Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
148
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
doğru, düzgün hərəkət etdiyi, öz ideallarına uyğun Peyğəmbər ob-
razı yaratdığını danmaq olmaz. Təbii ki, tarixi Məhəmməd - islam
dininin banisi haqqında Caviddən əvvəl əsər yazanlar Məhəmmədi
müxtəlif mövqelərdən təqdim etmişlər. Klassik Azərbaycan ədəbiy-
yatında Məhəmməd Peyğəmbərin obrazı müsbət planda təqdim edi-
lir(yalnız Mirzə Fətəli Axundov istisna olmaqla).
H.Cavidin “Səyavuş” və “Xəyyam” pyeslərinə gəlincə, tənqid-
çilərin əsərlərdə Cavidin görüşlərində tarixə və müasir həyata mü-
nasibətində əmələ gələn yeniliklərdən söz açmaları təbii idi. Tənqi-
dçilər bu əsərlərdə Cavidin dəyişdiyini, yeniləşdiyini onun üsyançı
kəndli surətlərinə yer verdiyini, şərq zehniyyəti əleyhinə çıxdığını
göstərir və təqdir edirlər. M.Hüseyn o zaman bu pyes haqqında yaz-
mışdı:”Cavidin sənəti, Cavidin poeziyası “Səyavuş” əsərində də
bütün qüvvətilə səslənməkdədir. Amma bununla bərabər “Səyavuş”
yeni keyfiyyətli bir əsərdir. Burada müəllif qismən öz mücərrəd ro-
mantizmini məğlub edərək realizmə yaxınlaşmış, Keykavus sarayı-
nın iç üzünü, bəzəkli pərdələr arxasında gizlənən rəzalətli, əməkçi
kütlələrin vəhşicəsinə istismar olunmasını, Turan xaqanının yerli
məmurları əleyhinə qalxan məzlumlar üsyanını, sarayla əməkçi küt-
lələr arasındakı dərin ziddiyyətləri bədii təsvir dərəcəsinə qaldıra bil-
mişdir”. Beləliklə, Cavidin tarixi mövzuda qələmə aldığı mənzum
dramları həm tarixi hadisələrə, keçmişə müasirlik işığında diqqəti ilə
seçilir- tarix və tarixi şəxsiyyətlər bu mənada “müasirləşir”, müasir
dövrün həqiqətinə yetmək üçün sənətkar idealına xidmət edir - həm
də tarix yenidən “doğulur”. Cavidin yaratdığı romantik qəhrəmanlar
həmin fikrin parlaq və dolğun təcəssümünə çevrilirlər. Cavidin mən-
zum tarixi pyeslərində yaranan bu ənənə Azərbaycan dramaturgiya-
sının sonrakı inkişafına da təsirsiz qalmır.
Mənzum tarixi dramın H.Cavid mərhələsi əslində ümumən mən-
zum dramaturgiyanın təşəkkül və ilk inkişaf mərhələsidir. Mənzum
dram, xüsusilə də mənzum tarixi dram Azərbaycan ədəbiyyatında
həm bir bədii metod, həm də ədəbi-fəlsəfi cərəyan kimi romantiz-
149
min janrı olaraq formalaşır. Çağdaş dünyanı və əski tarixi romantik
- fəlsəfi idrak bu dramaturgiyanın əsas ideya məhvərini müəyyənləş-
dirir. Romantik mənzum dramaturgiyada H.Cavid yalnız tarixi təs-
vir etmir, tarixin fakt - sənət mənzərəsini, xronologiyasını təcəssüm
etdirir. Qələmə aldığı dövrün bədii tarixi obrazını yaradır. Tarixi ob-
razlaşdırmaq çox çətin, fəlsəfi problemdir. Bu mənada H.Cavid dra-
maturgiyasında tarixilik həm ideya - fəlsəfi problem, həm də bədii
əksetdirmənin prinsipi kimi iştirak edir. H.Cavid tarixin özünə də ta-
rixən yanaşır, tarixi tarixin öz təcrübəsinə istinadən əks etdirir. Tarix
və şəxsiyyət, ideal və həqiqət, iman və məhəbbət H.Cavid dramatur-
giyasında qaldırılan, romantikcəsinə həll edilən başlıca bədii- fəsəfi
problemlərdir. H.Cavid öz məzum dramları ilə tarixdən müasirliyə
güzgü tutur, bu güzgünün fokusunda tarixi şəxsiyyətlərin psixologi-
yası və xarakterləri əksini tapır.
Ədəbiyyat
1. Əliyev. K. Azərbaycan romantizminin poetikası. Bakı, “Elm”, 2002.
2. Gəncəvi N. Xosrov və Şirin. Bakı, “Lider” nəşriyyat, 2004.
3. Hüseynov.R. Vaxtdan uca. Bakı, 1987.
4. İsrafilov.H. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişaf problemləri, Bakı,
“Elm”, 1988.
5. Qarayev.Y. Faciə və qəhrəman. Bakı, “Elm”, 1965.
6. Qarayev.Y. H. Cavid: Sənətkar və tarix. “Azərbaycan” jurnalı, 1982, sayı 8.
7. Mir Cəlal, F.Hüseynov, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1984.
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
150
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Süsən Bədəlova,
AMİ-nin Azərbaycan ədəbiyyatı ixtisası üzrə magistrı
YUSİF SƏMƏDOĞLUNUN
“QƏTL GÜNÜ” ROMANININ YAZILDIĞI DÖVR
XX əsrin başa çatan son iyirmi illiyi ictimai və mədəni həyatın
bütün sahələrində olduğu kimi, ayrı-ayrı ədəbi hadisələrə, ümumən
ədəbiyyatın təşəkkül istiqamətlərinə də nəzər salmağı tələb edir,
onun təhlil və tədqiqini bir problem kimi aktuallaşdırır. Bu proble-
mi həm başa çatan əsrin ədəbi inkişaf meyillərini qiymətləndirmək,
həm də mövcud ədəbi prosesi müasir milli ədəbi-estetik təfəkkür
süzgəcindən araşdırmaq zərurəti şərtləndirir. Xüsusilə, ona görə ki,
XX əsrin başa çatmaqda olan son iki onilliyi yalnız siyasi, ictimai,
iqtisadi yox, ədəbi, bədii sahələrdə də köklü dəyişikliyə məruz qal-
mışdır. İctimai-siyasi quruluşun (sosializmin) dəyişməsi yeni müna-
sibətlər sisteminin yaranmasını şərtləndirmişdir. Siyasi sferada baş
verən proseslər ədəbi həyata da öz təsirini göstərmişdir. Yaranmış
yeni münasibətlər sistemində Azərbaycan ədəbiyyatı əvvəlki onillik-
lərdən fərqli bir mərhələsini yaşamalı olmuşdur.
Bu dövr, hər şeydən əvvəl, milli müstəqillik təfəkkürünün ele-
mentləri ilə səciyyələnir və ədəbi prosesin müxtəlif inkişaf meyilləri
ilə ehtiva olunur. Ədəbi janrların təşəkkülü, mövzu, ideya, proble-
matika baxımından kifayət qədər zəngin olan bu dövr ədəbi prosesin
təşkili etibarilə də əvvəlki mərhələlərdən seçilir. Sovet İttifaqının
ömrünü başa vurması ilə dünyanın siyasi mənzərəsi dəyişdiyindən,
uzun müddət ədəbi incəsənət üzərində hegemonluq etmiş sosialist
realizmi də ədəbiyyatın üzərindən öz kölgəsini yavaş-yavaş çəkməli
olur. Bir əsrdən çox dünyanın böyük bir hissəsini öz təsiri altında
saxlayan marksist-leninçi metodologiya gücünü, qüvvəsini itirir.
151
Ədəbi-bədii düşüncənin inkişaf istiqamətləri həyata, hadisələrə yeni
baxış prizmasından yanaşma tələbini irəli sürür. Ədəbi proses yeni
qanunauyğunluqlar, şərtlər əsasında, fərqli şəraitdə təşəkkül tapır.
Ədəbi prosesdə artan fəallıq Azərbaycan yazıçı, şair, dramaturq və
publisistlərinin qarşısına yeni vəzifələr qoyur. Yaradıcılıq axtarışları
aparılır və bu axtarışlarda, demək olar ki, Azərbaycan ədəbi-bədii
fikrinin bütün nümayəndələri iştirak edirlər.
Bildiyimiz kimi, ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin
ikinci mərhələsi XX əsrin ortalarından - 50-ci illərin sonu, 60-cı illə-
rin əvvəllərindən başlayır. Əsrin bu dönəmində sovet cəmiyyətində
siyasi ab-hava yumşalır, müəyyən demokratik meyillər özünü göstə-
rir, “xalqlar həbsxanası”nın qapıları tədricən dünyaya açılır. Kom-
munist ideologiyası, sosialist realizmi metodu bədii yaradıcılığa
əvvəlki mərhələdə olduğu kimi ardıcıl təzyiq edə bilmir, yazıçının
müstəqilliyi artır. Ədəbiyyatda sosialist həyat tərzinin uğurları ilə
yanaşı, qüsurları, problemləri də göstərilməyə başlayır. Repressiya
illərinin faciələri, Stalin rejiminin törətdiyi amansızlıqlar, sovet li-
derlərinin şəxsiyyətinə pərəstiş ifşa olunur. Ədəbiyyat sosialist məh-
dudiyyətindən çıxıb ümumbəşəri dəyərlər üzərində düşünür, insanın
daxili aləminə, mənəviyyatına maraq güclənir. Sovet dövrü hələ da-
vam etsə də, kommunist ideologiyasına bu və ya digər dərəcədə zidd
olan əsərlər də yaranır.
Bütün bunların nəticəsi idi ki, 1970-80-ci illər- ən yeni dövr
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə öz kriteriyaları ilə daxil olmuşdur.
Bu illərdə Azərbaycan yazıçılarının qurultayları ardıcıl olaraq ke-
çirilməyə, milli ədəbi prosesə elmi, ictimai-siyasi dəyər verilməyə
başlandı. Həmin ənənə sonrakı illərdə də davam etdirilirdi. Məhz
70-80-ci illərdə “yeni nəsr”in mövqeyi daha da gücləndi. S.Azəri,
İ.Məlikzadə, F.Kərimzadə, M.Süleymanlı, Y.Səmədoğlu, A.Məsud
və başqa yazıçılar həm tarixi, həm də müasir mövzularda yazmağa,
nəsrin idrak dairəsini genişləndirməyə başladılar.
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
152
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Müasirliklə tarixiliyin qırılmaz bağlılıqda, vəhdətdə qələmə
alındığı ən maraqlı və müvəffəqiyyətli əsərlərdən biri Yusif Səmə-
doğlunun “Qətl günü” romanıdır. Azərbaycan nəsrinin mövzu və
sənətkarlıq baxımından zənginləşməsində mühüm xidmətləri
olan Yusif Səmədoğlu da sözü gedən dönəmin yazarlarından ol-
maqla spesifik (özünəməxsus) yaradıcılıq yolu keçmişdir.
Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” əsəri təkcə yazıçının deyil,
bütün Azərbaycan ədəbiyyatının uğurudur, mühüm ədəbi hadisə-
dir. “Qətl günü” romanı 1981-1984-cü illərdə yazılmış və ilk dəfə
“Azərbaycan” jurnalında çap olunmuşdur. Romanın işıq üzü gör-
məsi bir çox maneələrlə başa gəlsə də, çap olunandan sonra ədəbi
ictimaiyyət və oxucular arasında böyük rəğbətlə qarşılanmışdır.
Romanın yazıldığı illər, elə bir dövr idi ki, sosializm tədri-
cən süquta uğrayırdı, SSRİ adlanan nəhəng bir məmləkət “yeni-
dənqurma”, aşkarlıq dövrü ərəfəsində idi. Sistem artıq içəridən,
daxildən tənəzzülə doğru gedirdi. İctimai şüurun bütün sahələrin-
də olduğu kimi, söz sənəti də özünün yeni bir inkişaf mərhələsinə
qədəm qoyur, şeirdə, nəsrdə novatorluq meyilləri güclənməyə
başlayırdı. Doğrudur, sistem dəyişməmişdi, yenə də ədəbiyyat
bədii söz sənəti “kommunizm ideallarına” sədaqətdən danışırdı.
Lakin bununla yanaşı, ədəbiyyatda yeni mövzular, yeni qəhrə-
manlar görünürdü. Romanın yarandığı dövrdə yazıçılar bu və ya
digər hadisə, problem barədə yox, ilk növbədə, şəxsiyyət, insan
barədə əsərlər yazmağa çalışırdılar. Belə əsərlərdə ən vacib mət-
ləblər də, zaman da, xalqın xarakteri də qəhrəmanın, şəxsiyyətin
simasında mərkəzləşərək təqdim edilirdi.
1980-ci illər Azərbaycan ədəbiyyatında müşahidə olunan əsas
meyillərdən biri ədəbi prosesin dünya ədəbiyyatına inteqrasiya-
sı nəticəsində sürətlə sosialist realizmindən uzaqlaşmasıdır. Bu
yolda “Qətl günü” romanını ədəbi təcrübə olaraq götürmək müm-
kündür. 80-ci illər ədəbiyyatında bədii modelləşdirmədə ən yaxşı
153
nümunə kimi “Qətl günü” romanında yazıçı böyük məharətlə yeni
bir üslub özünəməxsusluğunun əsasını qoyur. Əsərdəki şərti metafo-
rik obrazların (Baba Kaha, Kirlikir və s.) yaradılması yazıçıya müa-
sir zamanın (yaşadığı mühitin) çərçivəsindən çıxmağa və yeni bir
bədii həqiqət yaratmağa imkan verir.
“Qətl günü”nün ən maraqlı və Azərbaycan romanı üçün yeni
olan cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki, əsərdə bədii zaman və mə-
kan üçpilləlidir: yəni həm müasir dövrümüz, həm yaxın keçmişimiz,
həm də çox qədim tarixi dövrün hadisələri təsvir olunur. Buna uyğun
olaraq romanda üç təhkiyə qatı və hər bir dövrə aid əsas qəhrəman
vardır: bizim günlərin qəhrəmanı - Xəstə, yaxın keçmişin qəhrəma-
nı-Sədi Əfəndi və uzaq keçmişin qəhrəmanı-hökmdar surətidir.
Müəllif hadisələri elə təsvir edib ki, burada konkret bir tarixi
dövr, epoxa canlandırmasa da, biz təxminən hansı dövrdən, tarixin
hansı mərhələsindən söhbət açıldığını bilirik. Ancaq romanda zama-
nın özü də şərtidir. Əsas məsələ insanın böyük ideallar naminə hər
cür mənəvi sarsıntıya, şəxsi və ictimai faciələrə qatlaşmasını, həya-
tın gözəlliyi, cəmiyyətin sağlamlığı və xoşbəxtliyi uğrunda müba-
rizəsini əks etdirməkdir.
“Qətl günü”ndə yazıçı hadisələri paralel olaraq üç zaman-məkan
müstəvisində təsvir etməklə əsasən bədii strukturunu xeyli dərəcədə
genişləndirir və zənginləşdirir. Burada əsərin yazıldığı dövrün ha-
disələri ilə bərabər, 20-30-cu illər repressiya həyatı və daha uzaq
keçmişin analoji (oxşar) həyat tarixləri bir-biri ilə üzvi surətdə bağ-
lanır. Bu bağlılıq əsərin vahid süjet xəttinin ayrılmaz tərkib hissəsi
olur. Əsərin yazıldığı dövrdə - sovetlər dönəminin sonlarında insan-
ların bir-birinə yadlaşması, dəyişməsi, insanların daxili bir qərib-
lik duyğusu ilə oxşarlığı, bütün canlıların kədər hisslərinin vəhdəti
Səmədoğlu üslubunda bədii formada məharətlə ifadə olunur: “...Və
birdən Mahmudun ağlına bir fikir gəldi: adamları bir-birinə bağlayan
dərddir. Dərd uzun bir kəndirdi ki, dünyanın belinə toqqa kimi dola-
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
154
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
nıb, hamı bu kəndirdən yapışıb bir-birinə sarı gəlir...” (3, 32).
Ədəbiyyat
1. Ədəbi proses - 83-84. Bakı, “Elm”, 1994.
2. Qeybullayeva Rəhilə. Yusif Səmədoğlunun yaradıcılığında ölüm. // “Azər-
baycan” jurnalı. 2005, № 12.
3. Səmədoğlu Yusif. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005.
4. Yusifli Vaqif. Romanlar, qəhrəmanlar. // “Azərbaycan” jurnalı, 1986, № 9.
Резюме
В статье исследуются о написанный период романа «Гетл Гюну» Юсифа
Самед оглы.
Summary
This article deals with the written period of novel “Qetl gunu” by Yusif Samed
oglu. The period of the novel is explained with comparing.
155
ONOMASTIKA,
DIALEKTOLOGIYA VƏ
ETIMOLOGIYA
156
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Cümlə leksik mənaya malik olan söz-
lər və söz birləşmələrinin sintaktik cəhətdən
əlaqələnməsi nəticəsində yaranır. Cümləni
formalaşdıran söz və söz birləşmələri cümlə
üzvüləridir. Sözlərin və ya söz birləşmələri-
nin cümlə üzvü ola bilməsi üçün onların təkcə
leksik mənaya malik olması yetərli deyil. Lek-
sik mənaya malik olan söz və söz birləşmələri
müəyyən bitkinlik intonasiyasına malik olmalı, cümlə daxilində di-
gər sözlərlə sintaktik əlaqəyə girməlidir.
Cümlə üzvləri fikri ifadə etməkdə, cümləni formalaşdırmaqda
müəyyən əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan elmi ədəbiyyatda cüm-
lə üzvləri iki qrupa – baş və ikinci dərəcəli üzvlərə ayrılır.
Cümlənin formalaşmasında ən zəruri və həlledici əhəmiyyətə
malik olan üzvlər baş üzvlər adlanır. Baş üzvlər mübtəda və xəbərdir.
Cümlənin baş üzvlərinin yazılı abidələrimizin dilində sintaktik
vəzifəsi, eyni zamanda ifadə vasitələri müasir ədəbi dilimizə yaxın-
dır. Tarixi mənbələri araşdırdıqda aydın olur ki, mübtəda və xəbər
cümlənin baş üzvləri kimi təxminən eyni vaxtda normalaşmışdır.
Cümlənin baş üzvü kimi, mübtəda cümlədə haqqında danışılan
şəxsi bildirir. Qrammatik cəhətdən heç bir cümlə üzvündən asılı ol-
mayan mübtəda, hətta xəbəri də şəxsə və kəmiyyətə görə özündən
asılı edir, kim? nə? hara? suallarına cavab verir.
Bəhram Məmmədov,
ADPU-nun “Dədədə Qorqud” ETM-nin elmi işçisi
“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” VƏ “DASTANİ-ƏHMƏD HƏ-
RAMİ” ƏSƏRLƏRİNİN ORTAQ SİNTAKTİK
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
(Abidələrdə işlənmiş cümlənin baş üzvləri əsasında)
157
Müasir ədəbi dilimizdə mübtədanın ifadə vasitələri kimi isim,
şəxs əvəzlikləri, ismi birləşmələr, isimləşmiş sifət, say, feli sifət və s.
vahidləri göstərmək olar. Qeyd etdiyimiz morfoloji vahidlərin mü-
btəda vəzifəsində işlənməsi üçün adlıq halda olması əsas şərtlərdən-
dir. Abidələrin dilində mübtədanın adlıq haldan başqa, yiyəlik halda
da işlənməsi müşahidə edilir. Bu haqda Q.Kazımov yazır: “...dastan-
larda canlı danışıq dilinə demokratik münasibət mübtədanın yiyəlik
halda ifadəsinə də imkan yaratmışdır. Məsələn, Boynı uzın bədəvi
atlar gedərsə, sənin gedər – cümləsində “sənin” sözü mübtədadır və
“sənin atların” şəklində təsəvvür olunur. Bu cür ifadə tərzi canlı
danışıq dilində indi də qalmaqdadır. Belə cümlələr də birləşmənin
birinci komponenti ümumi və qeyri-müəyyən şəkildə ikinci kom-
ponenti də ifadə edir” (1, 480). Cümlənin baş üzvü kimi mübtəda
quruluşca növünə görə sadə və mürəkkəb olur. Abidələrin dilində də
mübtəda quruluşuna görə sadə və mürəkkəb olmaqla iki yerə ayrılır.
“Dədə Qorqud” dastanında mübtədanın işlənmə məqamlarına
diqqət yetirək:
İsimlə ifadə olunanlar:
Ölən adam dirilməz
Çıxan can gerü gəlməz
Ulaşuban sular daşsa, dəniz dolmaz
Kül təpəcik olmaz (2, 19);
Oğlan bıçağına əl urdu,
buğanın başını kəsdi (2, 27);
Endilər, çoban dağarcığı çıqardı, yedilər (2, 43).
Mürəkkəb adlarda ifadə olunub quruluşca mürəkkəb olan mü-
btədalar: “Dirsə xan evinə gəldi (2, 25); Andan Dönə bilməz Dülək
Uran altı pərlü çomağıyla at təpib, gəlüb yuqarıdan aşağa kafiri qatı
urdı, alımadı. Qıyan Selcik oğlı Dəli Dondar yerindən durı gəldi
(2, 122). Fikrimizcə, göstərdiyimiz nümunələrdə “Dülək”, “Dəli”
sözləri təyin funksiyasından daha çox şəxsin adı kimi çıxış edir. Bu
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
158
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
baxımdan bu tip birləşmələri mürəkkəb ad hesab etmək daha mən-
tiqlidir.
II, III növ ismi birləşmələrlə ifadə olunan mübtədalar:
Baybörənin oğlu beş yaşına girdi (2, 53);
Qazanın qardaşı Qaragünə
Dəpəgöz əlimlə zəbun oldu (2, 126);
Məgər kafirin casusı vardı (2, 149);
Qazanın bəgləri baqdılar,
kim gəlir ayıtdılar (2, 154);
Bir gün təkürün övrəti aydır (2, 143);
At ayağı külük, ozan dili çevik olur (2, 159);
Bunun müdarası odur kim,
Qazan çıqaravuz, anlara bərabər edəvüz (2, 160);
Daş Oğuz bəgləri bunı görüp,
həp atdan endilər (2, 169);
Oğuzun arsızı türkmanın dəlüsinə bənzər (2, 141);
Tərsuzamışın sözi Əgrəgə kar eylədi (2, 145);
Əski donun biti, öksüz oğlanın dili acı olur (2, 146);
Ağayılın qoçları ürkdi, gedər (2, 149);
Qaraqucumun qulağı görünməz olsa (2, 156);
Mərə qavat, mənim babam
Bayındır xan degilmidir? (2, 159);
Beyrəgin başı bunlu oldu (2, 167);
XIII əsr poeziyamızın ən mükəmməl abidələrindən biri də “Das-
tani-Əhməd Hərami” poemasıdır. “Dastani-Əhməd Hərami” poe-
ması anadilli poeziyamızın ilkin təşəkkül tarixini, o cümlədən ana
dilimizin tarixi-sintaktik xüsusiyyətlərini araşdırmaq baxımından
dəyərli bir mənbədir. “Dədə Qorqud” dastanı ilə “Dastani-Əhməd
Hərami” əsərlərini birlikdə tədqiqat obyekti kimi seçməyimiz təsa-
düfi deyil. Bu əsərlər arasında bağlılıq çoxdur. Bu haqda Ə.Səfərli
yazır: “Bir cəhət də səciyyəvidir ki, klassik poemalarda qızın eşqin-
159
dən öncə ana soraq tutur. “Dastani-Əhməd Hərami”də isə ata öz qı-
zına ərə getməyi təklif edir, ana surətinə isə rast gəlmirik. Poemada-
kı bu xüsusiyyət “Dədə Qorqudla, türk xalqlarının epos ənənələri ilə
bağlıdır” (2, 13).
“Dastani-Əhməd Hərami” məsnəvisi dil və üslubca “Kitabi-Də-
də Qorqud”a çox yaxındır” deyən Ə.Səfərli haqlıdır. Hər iki abidənin
dil-üslub yaxınlığı daha çox abidələrin sintaktik xüsusiyyətlərində
hiss olunur. “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin mətnində rast gəldi-
yimiz baş üzvlərə - mübtəda və xəbər cümlə üzvlərinə eyni şəkildə
“Dastani-Əhməd Hərami” dastanında da rast gəlmək mümkündür.
“Dastani-Əhməd Hərami” poemasında mübtəda cümlə üzvünün iş-
lənmə məqamlarına diqqət yetirək.
Adlarla ifadə olunan mübtədalar:
Sizə bir qarşı söyləmək eyibdir,
Ulular bu sözü böylə deyibdir (3, 13).
Qova-qova könül dünyaya irdi
Ömür keçdi, saqalı, saç ağardı (3, 20).
Həramilər çün oldu görürlər
Danışıban ol aradə dururlar (3, 27).
Güləndam ivmək ilə anı çaldı (3, 33).
Bir-iki gün bunun üstünə getdi;
Şəhanşah gör necə bir tədbir etdi (3, 43).
Vəzirlər məsləhət gördü sözünü.
Vəli bilmədilər məni yüzünü (3,44).
Sarayında xadimlər durmuş idi.
Xadimlər həm qapuya varmış idi
Dügün saçısna gəldi ulular,
Əkabirlər, Əmirlər, yəktulular (3, 53).
Qatında bunların gur saz var idi;
Göl içində çox ördək qaz var idi (3, 53).
“Dastani-Əhməd Hərami” dastanında şəxs əvəzlikləri ilə ifadə
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
160
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
olunan mübtədalara da rast gəlmək mümkündür.
Nə istərdin yetirdin, bilməzüz biz,
Yazıqdır bizə böhtan qılmanız siz.
Yüzimiz suyilə gökcək gedərüz,
Biz ayruğun şikarını nedərüz (3, 71).
İşarə əvəzliklərinin də mübtəda vəzifəsində işləndiyi cümlələrə
rast gəlmək mümkündür.
Biz ulu xanə gəldi qondu bunlar,
Döşün verib qamusu endi bunlar (3, 72).
Abidənin dilində quruluşca mürəkkəb hesab olunan mübtədalara
da işlənmişdir:
Qara bağrım bənim qərq oldu qanə (3, 65).
Cəfa imiş bu dünyanın vəfası (3, 65).
Vəli həq tanrının lütfi dəlimdir,
Kərimdirü rəhimdirü əzimdir (3, 66).
Abidənin dilində mürəkkəb adın mübtəda vəzifəsində işləndiyi
nümunələrlə rastlaşırıq.
Keçibən Xoca Rüstəm çün oturdi
Oxuyuban Güləndamı gətürdü (3, 72).
Məlum olduğu kimi cümlənin baş üzvlərindən biri də xəbər
cümlə üzvüdür. Cümlənin baş üzvü kimi xəbər qrammatik cəhətdən
yalnız mübtədadan asılı olub, onun ifadə etdiyi məfhumun əlamətini
bildirir. Bəllidir ki, xəbərin qrammatik cəhətdən mübtədadan asılılı-
ğı xəbərin şəxsə və kəmiyyətə görə mübtəda ilə uzlaşması ilə müəy-
yənləşir.
Xəbər cümlə üzvü həm də öz ifadə vasitələrinin rəngarəngliyinə
görə digər cümlə üzvlərindən seçilir. Həm adlarla, həm də fellərlə
161
ifadə olunan xəbər cümlə üzvü bu baxımdan feli və ismi xəbər ol-
maqla iki yerə ayrılır.
Abidələrin dilində xəbər cümlə üzvünün işlənməsi haqqında Ə.
Tanrıverdi yazır: “Yazılı abidələrimizin dilində rast gəlinən xəbərlə-
rin tarixi-linqvistik müstəvidə araşdırılması göstərir ki, ismi və feli
xəbərlər dilimizin bütün dövrlərində sabit olmuşdur. Amma bu da
var ki, tarixən xəbərin reallaşmasında iştirak edən bir sıra morfoloji
əlamətlər müasir ədəbi dilimiz üçün arxaikləşmişdir” (4, 405).
“Dastani-Əhməd Hərami” poemasında feli xəbərlərin işlənmə
məqamlarına diqqət yetirək:
Bu dastanı bu gün bünyad edəlim,
Həqin qüdrətlərin biz yad edəlim.
Gəlin, barı bu gün söhbət qılalım,
Məani kanının dürrün bulalım (3, 19).
Günüzün özlərin gizlərlər idi,
Dün olsa yolların gözlərlər idi (3, 25).
Anın kimi kiməsnə görməmişdi,
Anı görən nişanın verməmişdi (3, 27).
Dedi Əhməd Hərami: bən varayım
Kiməsnə varmı bu köşkdə görəyim (3, 27).
Maraqlıdır ki, felin sadə şəkillərinə qoşulan şəxs şəkilçiləri po-
emanın dilində müasir dilimizdən fərqli varayım, görəyim şəklində
işlənmişdir. Nümunədə rast gəldiyimiz varayım feli (I ş. əmr şəkli)
müasir ədəbi dildə işlənməsə də, bu sözə Qərb qrupu dialekt və şi-
vələrinə rast gəlmək mümkündür. Poemanın dilində müasir ədəbi
dilimizdə işlənməyən fellərə və onların feli xəbər vəzifəsində işlən-
məsinə də rast gəlirik.
Yuca, möhkəm, lətif key xoş yapılmış,
Zehi memar anı arəstə qılmış (3, 26).
Nümunədə yapılmış felinin ifadə olunduğu yap(maq) feli dilimiz
Dostları ilə paylaş: |