim. 56-cı ilin payızında Macarıstanın işğalına, 68-ci ilin avqustunda Çexoslovakiyaya təcavüzə Arazla münasibətimiz tam uyğun idi. 56-cı ilin ümid qırıqlığından 68-ci ilin mənəvi çıxılmazlığına gedən yolu bərabər keçmişdik. Son gümanımızı itirmişdik. Nə biləydik ki, illər keçəcək və 90-cı ilin qanlı Yanvarında Azərbaycanımızı Çexoslovakiyadan da ağır yaralayacaqlar və Araz da doqquz ay sonra bu dərdi özüylə torpağa aparacaq. O uzaq gün – 56, ya 57-ci ilin o küləkli payız söhbətinin isə hafizəmdə bir şer qəlpəsi də qalıb. Hər halda gənc idik, hər halda tamam inamsız yaşaya bilməzdik və Araz o uzun, üzüntülü, ağrılı mətləblərlə dolu söhbətimizi Vidadinin
401 "təsəllisiylə" yekunlaşdırdı: ...Bu dövran belə qalmaz Tən bir gün olur xak ilə yeksan, belə qalmaz... Hər şey dəyişdi, "elə qalmadı", dövran dəyişdi insanlar dəyişdi, anlayışlar, dəyərlər, bütlər dəyişdi. Qaraya ağ deyənlər, indi də ağa qara dedilər. Suyu üfürə-üfürə içənlər birdən-birə Armudan bəy sayağı elə qoçaq oldular ki, gəl görəsən. Ömrü boyu ətrafa çəhrayı eynəklə baxanlar, indi də qara gözlüklər taxdı. Dünən beynəlmiləlçilikdən danışanda ağızlarına çullu dovşan sığmayanlar bu gün ağızdolusu millətdən dəm vurmağa başladılar. Dünən deyilənlər büsbütün unuduldu, elə bil heç dünən yox imiş. Srağagün isə yerli-dibli olmayıb. Elə bil tarix bu gün səhərdən başlanıb. Hər şey dəyişdi. Araz dəyişmədi. Ad çıxarmağın asan, şirnikdirici yolları məst-xumar etmədi Arazı. Qeyrəti, kişiliyi, vətənsevərliyi dilinin ucunda yox, gündəlik əməlində oldu. Hər havada, hər iqlimdə fəhlə və fədai məsuliyyəti ilə gördüyü işi yenə gördü. Gurultulu bəyanatları sevməzdi, ensiklopedik biliyini, yüksək savadını, işgüzarlığını milli mədəniyyətimizin qarış- qarış genişlənməsi, kərpic-kərpic yüksəlməsi yolunda sərf və səfərbər edirdi. Birdən görürsən hirslənib özündən çıxmağı, hövsələsizliyi də vardı Arazın. Uşaqlıqda, futbol oyunlarımızda çığallığı da vardı, hərdən qeybət qırmağa da həvəslənərdi. Canlı insan idi. Bir az vasvasıydı. Görüşməyimizi vədələşirdik, məsələn, axşam səkkizdə, Nizami muzeyinin tinində. "Səkkizdə də, yeddidə (yaxud doqquzda) yox" – deyə dəqiqləşdirirdi Araz. –Bəli, səkkizdə. Bir azdan zəng vururdu: – Deməli, səkkizdə. Nizami muzeyinin tinində, Nazmi kinosunun yox. Bir azdan yenə zəng çalardı: – Deməli, səkkizdə, Nizami muzeyinin tinində. Yaxşı. Hansı tinində? – Ay Araz, insafın
402 olsun, Nizami muzeyinin dörd tininin arasında nə böyük məsafə varmış axı.... Uğunub gedirdi, görüşəndə isə ən dərin, ən mürəkkəb məsələləri elə məntiqlə izah edirdi ki, mat qalırdın... Bir ağsaqqal müdrikliyi vardı Arazda, bir uşaq sadədilliyi, körpə sadəlövhlüyü. Yalnız ona, Araza məxsus sözləri, ifadələri, ibarələri vardı. İti müşahidəsi vardı. Çox incə yumor hissi vardı. Vardı... vardı... vardı... İndi yoxdu, yoxdu, yoxdu.... Cəmisi onca gün bundan qabaq Moskva xəstəxanasına, ona dəyməyə getmişdim. Arıqlayıb çöpə dönmüşdü. Bənizi sapsarı, sifəti yorğun idi, müalicədən, müayinələrdən, diaqnozun qeyri- müəyyənliyindən zara gəlmişdi, amma gözləri həmişəki tək işıqla dolu idi, uğunub gülürdü, zarafatından, nikbinliyindən qalmırdı. Yaşayacağına, işləyəcəyinə, doğma Bakısına, ailəsinin, istəkli nəvəsinin yanına qayıdacağına inanırdı. İndi bütün bunlar acı anımlar, yandırıb-yaxan xatirələrdir. Dost-taleyin bizə bəxş etdiyi ən böyük sevinclərdəndir. Dost itkisi – taleyin bizə vurduğu ən ağır yaralardandır. Molla Cumanın o qoşmasında belə misralar da var:
Əlvida Araz, əlvida, dostum, qardaşım.
|