Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
288
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Səbinə Muradova,
ADPU-nun “Dədə Qorqud” ETL-nın əməkdaşı
MƏKTƏBƏQƏDƏR YAŞLI UŞAQLARIN
ÜMUMİ İNKİŞAFINDA OYUNLARIN ROLU
Məktəbəqədər yaşlı uşaqların ümumi inkişafında oyunlar mü-
hüm rol oynayır. Uşaq bağçalarında milli oyunların səmərəli təşkili
uşaqların ümumi inkişafı üçün geniş imkan və şərait yaradır. Uşaq,
adətən, oyun prosesində yaşlı adamları təqlid edir, onların əmək
növlərini icra edir. Uşaq oyunu gerçəklikdən fərqləndirə bilməsə də,
ondan həzz alır, onunla maraqlanır, sabahkı oyunun eşqi ilə yaşayır.
Oyunun səmərəli və təsirli təşkili bir çox cəhətdən tərbiyəçinin
elmi-pedaqoji hazırlığından və metodik ustalığından asılıdır. Oyuna
pedaqoji cəhətdən düzgün rəhbərlik etmək üçün hər bir tərbiyəçi ilk
növbədə milli oyunlarımızdan xəbərdar olmalıdır. Uşaqların yaş sə-
viyyəsinə uyğun nümunələrdən məqsədyönlü istifadə etməlidir. Bu
baxımdan “Kim iyirmiyə qədər sayar?”, “Oğru vəzir”, “Darı-darı”,
“Göz yummaq”, “Kamanla ox atmaq”, “Şana qoymaq” kimi oyunlar
çox səciyyəvidir. Məsələn, bunlardan “Darı-darı” oyununa nəzər ye-
tirək: bu oyunlar uşaqların əqli fəaliyyətini eşitmə, görmə, toxunma
duyğularını və riyazi biliyini inkişaf etdirir.
Məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin böyük qruplarında biliklə-
rin tətbiqi ilə yanaşı yeni biliklərin əldə edilməsinə də imkan yaradır.
Ona görə də didaktik oyunların məzmunlu və təsirli təşkilinə xüsusi
əhəmiyyət verilməlidir. Bu qrup məktəbə hazırlığın ilkin mərhələsi
olduğundan orada didaktik oyunlar yalnız əşyalarla və onların key-
fiyyəti ilə tanışlığa deyil, həm də həyat hadisələrinin ümumiləşdiril-
miş şəkildə mənimsənilməsinə istiqamətləndirilir.
Böyük qrupda oyun prosesində uşaqların psixi prosesləri daha
davamlı olur və onlar şüurlu fəaliyyət göstərirlər. Bu isə mürəkkəb
289
quruluşlu oyunlardan, xüsusilə dama, domino kimi əqli gərginlik
tələb edən oyunlardan və tapşırıqlardan istifadə etməyə imkan verir.
Bu yaşda uşaqların oyun fəaliyyəti öz müstəqilliyi ilə səciyyələnir.
Uşaq bağçalarında milli oyunların nümunələrindən də istifa-
də etmək lazımdır ki, həmin oyunun təşkili tərbiyəvi səciyyə daşı-
sın, uşaqları düşünməyə, fikirləşməyə, müsbət əxlaqi keyfiyyətlərə
yiyələnməyə sövq etsin, çətinlikdən xilas olmağın yollarını öyrətsin.
Oyunların təsirli, maraqlı təşkilinə nail olmaq üçün qruplar arasında
yarışlar təşkil etmək, qalib qrupları rəğbətləndirmək də faydalıdır.
Oyunların təlimi prosesində uşaqlar məişət əməyini, milli
adət-ənənələri öyrənir, əmək vərdişlərini mənimsəyirlər. Bu baxım-
dan “Qodu-qodu”, “Bağa”bağ”, “Xala-xala” və s. kimi oyunlar xü-
susi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, “Xala-xala” oyununda uşaqlar
milli adət və ənənələrlə tanış olur, ev tikir, evcik qurur və onları
müxtəlif ev əşyaları ilə bəzəyirlər.
Onlarda əməyin müxtəlif növünə yaradıcı münasibət inkişaf
edir. Palçıqdan ev heyvanları düzəldir, onlar üçün dam, tövlə tikir,
yem tədarükü görürlər. Beləliklə, oyunun təşkili prosesində uşaqlar
nəinki yaşayış qaydaları haqqında əməli bilik və bacarığa malik olur,
həm də yaradıcı fəaliyyət göstərirlər.
Oyunların bir çoxu hesablama əməliyyatı ilə bağlıdır. Bu oyun-
ların gedişində qarşıya müəyyən riyazi şərtlər qoyulur. Bu şərtlər
sayla, ölçü ilə, hesablama ilə bağlı olur, Oyunda qoyulmuş şərti
vaxtında yerinə yetirənlər qalib olunurlar. Belə oyunların təşkili pro-
sesində uşaqlar öz iradəsini, gücünü səfərbərliyə alır, zehni imkan-
lardan səmərəli istifadə etməyə çalışırlar. Buna görə də təcrübəli tər-
biyəçilər “Çilik dəstə”, “Divara döymə”, “Yerdən qalxma”, “Göy,
sarı mindilli”, “Yanalma”, “Tap görək”, “Səsindən tanı”, “Tələsmə,
tap”, “Cumur-cumur” kimi xalq oyunlarından geniş istifadə edirlər.
“Divar döymə” oyununda tərbiyəçi uşağa say öyrədir. Oyun zamanı
kim yanılmadan müəyyən edilmiş miqdarda saya bilərsə, onu həmin
oyunun qalibi edirlər. “Üç daş”, “Dörd daş”, “Beş daş” oyunlarında
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
290
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
miqdar sayı ilə bərabər sıra sayı da öyrədilir. Məsələn; “Xandəyməz”
oyununda uşaqlara ancaq sıra sayı öyrədilir. Oyunun təşkilində püşk
atmaq şərti ilə oyunçunun biri gövdəni qabağa əyib “keçi” vəziyyə-
tini alır, qalan oyunçular qaçaraq əllərini həmin uşağın belinə qoyub
onun üzərindən tullanırlar.
Bağça yaşlı uşaqların tərbiyəsində uşağı əməyə alışdıran, onların
diqqətini, iradi keyfiyyətlərini inkişaf etdirən və əzələlərini möh-
kəmləndirən “Dirədöymə”, “Qıy-qıy”, “Xandəyməz”, “Kəndirbaz”
və s. Azərbaycan xalq oyunlarından geniş istifadə etmək və əhəmiy-
yətlidir. Belə oyunların təşkili zamanı uşaqlar şüurunu eyni vaxtda
bir neçə obyektə yönəltməyə diqqətli olmağa və həssaslıq göstər-
məyə səy edirlər.
“Darı-darı” oyununda tərbiyəçi ev və çöl quşlarını yaxşı tanıyan
uşaqlardan iki nəfər başçı təyin edir. Qalan uşaqlar başçılarla üzbəüz
cərgəyə düzülürlər. Başçılardan biri bir quşun xarici nişanələrini,
böyüklüyünü, ətinin yeyilib-yeyilməməsini söyləyir. Bu quşun han-
sı quş olduğunu uşaqlardan soruşur. Sıraya düzülmüş uşaqlar bir-bir
həmin sualın cavabını verir, qalanları isə qaçır. Sualın cavabını ta-
pan isə onları qovur. Geridə qalanı kəmərlə vurmağa çalışır. 100-150
m qovduqdan sonra başçı “darı-darı” deyərək geri qayıtmaq əmrini
verir. Uşaqları qovan oyunçu isə sürətlə geri qaçıb özünü “əvəyə”
çatdırır ki, oranı uşaqlar tuta bilməsinlər.
Qeyd edək ki, bütün bu oyunlar uşaqların əqli və fiziki əmək fəa-
liyyətinə müsbət təsir göstərir, onları günahlandırır, qurub-yaratma-
ğa həvəs oyadır, yaradıcı işlər görməyə təhrik edir.
Ədəbiyyat
1. Gülmira Kərimova. Əmək tərbiyəsində xalq oyunlarından istifadə. “İbtidai
məktəb və məkətəbəqədər tərbiyə” məcmuəsi. Bakı, 1990, N 3, səh.69-73.
2. G.Bağırova. Uşaqların bədii tərbiyəsində ailə və bağçanın əlbir işi. “İbtidai
məktəb və məkətəbəqədər tərbiyə” məcmuəsi. Bakı, 1982, sayı 4, səh.44-48..
291
Р е з ю м е
Сабина Мурадова
Роль игр в общем развитии
детей дошкольного возроста
В этой статье говорится о рациональной организации национальных игр
в дутских садах, о создании этими играми широких возможностей и условий
для общего развития детей.
S u m m a r y
Sabina Muradova
The aim of nationally days white age is till the school
for general improvement
This article deals with efficient forming of the national plays for general de-
velopment of the children in the article in kindergartens of creating conditions and
wide opportunity the plays.
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
292
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Tərlan Əsgərova,
ADPU-nun elmi işçisi
«DƏDƏ QORQUD KİTABIN»DAKI AİLƏ
MÜNASİBƏTLƏRİNİN XII ƏSRƏ QƏDƏRKİ
TÜRK PEDAQOJİ FİKRİNDƏ YERİ
Məlumdur ki, «Kitabi –Dədə Qorqud» dastanı bütövlükdə
ümummilli türk xalqlarının ilk milli-mənəvi abidəsidir. Dastanın
süjeti, personajları haqqında ilkin öyrənmələr, ailə münasibətləri,
dostluq, qəhrəmanlıq səhifələri igidlik, əməksevərlik tərbiyəsi, ox
atmaq, qurşaq tutmaq, at çapmaq, əkinçilik, qopuz çalmaq, ov etmək
və s. cəhətlər uzun illərdir ki, türk pedaqoji fikrində əsaslı yer tutur.
«Dədə Qorqud» qədim türk xalqlarının tərbiyə məktəbi, təhsil kitabı
kimi gələcək nəslin tərbiyəsində əvəzsiz rol oynamışdır.
«Dədə Qorqud kitabı» bir çox dillərə tərcümə edilmiş, tarixçilə-
rin, etnoqrafların, filosofların,folklorşünasların, pedaqogika tarixi
və nəzəriyyəçilərin tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Bu möhtəşəm
abidə bir çox türk xalqlarının: özbək, qazax, türkmən, qırğız, tacik,
ərəb, uyğur, oğuz, iraq, fars dillərinə də tərcümə olunmuş və geniş
oxucu rəğbətini qazanmışdır.
Folklorşünas, professor Qəzənfər Paşayev yazır: «Əsər ərəb di-
linə tərcümə edilərək «Hekayət Dədə Qorqut» adı altında çap edil-
mişdir (Bağdad, 2007, 264 səh.). Kitaba öz sözü ədəbiyyatımızın
böyük dostu Dr.Əbdüllətif Bəndəroğlu yazmışdır. Əsəri ərəb dilinə
İraqda və Türkiyədə tərcüməsi, tədqiqatçı, eləcə də yazıçı kimi ta-
nınan Cəlal Polad tərcümə etmiş, ona maraqlı və çox geniş giriş
məqaləsi yazmış, indiyə qədər aparılmış tədqiqatlardan və «Dədə
Qorqud kitabı»nın dünya şöhrətindən söz açmışdır» (2, sayı 4) .
Onu da qeyd edək ki, «Dədə Qorqud kitabı» türk xalqları arasın-
293
da geniş yayılan, ailə münasibətlərinin möhkəm təməllər üzərində
qurulmasına təminat verən, sevilən və müxtəlif aspektlərdə tədqiqa-
ta cəlb edilən əsərdir. Hikmətli bir el misalında deyilir: «Keçmişini
bilməyən, öyrənməyən xalqın gələcəyi yoxdur!». Keçmişiniz türk
xalqlarının tarixidir və sevindirici haldır ki, bu tarix «Dədə Qorqud
kitabı» vasitəsilə pedaqoji mühitə yol açmış, təlim-tərbiyə işində
aparıcı mahiyyət daşımışdır.
İbtidai siniflərdən başlayaraq «Əlifba», «Ana dili» və «Oxu»
dərsliklərində «Dədə Qorqud»la bağlı mətn, çalışma və tapşırıqlar-
dan istifadə olunur. Məsələn, «Çalışma 1. Kitabı - Dədə Qorqud»
dastanından götürülmüş aşağıdakı xüsusi adları əlifba sırası ilə dü-
zün: Selcan, Xatun, Məlik, Zübeydə, Qutlu, Uruz. Burlda Xatun,
Beyrək, Osman, Qorqud, Qazan, Hüseyn, Bayandur, Ulaş, Basat,
Züleyxa» və s.
Yeni nəslin tərbiyəsində, layiqli vətəndaş kimi yetişməsində,
peşə sənət seçimində «Dədə Qorqud kitabı» ailə münasibətlərini
tənzimləyir. Müdrik bir məsləhətçi kimi öyüd-nəsihət verir. «Elm
hərflərdən başlayır» monoqrafiyasında belə bir haqlı hökm verir ki,
türk dillərinin kökü, mənşəyi Oğuz və Uyğur tayfalarıfndan başlanır.
Və türk xalqları hər tərəfdən düşmənlə əhatə olunduğundan uşaqları
ən sərt qanunlarla tərbiyə edir. Bu fikri bir qədər gücləndirən prof.
Fərrux Rüstəmov göstərir ki, uyğurlar nəslin davamçılarını-oğul
övladlarının fiziki cəhətdən sağlam, mənəvi cəhətdən yetkin, əx-
laqlı, ədəb-ərkanlı, cəsarətli, elmli və bilikli olmasını arzu edirdilər
(3, səh. 12-14). Oğuz və uyğur tayfaları elmi işıq, zər, günəş kimi
qiymətləndirmiş, onu dərindən öyrənməyi, yeni nəslin təfəkküründə
formalaşdıra bilmişlər. Dastanın boylarında iki türk tayfası arasında
mövcud olan tarixi ənənələr səciyyələndirilir. Bu cəhətdən biz das-
tanda böyüyə, ata-anaya, müdrik şəxslərə hörmət tərbiyəsi üzərində
dayanmaq istərdik.
İnsan həyatı ana südü ilə başlayır. «Dədə Qorqud» dastanında
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
294
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
ana, ana südü haqlı olaraq müqəddəslik rəmzi kimi verilir. Övlad ana
südü ilə boy atır, dil açır, ayaq tutur, həyata qədəm qoyur, elə-obaya
qovuşur, həyatın, mühitin, cəmiyyətin tərbiyəsi, ailənin qayğısı ilə
yetişir, məktəbdə formalaşır, inkişaf edib, kamilləşib insan olur.
Dastanın aşıladığı mühüm mənəvi keyfiyyətlərdən biri də böyü-
yə-ağsaqqala, müdrik şəxslərə, qadına,anaya, ataya hörmətdir. Bu
hiss dastanın bütün məzmununu təşkil edir. İnsanın mənəvi kamil-
liyini göstərən böyüyə hörmət pedaqoji cəhətdən də səciyyəvidir.
Dastanda böyüyə hörmət məsələlərinin inikasına, ailədə, həyatda
rast gəlmək mümkündür. Oğuz elinin xarakterik cəhətlərindən biri
elə budur.Burada mənəvi tərbiyə məsələlərinin qoyuluşunu təhlil
etdikdə belə nəticəyə gəlmək olar ki,Oğuz ailəsində tərbiyə işi döv-
rün tələbləri səviyyəsində aparılıb. Eləcə də dövr sosial sifariş olaraq
Oğuz ailəsinin mənəvi tələblərinə uyğun idarə olunub. Böyüyə hör-
mət hər bir kəsin mənəvi borcu kimi qəbul edilib (1).
Oğuz elinin ağsaqallı,dastandan məlumdur ki, Dədə Qorquddur.
O, müdrik insandır. Dastanda ona sözsüz hörmət və ehtiram göstə-
rildiyini də görürük. Onu da deyək ki, oğuzlar həm də insanın ağıl və
düşüncəsinə,əxlaqına, mənəvi keyfiyyətlərinə də dəyər evrir,ehtiram
göstərirlər. Dədə Qorqudun Tanrıya olan yaxınlığı da ona ehtiramı
stimullaşdıran amillərdəndir. Oğuzlar ağsaqallı və müdrik insanla-
rı tanrıya yaxın hesab etmin, onların hörmətini saxlamışlar. «Ana
haqqı-Tanrı haqqı» deyimi də bu mənada səciyyəvi xarakter daşıyır.
Folklorşünas Mahmud Allahmanlı «Şamanla ozan arasında» ki-
tabında yazır: «Dəli Qarçar qılıncını əlinə alıb çalmaq istərkən deyir:
«Çalarsan əlin qurusun». Bundan başqa qurtuluş yolu da yoxdur. Bu
hadisə tərəflərin gücünü,ozanla tanrı arasındakı parametr yaxınlığını
əks etdirmək baxımından uğurludur. Hadisənin bu cür gedişi Dəli
Qarçar kimi ipə-sapa yatmayan igidi haqq yoluna qaytarır, bir növ
başına ağıl qoyub cəmiyyət qanunlarına nizamlayınr.Bunu Dəli Qar-
çarın Dədə Qorquda qurtuluş üçün yalvarışı da göstərir. Eyni za-
295
manda sonrakı mərhədəki elçilik üçün də razılıq alır. «Dədə, qız
qardaşımın yoluna mən nə istəsəm verərmisən?» Bu artıq adi şərt
olmaqla yanaşı ağıllı adamın razılığıdır. Dəli Qarçarın bu vəziyyətə
düşməyi bir nö vonu ağıllandırma səviyyəsi daşıyır və Dədə Qorqu-
dun qüdrətini əks etdirir. «Mədəd, aman, əlaman! Tanrının birliyinə
yoxdu güman. Sən mənim əlimi sağaltdı gör, tanrının buyruğu ilə,
peyğəmbərin qövmü ilə qız qardaşımı Beyrəyə verəyin»- dedi. Bu-
dur, həqiqətin açarı, tərbiyənin adı keçilməzlikdə olan gücü də bun-
dadır. Dədə Qorqud gücü ilə Dəli Qarçar ipə-sapa yatmağı bundadır.
Dədə Qorqud duası adi insanın Allaha yalvarışı, imdadı deyil, onun
tanrı ilə məsafə və ünsiyyət yaxınlığıdır(4). Oğuzların ağsaqqala
olan ehtiram sözsüz ki, ail əvə soykök ənənələrindən qaynaqlanır
və gənc nəsil tərəfindən sədaqətlə davam etdirilir. Oğuz elində övlad
böyüdən hər bir ata çalışır ki, oğlu yaxud qızı mətin xarakterli bir
şəxs kimi böyüyə hörmət ruhunda tərbiyə olunsun, adət-ənənələrin,
soy-kökünün layiqli varisi rolunda çıxış edə bilsin. Eləcə də böyük-
lərin hörmət və rəğbətini qazansın.
Mənəvi dəyərlərə sadiq Oğuz igidləri böyüklərin bir sözünü iki
eləmir, hətta ölümün gözünə dik baxırlar. «Qazan bəyin oğlu Uruzun
dustaq olduğu boy»da oxuyuruq:
Oğul, oğul, ay oğul!
Düşmən arasına girib baş kəsməyibsən,
Adam öldürüb qan tökməyibsən,
Ala gözlü qırx igidi götür özünlə,
Köksü gözəl dağ başına çıx,
Mənim necə savaşaraq döyüşdüyümə,
Mənim necə qılınc çalıb çəkişdiyimə,
Həm bax, öyrən, həm göz olub pusquda durr sən! (1).
Uruz atasının sözünü sındırmadı, geri döndü. Yoldaşlarını da
götürüb uca dağların başına çıxdı. O zamanlar oğul ata sözünü iki
eləməzdi. İki eləsəydi, o cür oğulu qəbul etməzdilər. Uruz süngüsü-
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
296
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
nü gen yaxasından keçirib, yerə sancdı, durdu (1). Oğullar atalarına
yüksək ehtiram göstərdikləri kimi onların yolunda ölümə belə get-
məyə hazırdırlar. Yenə həmin boyda oxuyuruq:
Bəri gəl, ağam Ozan!
Qalxıb yerimdən
Bədəvi atımı saxlayırdım bu gün üçün
Günü gəldi, hündür meydanda səyirdim mən sənin üçün!
Uzaq vuran, sür nizəmi saydayırdım bu gün üçün.
Günü gəldi, mürdar dinli kafir başın kəsdirim sənin üçün.
Əynimdə bərk dəmir donumu saxlayırdım bu gün üçün,
Günü gəldi, qolçaq-yaxa tikdirib-taxım sənin üçün!
Başımda parlaq zirehi saxlayırdım sənin üçün,
Günü gəldi, qaba toppuz altında əzdirim sənin üçün!
Qırx igidimi saxlayırdım bu gün üçün,
Günü gəldi, kafir başını kəsdirim sənin üçün.
Kafirlə əlbəyaxa tutaşım mən sənin üçün.
Ağız-dildən bir neçə söz söylə mənə!
Qara başım qurban olsun, ağa sənə! (1)
Doğrudur, burada Uruzun atasına olan hörmət və ehtiramsının
şahidi oluruq. Amma bu məhəbbəti təkcə oğul-ata məhəbbəti çər-
çivəsində səciyyələndirmək olmaz. Fikrimcə, burada Uruz Oğuz
igidlərinin, Qazan bəy isə ümumilikdə Oğuzun özü kimi xarakte-
rizə oluna bilər. Böyüyə hörmət, əslində vətənə, el-obaya, torpağa
hörmətlə ölçülür. Oğuz igidləri bu cəhətlərə malik olduqları üçün də
mənəvi cəhətdən saydırlar, bütövdürlər.
Oğuzların böyüyə hörmət və ehtiramını «Baybörənin oğlu Bamsı
Beyrək» qolunda da görürük. Beyrəyin qayıtması xəbərini, hörmət
və ehtiram əlaməti kimi Banuçiçək ilk olaraq nişanlısının atası Bay-
böyrəyə və anasına deyir:
Sıra dağların yıxılmışdı, ucaldı axır!
Aşıb-daşan suların axmırdı, çağladı axır!
Böyük ağacın qurumuşdu, göyərdi axır!
297
Gözəl atın qarımışdı, qulun verdi axır!
Dəvələrin qarımışdı, köşək verdi axır!
Qoyunların qarımışdı, quzu verdi axır!
On altı illik həsrətin- oğlun Beyrək gəldi axır!
Qayınata, qayınana, nə muştuluq verəsiz mənə! (1).
Oğuzlarda ataya olan hörmət və ehtiram «Qazılıq Qoca oğlu
Yeynək boyu»nda da təsvir edilmişdir. O, bir yaşında ikən atası
Qazılıq Qoca dustaq düşür. Lakin Yeynək 16 yaşınadək onu ölmüş
bilir. Günlərin birində atasının dustaq olduğunu eşidən Yeynək bu
xəbərdən sarsılır. Atasına olan ehtiramı, onun ürəyini yerindən oyna-
dır. Bayandur xanın yanına gəlir. Yeynəyin Bayandur xana müraciəti
gənc Oğuz igidinin ataya-böyüyə olan hörmət və ehtiramın nümunə-
si kimi xarakterizə olunur:
Səhər çağı sərt yerdə tikilən
Hündür evli!
Atlaslardan yapılmış göy alaçıqlı!
Çağıranda hay verən, yolu çavuşlu!
Süfrəsindən yağ tökülən, bol nemətli!
Bütün igidlərin arxası,
Yoxsulların ümidi!
Türküstanın dirəyi!
Tüklü quşun balası!
Amit soyunun aslanı!
Qaracığın qaplanı!
Dövlətli xan mənə kömək! (1).
Qoşun ver, məni atamın dustaq olduğu qalaya göndər!
Oğuz igidlərinin böyüyə hörməti, ulu Tanrıya olan ehtiram,
məhəbbət və inamından irəli gəlir. Qazlıq Qoca oğlu Yeynək Allaha
sığınıb deyir:
Ucalardan ucasan!
Kimsə bilməz necəsən, əziz tanrı!
Sən anadan doğulmadın, sən atadan olmadın,
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
298
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Heç kimin malını yemədin
Kimsəyə güc etmədin.
Hər yerdə əhədsən, allahu səmədsən!
Adəmə sən tac qoydun,
Şeytana lənət etdin.
Bir günaha görə qapından qovdun
Nəmrud göyə ox atdı,
Qarnı yarıq balığı qarşıya tutdun.
Böyüklükdə həddin yox,
Sənin boyun-qəddin yox,
Ya bədənin, cəddin yox!
Vurduğunu ulatmayan ulu tanrı!
Basdığını bildirməyən bəlli tanrı!
Apardığını göyə yetirən əziz tanrı
Qəzəbləndiyini batırıb-boğan acıqlı tanrı!
Birliyinə sığındım, qadir tanrı!
Qara donlu kafirə qarşı at sürürəm,
İşimi sən başa vur, sən kömək et! (1).
Tanrıdan aldığı güc və qüvvət, atasına olan sonsuz məhəbbət
Yeynəyin qoluna güc, möhkəmlik verir. Yeynək atasını dustaqlıqdan
azad edir, azadlığa qovuşdurur.
Dastanda anaya olan hörmət və ehtiram, sonsuz məhəbbət aparı-
cı xətlərdən birini təşkil edir. Ana məhəbbəti, anaya ehtiram duyğu-
ları oğuz gənclərinin mənəvi zənginliyindən, dəyərlərə bağlılığından
xəbər verir. Anaya sonsuz məhəbbəti öncə Qazan xanın timsalında
təhlil etmək istərdim. Qazan xanın Oğuz igidlərinə şəxsi münasibət-
ləri anasına olan məhəbbətində də özünü büruzə verir. «Salur Qaza-
nın evinin yağmalandığı boy»dan məlum olur ki, Şöklü Məlik Qa-
zan xanın evini, obasını yağmalayır, ailəsini, anasını əsir alıb aparır.
El-obasını xilas etməyə gedən Qazan xan Şöklü Məliyə deyir:
Ay Şöklü Məlik!
Qızıl tağlı uca evlərimi götürüb gəlmisən,
299
Sənə kölgəlik olsun!
Qiymətli xəzinəmi, bol gümüşümü götürmüsən,
Sənə xərclik olsun!
Qırx incə belli qızla Burla xatunu gətirmisən,
Sənə əsir olsun!
Qırx igidlə oğlum Uruzu gətirib gəlmisən,
Sənə qulun olsun!
Tövlə-tövlə şahanə atlarımı gətirib gəlmisən
Sənin miniyin olsun!
Qatar-qatar dəvələrimi gətirib gəlmisən,
Sənin yükünü daşısın!
Qoca anamı gətirmisən, ay kafir,
Anamı ver mənə!
Savaşmadan, vuruşmadan qayıdım geri,
Dönüm gedim! (1)
Göründüyü kimi, Oğuz elinin başçısı, baş qəhrəmanı Qazan xan
ana yolunda bütün var yoxundan keçir. Oğuz elində ana mövqeyini,
ana nüfuzunu qoruyan bir sərkərdə kimi danışır. O, anasına olan son-
suz məhəbbətini nümayiş etdirməklə həm də Oğuz igidlərinə anaya
məhəbbət və hörmət hisslərini aşılayıb təlqin edir.
Oğuz igidlərinin anaya hörmət və ehtiramının kökündə isə na-
mus, qeyrət dayanırdı. Onlar haqlı olaraq oğuz qızının, oğuz qadı-
nın kafir əsirliyində qalmasını, el-obanın adına ləkə hesab edirdilər.
Namus, qeyrət yolunda canlarını çəkinmədən qurban verirdilər. Təki
oğuz elinin adına ləkə gəlməsin.
Oğuz igidlərinin qadına, anaya bəslədikləri məhəbbət kimi, onun
qadınları da həyat yoldaşlarına böyük ehtiramla yanaşırdılar. «Dirsə
xan oğlu Buğac xan boyu»nda Dirsə xanın əsir düşdüyünü duyan
kimi anası oğluna deyir:
Görürsənmi, ay oğul, nələr oldu?!
Sərt qayalar oynamadı, yer ovuldu.
Eldə düşmən yoxkən atanın üstünə düşmən gəldi.
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
300
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Atanın o qırx namərd yoldaşı onu tutdu.
Ağ əllərini ardına bağladılar.
Ağ boynuna qılsicim taxdılar.
Özləri atlı, atanı piyadə yeritdilər.
Alıb uzaq kafir ellərinə yönəldilər.
Xan oğlum! Qalxıb yerindən ayağa dur!
Qırx igidi dəstəsinə qat!
Atanı o qırx namərddən qurtar!
Yenri, oğul!
Atan sənə qıydısa da, sən atana qıyma!-dedi (1).
Oğuz igidləri duşmən qarşısında cəsarətlə dayanan, el-obanın
namus və qeyrətinin qoruyucusudurlar. Bu səbəbdən onların hörmət
və ehtiramı hamı tərəfindən qorunur. Onlara xüsusi ehtiram bəsləni-
lir.
Ağsaqqala, böyüyə hörmət Oğuz elində yaşayan hər bir insa-
nın ümdə vəzifəsidir. Yolundan dönmüş, mənəvi dəyərlərə, adət-
ənənələrə xəyanət etmiş insanların cəzalandırılması «Basatın Təpə-
gözü öldürdüyü boy»da ölüm ayağında olan Təpəgözün dili ilə
açıqlanır:
Ağsaqqalın qarğışımı tutdu ola, gözüm, səni?
Ağ birçəkli qarıları çox ağlatmışam,
Anaların göz yaşımı tutdu ola, gözüm səni?
Bığ yeri tərləmiş cavanları çox yemişəm,
Cavanlıqlarımı tutdu ola, gözüm səni?
Əlləri xınalı qızcığazları çox yemişəm,
Ovucları-qarışları tutdu ola, gözüm səni?
Belə ki, mən çəkirəm gözümün göynəmini,
Heç kimə verməsin allah göz yükü, göz qəmini!
Gözüm, gözüm, ay gözüm, yalnız gözüm! (1).
Göründüyü kimi, dastanın qəhrəmanları tutduqları mövqelərin-
dən, ictimai statuslarından, yaşlarından asılı olmayaraq ağsaqqal
nüfüzunu, ağsaqqal müqəddəsliyini qəbul edir, ona sığınır, müqəd-
301
dəsliyinə, ucalığına tapınırlar. Təpəgözlə yanaşı, Dəli Qarçarı, Dəli
Domrulu da bu sıraya aid etmək olan. Onlar da öncə ağsaqqala, ağ-
birçəyə qarşı çıxırlar, üsyan qaldırırlar. Amma sonradan səhvlərini
dərk edib, bağışlanmalarını diləyirlər. Tanrı böyüklüyünü, ağsaqqal
müdrikliyini dərk edirlər. Amma hörmət və ehtiram əvəzsiz qalma-
dığı kimi, hörmətsizlik də öz acı aqibətini yaşayır. Təpəgöz bütün
yalvarışlarına baxmayaraq, Basat tərəfindən öldürülür. Buradan belə
bir məntiqi nəticəyə gəlmək mümkündür ki, ağsaqqallar, ağbirçəklər
yer üzündə şəksiz hörmət və ehtiram bəslənməli olan şəxslərdir. On-
lara ehtiram göstərmək, Tanrıya ehtiram göstərmək, onları tanımaq
Tanrını tanımaq deməkdir. Bu yolu tutmayanlar, böyüyünə hörmət-
siz yanaşanlar cəmiyyət tərəfindən sevilməməklə bərabər, tanrı tərə-
findən cəzaya məruz qalırlar.
«Kitabi-Dədə Qoqud» dastanının məzmunundan doğan mənəvi
tərbiyə, o cümlədən, böyüyə hörmət məsələləri bu günümüz üçün
də çox aktual səslənir. Müasir dövrün sosial münasibətləri şəraitin-
də Oğuz igidlərinin ata-anaya, bacı-qardaşa, eləcə də ətrafdakı digər
insanlara münasibəti mühüm örnək, öyrətmə, təlim-tərbiyə vasitəsi-
dir. Biz tədqiqat işində bu vasitələrə müəyyən dərəcədə yer verməyə
çalışmışıq.
Dastanda hörmət tərbiyəsi problemləri geniş şəkildə qoyulur və
uğurlu həll olunur. Təbii ki, bunun əsasında insanın insana ehtiramı
dayanır. Bununla yanaşı öz əməlləri, əxlaqı və ləyaqəti ilə hörmət
qazanan, faydalı işlər görən, xeyirxahlığı və mübarizliyi ilə xalqa
xijmət göstərən, valideyn, bacı-qardaş, ağsaqqal missiyasını yüksək
səviyyədə yerinə yetirən insanlar həm də bu keyfiyyətlərinə görə
hörmət və ehtirama layiq bilinirlər.
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarındakı əxlaqi-mənəvi dəyərlərin
özündən sonra yaranan folklor nümunələrinə və pedaqoji fikrə bö-
yük təsiri olmuşdur.
Xalq sənətkarları «Kitabi-Dədə Qorqud»u ən yaxşı öyüd-nəsihət
kitabı, həyat dərsliyi kimi qəbul edərək, gənclərə bu kitbda yazılan
Dostları ilə paylaş: |