Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
276
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
«İgid bəy, öyünərsə, ər öyünsün, - aslandır!
Lovğalanmaq arvad üçün nöqsandır.
Öyünməklə avraddan kişi olmaz…
Bir Allah bilir ki, mən sənə sirdaşam,
yaram, qıyma mənə» (1; 258).
Dəli Domrulun xatununun sədaqəti isə dastanın ən mühüm dəyə-
ri kimi qiymətləndirilə bilər. Çıxılmaz vəziyyətdə həyatını qurban
verən bu qadın bir vəfa, sadiq könül rəmzinə çevrilir və hətta boyun
süjetində Allahın yüksək dəyərləndirdiyi varlıq kimi üzə çıxarılır. O
deyir:
Can nədir ki, sənə qıya bilməmişlər?
Yerlər şahid olsun, göy şahid olsun,
Qüdrətli Allah şahid olsun, qurbanam sənə,
Mənim canım qurban olsun sənin canına! (1; 247).
«Kitabi-Dədə Qorqud»da ailə tərbiyəsinin mərkəzində duran
əsas obraz kimi qadın davranışı böyük pedaqoji və didaktik əhə-
miyyət daşıyır. Məhz bu igid, ədalətli qadınların övladları – Buğac,
Uruz, İmran, Əyrək və Səyrək, Qanturalı obrazları ana, ata hakim
dairələrə məxsus insanlara münasibətdə seçilən surətlər kimi müsbət
qəhrəman obrazları olaraq dəyərlənirlər.
«Kitabi-Dədə Qorqud»da ailədaxili davranışdan danışdıqda
ata-oğul, ana-oğul, valideynlərə münasibət, ən və arvad, qohumlarla
münasibətləri unutmaq olmaz. Salur Qazan və Uruz, Dirsə xan və
Buğac, Bəkil və İmran, Qazılıq qoca və Yeynək, Duxa qoca və Dəli
Domrul, Baybörə və Bamsı Beyrək, Aruz və Basat, Aruz və Təpə-
göz, Uşun Qoca və Səyrək münasibətlərində ata və oğul, Səyrək və
Əyrək, Beyrək və bacısı, Basat və Təpəgöz münasibətlərində qar-
daşlar, Qazan və anası, Uruz və Burla xatun, Buğac və anası, Aruz və
277
Qazan, Qazan və Qaragünə, Qazan və Bayandur xan münasibətlərin-
də gənc nəsil və yaşlı nəsil arasındakı milli-mənəvi bağlılıq dastanda
çox ehtiyatla və qayğı ilə dəyərləndirilmişdir. Oxucunun və dinləyi-
cinin mənəvi və milli tərbiyəsində rol oynayan bu mühüm davranış
qaydaları qəhrəmanlıq dastanlarımızda nəinki yad edilir, hətta qaba-
rıq şəkildə diqqət önünə gətirilir.
Dastanın bədii mətni ailədaxili münaqişələrin yaranmasının sə-
bəbi kimi əsasən insanlar arasında rəftar probleminin qabardılma-
sı əsasında baş verməsini əsaslandırır. Belə ki, davranışlarda doğru
olmayan rəftar qaydalarının üzə çıxmasının labüdlüyü nəticəsində
ailələrdə bu və ya digər ailədaxili problemlərin peyda olmasına zə-
min yaradır. Məsələn, Dirsə xan ailəsinə qarşı həssas olsa da, kənar
şəxslərin onun ailə üzvlərinə qarşı çıxışlarını dəstəkləyir və bunun
nəticəsi olaraq oğlu Buğacdan şübhələnir və onun ölümünə razılıq
verir. Dastan müəllifi ailəyə kənar şəxslərin müdaxiləsini tamamilə
inkar edərək ailədaxili münasibətlərdə məhz valideynlərin və övlad-
ların birliyinə əsaslanan davranış qaydalarına riayət edilməsini doğ-
ru yol kimi təsdiqləyir. Nəticədə Dirsə xan oğlu Buğac anasının səyi
və müqəddəs Xızır peyğəmbərin müdaxiləsilə həyata qaytarılır və
bununla da ailənin dayaqlarının ailə üzvləri olduğu təsdiqlənir. Bun-
dan əlavə biz ailədaxili davranışın digər bir misalda Basat-Təpəgöz
süjetində izləyə bilirik. Aruz qocanın doğma oğlu Basat oğulluğa
götürülmüş Təpəgözü öldürür. Burada göstərilir ki, Oğuzun qolu qü-
vvətli, igid oğulları Təpəgözün əlində məğlub oldu. Dözən oğlu Alp
Rüstəm həlak oldu. Uşun Qoca oğlu kimi pəhləvan onun əlində öldü;
onun iki qardaşı da Təpəgözün əlində pak canını tapşırdı. Dəmir
donlu Mamaq onun əlində məhv oldu. Bığı qanlı Bükdüz Əmən də
Təpəgöz tərəfindən məğlub edildi. Təpəgöz ağ saqqallı Aruz qocaya
qan qusdurdu. Qıyan Səlcikin ödü yarıldı. İgidlərin başçısı Qazana
elə zərbə vurdu, dünya başına daraldı» (1; 267). Lakin bununla belə
Təpəgözü Basat məğlub edə bilir, hiylə və tədbirlə ona qalib gəlir.
Dastanda ailə problemi məhz ailə üzvlərinin məqsədyönlü müdrik
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
278
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
qərarı ilə həll olunması prinsipinə əsaslanır, bu isə böyük psixoloji
və tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyır.
Ailədaxili davranış qaydaları Oğuz elində sədaqətli, vəfalı, igid
Oğuz qadınlarının timsalında xüsusi məqamları ilə seçilir. Qadın
ailənin mərkəzində dayanır, onunla hesablaşırlar, onunla məsləhət-
ləşirlər, Oğuz igidləri özlərinə xanım seçdikdə xüsusi müdriklik
göstərirlər və ailə davranışlarında onlara hörmətlə yanaşırlar. Etnik
psixologiya və şəxsiyyət məsələsinin dastanda qadın davranışı ilə
təmsil olunduğu məqamlarda aşağıdakı misallarla rastlaşa bilərik.
Banuçiçək Bamsı Beyrəyə sədaqətini onun ölüm xəbəri gələnə qə-
dər on altı il ərzində qorudu, qardaşı Əyrəyin ardınca uzaq yola çıx-
maq istəyən Səyrəyin nişanlısı onun bu çətin yola çıxmasını dəhşətlə
qəbul edərək öz sədaqətini qayınana və qayınata qarşısına cəsarətlə
çıxaraq onları məsələdən hali etməyi ilə sübut edir: «Az öz-özünə
deyir: «mənə qədəmi uğursuz gəlin deyincə, utanmaz-arsız gəlin
desinlər. Qayınatama, qayınanama xəbər verim gərək», - söyləmiş
(1; 287). Dəli Domrulun xatunu öz canını tərəddüd etmədən öz hə-
yat yoldaşına qurban etməsilə Oğuz elində ailə institutunun möh-
kəm təmələ malik olduğunu nümayiş etdirir. Davranış qaydalarının
ailələrdə sabit və möhkəm zəmin üzərində qorunduğunu müşahidə
edirik.
Əxlaq «Kitabi-Dədə Qorqud» qəhrəmanlarının bütövlükdə das-
tanda əksini tapan Oğuz xalqının davranış və rəftarlarında, bir-biri
və digərləri ilə münasibətlərində əsaslandıqları prinsiplər məcmusu
şəklində üzə çıxır. Oğuz əxlaqı dedikdə onun məzmununda aşağıda-
kılar dayanır:
1. Müqəddəslərə münasibətdə əxlaqi dəyərlərin xüsusi qiymət-
ləndirilməsinin şahidi oluruq. Burada Dədə Qorquda xalqın xüsusi
rəğbəti mərkəzi mövqedə dayanır: «O kişi oğuzların kamil bilicisi
idi: nə deyirdisə, olurdu. Gələcəkdən qəribə xəbərlər söyləyirdi. Al-
lah onun könlünə ilham verirdi». (1; 172) Ona qarşı edilən hər han-
sı hörmətsizlik Allah tərəfindən qəbuledilməz günah hesab edilirdi
279
və bunun əyani təsvirini Dəli Qarcarla Dədə Qorqud münasibətində
müşahidə edirik: «Dəli bəy Dədəni bir anda vurmaq istədi. Dədə
Qorqud dedi: «Vursan, əlin qurusun!» Allahın əmri ilə Dəli Qarcarın
əli yuxarıdan asılı qaldı. Dədə Qorqud vilayətin ruhani ağası olduğu
üçün diləyi qəbul olundu» (1; 207).
Davranış qaydalarını nizamlayan müqəddəslik kultu dastanın
mətnində dəfələrlə təkrarlanır, oğuz cəmiyyətinin mənəvi-mədəni
həyatının tənzimlənməsini təmin edir. Məsələn, Allah, Tanrı müqəd-
dəsliyi bunlar içərisində ən mühüm mövqe tutur.
Allah-Allah deməyincə işlər düzəlməz,
Qadir Allah verməyincə kişi varlanmaz.
Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz.
Əcəl vaxtı çatmayınca kimsə ölməz.
Ölən adam dirilməz, çıxan can geri gəlməz…
Qovuşaraq sular daşsa, dəniz dolmaz.
Təkəbbürlük eyləyəni tanrı sevməz (1; 172).
Dəli Domrulun başına gələn qəribə əhvalatla Oğuz elinin qədim
Tanrı ideyasının əks-sədası dastanda yaşamaqla əxlaq və davranış
qaydalarının dərin və qədim, möhkəm təmələ malik olduğunu əks
etdirir. Əzrayılla Domrulun söhbətində bu əxlaq normaları aydın-
laşdırılır: «Əzrayıl deyir: «Ay dəli axmaq, mənə nə yalvarırsan, Al-
lah-taalaya yalvar. Mən buyruq quluyam». Dəli Domrul deyir: «Bəs
can verən, can alan da Allahdırmı?» «Bəli, odur!» dedi. Dəli Domrul
burada soylamış, görək xanım, nə soylamışdır:
Ucalardan ucasan,
Kimsə bilməz necəsən.
Gözəl Tanrı!
Neçə cahillər səni
Göydə arar, yerdə istər
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
280
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Sən möminlər könlündəsən.
Sən böyüksən, qüdrətlisən,
Əbədi sirr sahibisən.
Canımı alsan, özün al,
Qoyma, Əzrayıl alsın!» (1; 243).
2. Oğuz xalqının əxlaqında, onun davranışında yasaqlar, qada-
ğalar xüsusi yer tutur. Yaxşı və yamanlıq anlayışları dastanın mət-
nində xüsusilə vurğulanır və davranış qaydalarını tənzimləyən mü-
hüm məqamları şərtləndirir. Əxlaq daxilində əsaslandırılan yasaq və
qəbul edilən cəhətlər davranışa, onun doğru və yanlışlığına qiymət
verməyə xidmət edir. Təsadüfi deyil ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» mət-
nində atalar sözlərinə geniş yer verilmişdir. Məsələn, «Əski pambıq
bez olmaz, qarı düşmən dost olmaz», «Qaravaşa don geydirsən də,
qadın olmaz», «Lopa-lopa qarlar yağsa, yaza qalmaz», «Kül təpəcik
olmaz», «Qız anadan görməyincə öyüd almaz», «Ata malından nə
fayda, başda ağıl olmasa» və s. (1; 172-173).
Yasaqlar dastanda müxtəlif məqamlarda xüsusi keyfiyyətləri ilə
üzə çıxır, buraya oğulun ataya qarşı itaətsizlik göstərməsinə qarşı
yasaqlar, yalın söz danışmaq yasağı, təkbaşına qərar qəbul etmə ya-
sağı, nişanlı qızın qayınata və qayınanaya və nişanlı oğlana görün-
məsi yasağı etik normalar hesab edilirdi.
3) Oğuz əxlaqında and içmə və verilən anda sadiqlik namus
məsələsi ilə bərabər tutulurdu. Bu zaman nəyin bahasına olursa-ol-
sun andın yerinə yetirilməsi etik-əxlaqi norma kimi mütləq rola
malik idi. Andlar Oğuz elində müqəddəslik zirvəsindədir. Dastanda
Bamsı Beyrəyin təsirli bir andını oxuyuruq:
Mən Qazanın nemətini çox yemişəm,
bilməzsəm, gözümü tutsun!
Qaracıqda Qazlıq atma çox minmişəm,
bilməzsən, tabutum olsun!
281
Yaxşı qaftanlarını çox geymişəm,
bilməzsəm, kəfənim olsun!
Böyük, geniş otağına çox girmişəm.
bilməzsəm, zindanım olsun!
Mən Qazana dönük çıxmaram, qəti bilin! (1, 305).
Təkur bəyləri tərəfindən əsir aparılan Qazan xan həqiqət nə qə-
dər əlverişsiz olsa da ondan qaçmayaraq and belə içmək cəsarətində
olan bəylərdən idi. «Kafirlər ona dedilər: «And iç ki, bizim elimizə
düşmənçiliyə gəlməyəcəksən.» Qazan dedi: «Vallah, billah, doğru
yolu görürkən əyri yoldan gəlmərəm!» Dedilər: «Vallah, Qazan yax-
şı and içdi.» (1, 294)
Səyrəl qardaşı Əyrəyin ardınca düşmən elinə getməyi və onu xi-
las etmək qərarına gəldiyi andan məcburən evləndirilməsinə bax-
mayaraq ağır bir and içir, o, xanımına deyir: «Qardaşımın üzünü
görməyincə, ölmüşsə, qanını almayınca muradıma çatsam, qoy qı-
lıncımla doğranım, oxuma sancılım, oğlum doğulmasın, doğularsa
on yaşına çatmasın!» (1, 287).
And içmənin digər forması da qılınc altından keçirmədir. Beyrək
ona çox pisliklər etmiş Yalançı oğlu Yalıncıqın günahlarını bağışla-
yaraq onu qılıncının altından keçirməklə and içir ki, qisas almaya-
caq.
«Kitabi-Dədə Qorqud»un davranış psixologiyası baxımından
təqdim etdiyi and prinsipləri Oğuz cəmiyyətinin daxili və sabit
dəyərlər sistemində həlledici rola malik idi. Məhz and içməklə in-
sanlar arasında münasibətlərin aydınlaşdırılması və cəmiyyətin tər-
biyə edilməsi mühüm ictimai-sosial amil kimi diqqəti cəlb edir.
XII əsrə qədər pedaqoji təsəvvürlər, cəmiyyətin tərbiyəsi aspek-
tindən üzə çıxan əsas həlledici məqamlar «Dədə Qorqud» kitabın-
da təsadüfi hallar deyil. Qafqaz regionunun, Azərbaycan məkanının
ictimai, mədəni, mənəvi və milli adət-ənənələrinə söykənərək ya-
ranmışdır. Onların kökləri qədim nağıl, rəvayət və əfsanələrə aparıb
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
282
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
çıxarır. Məhz buna görə də «Kitabi-Dədə Qorqud»u tədqiq edərkən
və bu abidədə davranış tərbiyəsinin spesifikasını araşdırarkən folk-
lor nümunələrinə müraciət edilməlidir. Eposla nağıl arasındakı təsir-
ləri aşağıdakı mahiyyətdə müşahidə etmək mümkündür:
1) Dastanda möcüzəli şəkildə dünyaya gəlmə məqamları nağıl,
əfsanə motivlərinə əsaslanır. Amma bu möcüzə cəmiyyət daxilində
insanların təkcə ilahi qüvvəyə inamına söykənmir, həm də xeyirxah
davranışa və əmələ görə mükafat veriləcəyinə inamı təsdiqləyir. Bu
isə böyük tərbiyəedici məzmun daşıyır. Dirsə xan xatununun təklifi
ilə böyük ziyafət məclisi qurur. Xatun ona belə bir məsləhət görür:
Ay Dirsə xan, mənə qəzəblənmə!
İnciyib acı sözlər söyləmə!
Yerindən qalx, ayağa dur,
Yer üzündə böyük çadır qur!
Ayğır, buğra, qoç qırdır!
İç Oğuzun, Daş Oğuzun bəylərini üstünə yığ!
Ac görsən, doydur; çılpaq görsən, geyindir!
Borclunu borcundan qurtar!
Təpə kimi ət yığ, göl kimi qımız sağdır!
Böyük şadlıq məclisi qur, Allahdan arzunu dilə!
Bəlkə bir ağzı dualının alqışı ilə
Tanrı bizə bir yetkin övlad verə, - dedi (1, 178).
Xatunun sözlərindən bəlli olur ki, insanlarla yaxşı davranma ilahi
mahiyyət daşıyır və bu məqamda dastan etikasına uyğun biz maraqlı
psixoloji cəhətləri görmüş oluruq. Dua ilə dünyaya gələn Buğac ata
qəzəbi ilə ölümə məhkum olur, Xızır vasitəsilə isə ölümdən qurtu-
lur. Nağıl motivləri ilə səsləşən bu cəhətlər insanların cəmiyyətdə
mövqelərinin dərkinə və görməli olmalı işləri haqqında sosial tələblə
nizamlanır. Mistik dünyaya gəlmə Dirsə xanın davranışlarında üzə
çıxan mənfilikləri dəf etmir, əksinə bir daha cəmiyyətdə hökm sürən
283
qeyri-kafi hərəkətlərin aradan qaldırılması məsələlərini aktuallaşdı-
rır. «Kitabi-Dədə Qorqud» bu baxımdan etika normalarının və dav-
ranış təfəkkürünün maraqlı konsepsiyalarını təbliğ edir.
Digər bir boyda Bamsı Beyrəyin dünyaya gəlməsi də bəylərin
arzu və duası ilə həyata keçir. Lakin onun da başına gələn bir sıra
çətinliklər, onun tənhalığı və darda qalması kimi faktlar ictimai ma-
hiyyət daşıyır. Möcüzəli doğuluş heç də ilahi dayaq əldə etməyə əsas
vermir və bu ideya dastan boyu dəfələrlə təkrarlanır. Cəmiyyətdə
hökm sürən qanunlar və etik davranış normaları dara düşmüş hər
hansı Oğuz igidinin nə qədər cəsarətli və dəliqanlı olmasından ası-
lı olmayaraq ya qardaşı, ya da dostu tərəfindən qurtarılması kimi
mənəvi ideyaya inamı yaşadırdı. Buna görə də Beyrəyin qardaşı ol-
madığına görə də, onun sirdaşı və dostu Qazan xan axtarışları aparır,
Beyrəyin ölüm xəbəri gələnədək bu axtarış davam etmişdir. Oğuz
elinin davranış qaydaları onun daxildən tənzimlənmə prinsiplərini
müəyyən edirdi.
Digər bir boyda Təpəgözün mistik yolla dünyaya gəlməsinin şa-
hidi oluruq. Lakin bu alqış və dua vasitəsilə olmur, səhv və yan-
lış davranış nəticəsində baş verir və nəticədə Oğuz elinə fəlakət üz
verir. Nağıl motivi və obrazları əsasında təşəkkül tapan bu əhvalat
Oğuz elinin nümayəndəsi olan Qonur Qoca Sarı çobanın etikadan
kənar hərəkətləri böyük el dərdinə gətirib çıxarır. İlahi doğuluş bu
zaman günahla müşayiət edildiyindən Oğuz cəmiyyətinin davranış
qaydalarından uzaq idi. Lakin Təpəgözün Aruzun tərəfindən götü-
rülüb oğul kimi böyüdülməsini təsvir edən dastançı belə bir halın
mərhəmət hissinə güc gəlmədiyini ifadə edirdi.
Oğuz təfəkküründə davranış mədəniyyəti ümummilli mahiyyət
daşıyır, onun bu və ya digər əlaməti bütün Oğuz elində eyni sə-
viyyədə dərk olunub, qəbul edilir. «Kitabi-Dədə Qorqud»un təhlili
göstərir ki, orada təsvir edilən əsas etnik biliklər özünü gözəl dərk
edən və qiymətləndirən vahid bir xalqa məxsusdur. Burada qan qo-
humluğu mənəvi yaxınlığı mənəvi-etnik dəyərlərə üstün gələn əsas
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
284
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
cəhətlərdən sayılmır. Məsələn, Salur Qazan dostu Beyrəyin qisasını
dayısından alır.
Oğuzlarda rəiyyət və ağa münasibətləri də səmimi və milli xüsu-
siyyətlərlə zənginliyə malikdir. Belə ki, rəiyyətin parlaq nümayən-
dəsi olan Qaraca çoban və Qazan xan münasibətlərində dövlətçiliyin
dərki və sabit qanunauyğunluğu diqqəti cəlb etsə də, çobanın öz ağa-
sına sədaqəti, etimadı onların bir-birinə hörmətini təmin edir. Davra-
nışlarında hər biri özünü, öz statusunu ifadə etmədən böyük əzəmətli
Oğuz xarakterinə sadiqliyi təmsil edirlər. Hər ikisi igid, qorxmaz və
müstəqildirlər. Qaraca çoban və Qazan xan titul və mənsəblə bir-bi-
rindən uzaq məsafələrdə yerləşmirlər. Çünki onların mənəviyyatında
vahid Oğuz davranış qaydaları hökm sürür. Çoban Qazana söyləyir:
Qonur atın mənə ver!
Altmış tutamlıq nizəni mənə ver!
At o böyük qalxanını, mənə ver!
Böyük, iti, polad qılıncını mənə ver!
Oxqabından səksən oxunu mənə ver!
Ağ tozluca tutacaqlı bərk yayını mənə ver!
Gedim kafirin qolundakı şahinini öldürüm.
Paltarının qolu ilə alnımın qanını silim.
Ölərsəm, qoy sənin uğrunda mən ölüm!
Allah qoyarsa, evini mən xilas edim (1, 194).
«Kitabi-Dədə Qorqud» abidəsi davranış və rəftar qaydaları eti-
barilə dərin pedaqoci, tərbiyəvi mahiyyət daşıyır. Milli-mənəvi xa-
rakterin əksində və formalaşdırılmasında əvəzsiz rola malikdir. Tə-
sadüfi deyil ki, qədim «Oğuznamə» motivləri və süjetləri əsasında
boy-boy təşkil edilən, bəzi əhvalatların yeni-yeni versiyalar halın-
da yenidən işlənilən, məsələn, «Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy»,
«Bamsı Beyrək boyu» kimi boylar, «Oğuznamə» obrazlarının geniş
285
və əhatəli açıqlandığı, diqqət önünə gətirildiyi bu abidə «kitab» ad-
lanır. Məzmununda folklorun müxtəlif janrlarını müşahidə etsək də,
«Kitabi-Dədə Qorqud» məhz Oğuz cəmiyyətinin formalaşdırılması-
na yönəlmiş estetik və etik davranışlar məcmuəsidir. Burada həyat
hadisələri fonunda təkrarlanan bu və ya digər davranış normaları
xalqa təkrar-təkrar aşılanır, cəmiyyətin məqsədyönlü tərbiyə işlərin-
də aparıcı mövqe tutması ilə təbliğ olunur.
Pedaqogika elminin tədqiqatları üçün geniş meydan açan «Dədə
Qorqud» kitabi nəinki yarandığı və qələmə alındığı ilkin orta əsrlər
və təkrarən tərcümə edildiyi intibah dövrü abidəsidir, eyni zaman-
da müasir Azərbaycan cəmiyyətinin özünüdərk və psixoloji milli
özünütərbiyə işində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Gənc nəslin sosial
mühitdə milli dəyərləri qorumaqla uyğunlaşması və şəxsiyyətin for-
malaşması kimi pedaqoji məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün tarixi
ədəbi-bədii abidələrin rolu həlledicidir. Buna görə də, «Kitabi-Dədə
Qorqud» abidəsində rast gəlinən tərbiyəvi məqamları ümumiləş-
dirərək aşağıdakıları göstərmək mümkündür:
1) Dastanda ictimai münasibətlərin yaranması istiqamətində bir
neçə əlamətdar xüsusiyyətlər gözə dəyir. Burada dövlət daxilin-
də bəylərin, xanların bir-birinə münasibətləri, onların sülh yolu ilə
problemləri həll etmə tədbirləri ictimai-siyasi davranış qaydalarını
üzə çıxarmış olur. Buraya «Dirsə xan oğlu Buğac boyu»nu, «Bə-
kil oğlu İmran boyu»nu, «İç Oğuza Daş Oğuzun dönük çıxması və
Beyrəyin öldürüldüyü boy»u misal gətirmək olar. Adları çəkilən
boylarda bir sıra dövlət əhəmiyyətli ixtilaflar üzə çıxmışdır. Lakin
xanlar düzgün siyasi davranış qaydaları ilə silahlandıqlarından döv-
lət daxilində qiyama, mənfi halların yaranmasına səbəb olmadan bu
ixtilafları aradan qaldıra bilirlər.
2) Dastanda ailə münasibətləri, ailədaxili münaqişələr və davra-
nış normaları geniş və əhatəli əks olunmuşdur.
3) Dastanda düşmənlə davranma etnik psixologiyanın möhkəm
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
286
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
və sağlam idraka söykəndiyini üzə çıxarır. Heç bir Oğuz bəyi və xanı
onların övladları, xanımları kafir və düşmənlərdən qorxmur, onlara
münasibətdə ayıq-sayıqlıq göstərir və öz milli xarakterinin təmsilçi-
si kimi dönməz, mətin və namuslu hərəkətlərilə seçilirlər. Davranış-
larında düşmənə mənəvi daxili güclə qələbə çalırlar.
4) «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları adət-ənənə, toy, nişan,
göbəkkəsmə nişanı, qonaqlıq vermə mədəniyyəti və s. kimi milli
dəyələri təbliğ edir. Burada qonaqpərvərlik duyğularının səmimiliyi
qabarıq şəkildə əhatə olunubdur.
5) Dastanın dini, mifoloji və estetik-bədii qatları bir-birilə sıx
əlaqəli şəkildə işlənildiyindən Oğuz cəmiyyətinin mənəvi dünyası-
nın tarixi köklərinin daha qədim və daha mükəmməl şəkildə möv-
cudluğuna bir sübutdur.
6) Pedaqoji dəyərinə görə bu abidə müasir dövrdə də cəmiyyəti-
mizin tərbiyəsində xidmət göstərmək imkanlarını tükətməmişdir və
əksinə müasir şəraitdə millətin tənzimlənməsi, davranışının məqsəd-
yönlü nizamlanması üçün mühüm məna kəsb edir.
“Kitabi-Dədə Qorqud” nəinki folklorumuzun misilsiz incisidir,
həm də pedaqogika elmimizin zəngin elmi tədqiqat obyekti kimi
əvəzsiz dəyərə malikdir. Tərbiyə işində, dəyərli və zəngin materiallar
əks etdirməklə milli-mənəvi dünyagörüşünün inkişafına istiqamət
vermək üçün lazımi əhəmiyyəti ilə seçildiyindən müasir həyatımız-
da inkaredilməz rola malikdir.
Ədəbiyyat
1. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, «Öndər» nəşriyyatı, 2004, 376 s.
2. Kitabi-Dədə Qorqud. Ensiklopedik lüğət. Bakı, «Öndər» nəşriyyatı, 2004,
368 s.
3. Paşayev Ə., Rüstəmov F. Pedaqogika. Bakı, «Nurlan», 2007, 464 s.
4. Həmzəyev M.Ə. Pedaqoji psixologiya. Bakı, 1991
5. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası. Bakı, 1993
287
6. İsmixanov M.A. Pedaqogikanın əsasları. Bakı, 2002
SUMMARY
Salıma Mamedova
The place of behavior and treatment in the Turkic Pedagogical thou-
ghts before XII century which were reflected in “Kitabi Dede Korkut”
“Kitabi-Dede Korkut” is a valuable heroic epos of Azerbaijani nation. This
article was devoted to researching of the rules of behavior and up-bringing of
Oghuz youths and defined pedagogical thoughts before XII century, on the basis
of examples from “Kitabi-Dede Korkut”
РЕЗЮМЕ
Салима Мамедова
Место правил поведения и обращений в тюркской педагогической
мысли до ХII века, отраженные в “Книге-моего Деда Коркуда”
“Книге-моего Деда Коркуда” является ценнейшем героическим эпосом
Азербайджанского народа. Данная статья посвящена исследованию правил
поведения воспитания огузской молодежи и выявляет педагогические
соображения до ХII века, на основе примеров из эпоса.
Dostları ilə paylaş: |