Резюме
В статье прослежена путь развития окончания –лы
4
, образующего прилагательное,
начиная с “Дивани лугати-ат-турк” по настоящему времени, освещены мнения
разных лингвистов об этом окончании.
Ключевые слова. Окончания –лы
4
, “ Дивани лугати-ат-турк», «Деде Коркут».
Conclusion
In the article traced way of development of completion of - lı
4
formative an adjective,
since “ Divanü lüğat-it-türk “ on present tense, opinions of different linguists are lighted up
of this completion.
Key words. - lı
4
suffix, “Divanu Lûgat-it-turk”, “Dede Korkut” .
261
Nərmin Məmmədova,
ADPU-nun Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının magistrantı
SİFƏTİN DƏRƏCƏ KATEQORİYASININ
TƏDQİQİ TARİXİ
Sifəti digər nitq hissələrindən fərqləndirən ən əsas xüsusiyyət
onun dərəcə kateqoriyasına malik olmasıdır. Sifətin dərəcələrinin
sayı ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən müxtəlif cür verilmişdir: M.Ka-
zımbəy “Türk-tatar dilinin qrammatikası” (1839) əsərində sifətin üç
dərəcəsini göstərmişdir: müqayisə, kiçiltmə, üstünlük; H.Mirzəzadə
“Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasına aid materiallar” (1953)
əsərində sifətin üç dərəcəsini göstərmişdir: adi, azaltma və ya kiçilt-
mə, çoxaltma dərəcəsi. Çoxaltma dərəcəsini də öz növbəsində nis-
bət, artıqlıq və şiddətləndirmə növlərinə bölmüşdür; Ə.Dəmirçiza-
də “Azərbaycan dilinə aid tədqiqlər” kitabında sifətin üç dərəcəsini
müəyyənləşdirmiş, üstünlük dərəcəsini öz növbəsində müqayisə, üs-
tünlük və artıqlıq olmaqla üç növə ayırmışdır; M.Hüseynzadə 1954-
cü ildə nəşr olunmuş “Müasir Azərbaycan dili” kitabında sifətin altı
dərəcəsini qeyd etmişdir: adi, müqayisə, üstünlük, şiddətləndirmə,
kiçiltmə, çoxaltma. 1983-cü ildə çap olunmuş “Müasir Azərbaycan
dili”ndə isə adi, azaltma, çoxaltma dərəcələrini müəyyənləşdirmiş,
şiddətləndirmə və üstünlük dərəcələrini isə çoxaltma dərəcəsinin
növləri kimi vermişdir; Y.Seyidov “Azərbaycan dilinin qrammatika-
sı”nda (2000) sifətin ancaq üç dərəcəsini qeyd etmişdir: adi, azalt-
ma, çoxaltma; F.Zeynalov “Türk dillərinin müqayisəli qrammatika-
sı” (2008) əsərində sifətin aşağıdakı dərəcələrini aydınlaşdırmışdır:
adi, müqayisə, üstünlük, kiçiltmə, çoxaltma; B.Xəlilov da “Müasir
Azərbaycan dilinin morfologiyası” (II hissə, 2007) kitabında adi,
azaltma və çoxaltma dərəcələri deyə üç qrupa ayırmış, üstünlük və
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
262
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
şiddətləndirmə növlərini çoxaltma dərəcəsinin tərkibində vermişdir;
Ə.Tanrıverdi “Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası”nda (2010)
əlamət və keyfiyyətin normal dərəcədə, normadan az və ya çox ola
biləcəyini qeyd etmiş, bu mənada sifətin üç dərəcəsindən bəhs et-
mişdir: adi, azaltma və çoxaltma.
Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən məlum olur ki, sifətin dərəcə ka-
teqoriyasının təsnifi əsasən eyni xətt üzrə getmişdir.
263
Maral Mustafayeva,
ADPU-nun Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının magistrantı
LERİK RAYONUNUN ƏRAZİSİNDƏ
TÜRK MƏNŞƏLİ HİDRONİMLƏR
Dilimizin lüğət tərkibində xüsusi lay təşkil edən hidronimlər to-
ponimlərin bir növü kimi deyil, onomalogiyanın müstəqil bir yarım-
şöbəsi kimi öyrənilməlidir.
Müxtəlif dövrlərdə yaranmış coğrafi adların əksəriyyəti bu gün
xalqımızın keçmişini öyrənmək baxımından qiymətli mənbələrdir.
Müşahidələr göstərir ki, su obyektlərinin adları, yəni hidonimlər
daha uzaq keçmişdə formalaşmışdır.
Lerik rayonunun hidronimlər xəritəsində əsas yeri çaylar, göllər,
bulaqlar, arx və kəhrizlər tutur ki, bunların da hər birinin öz adı,öz
yaranma və əməlgəlmə tarixi vardı.
Tədqiqata cəlb etdiyimiz ərazidə hidronimlərin böyük əksəriyyə-
ti antroponim mənşəlidir, yəni şəxs adları ilə bağlıdır. Məsələn, Vəli
bulağı, Əsəd bulağı, Məstəli şəlaləsi, Həmzə şəlaləsi və s.
Lerik rayonunun ərazisində topohidronimlər – yaşayış məntəqə-
si, kənd, dağ, dərə və s. adları əsasında formalaşmış hidronimlər var-
dır. Məsələn, Kəlvəz çayı, Mistan çayı, Şələcran çayı, Kələxan çayı,
Lələhiran çayı, Şəmləri çayı və s.
Lerik rayonuda talışlar və türklər qarışıq şəkildə yaşayırlar. Ona
görə də burada talışdilli etnohidronimlərlə yanaşı, türkdilli etnohid-
ronimlər də kifayət qədərdir. Məsələn,Türklər bulağı, Çələbi bulağı,
Zuvandçay, Çanaq bulağı və s.
Bu ərazidə təsviri hidronimlər də xüsusi qrup təşkil edir. Məsələn,
Kor bulaq, Soyuq bulaq, Yel bulağı, Qarasu gölü, İləcə çayı və s.
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
264
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Gülgün Əhmədova,
magistrant
HÜSEYN CAVİDİN DRAM ƏSƏRLƏRİNİN
EMOSİONAL-EKSPRESSİV LEKSİKASI
Ekspressiv sözlər vasitəsilə fikir daha təsirli, kəsərli ifadə olu-
nur. Emosional sözlər isə hiss-həyəcanı, emosiyanı qüvvətləndirmək
üçün işlədilir. Hüseyn Cavid də öz əsərlərində, o cümlədən, dramla-
rında bu tip sözlərdən istifadə edərək, fikrini oxuculara daha canlı,
obrazlı şəkildə çatdırmağa çalışmışdır. O, əsərlərindəki hər bir obra-
zı öz dili ilə danışdırmışdır. Obrazların nitqindəki ekspressivlik və
emosionallıq onların insanlara, həyat hadisələrinə və ümumən ya-
şadığı şəraitə, mühitə reaksiya və münasibətini əks etdirir, bir növ
xarakterlərini açır, mənəvi-daxili aləmini, psixologiyasını, kimliyini
tam aydınlığı ilə müəyyənləşdirməyə kömək edir.
Dramaturq əsərlərində təsvir etdiyi bu və ya digər hadisəni,
hərəkəti, əlaməti və prosesi səciyyələndirmək, aydınlaşdırmaq,
əhatəli və təfərrüatı ilə oxucularına çatdırmaq və onlara öz şəxsi,
subyektiv münasibətini bildirmək və eyni zamanda fikrini daha tə-
sirli ifadə etmək məqsədilə emosional, ekspressiv sözlərdən yüksək
sənətkarlıqla istifadə etmişdir. H.Cavidin dram əsərlərində ekspres-
sivlik və emosionallıq ifadə edən sözlər əsasən aşağıdakılardan
ibarətdir:
Nidalar. H.Cavidin dram əsərlərində nidalar fikrin emosional şə-
kildə ifadəsinə imkan yaradır. Bunu aşağıdakı nümunə də təsdiqləyir.
Ah, nə çirkin, nə çəkilməz qabalıq!
O ki, yapmış sana az-çoq babalıq. (“Knyaz”, səh.105)
265
Məcazlar. Məcazlar vasitəsilə fikir daha rəngarəng, incə məna
çalarlıqları ilə ifadə edildiyindən Hüseyn Cavid də dramlarında ifa-
dəni qüvvətləndirmək, ona yeni məna çalarlığı qatmaq, fikrini təsirli
vermək üçün bu cür sözlərdən istifadəyə geniş yer vermişdir. Məs.:
Insan bir gün dikən, bir gün çiçəkdir,
Insan gah bir şeytan, gah bir mələkdir.
Fənalıq, eyilik bil nə deməkdir!
Yarın adın dastan olur dillərdə... (“Maral”, səh. 69)
Vulqar sözlər. Hüseyn Cavid dramlarında surətlərin daxili alə-
mini açmaq, onların fikirlərini daha aydın, təsirli ifadə etmək, nitq-
də emosionallıq yaratmaq məqsədilə vulqar sözlərdən özünəməxsus
bir sənətkarlıqla istifadə etmişdir. Məs.: Ah, namərd! Məni namurad
qoydun. Ona ... Sevgili Emaya... Həsrət qaldım. (“İblisin intiqamı”,
səh. 163)
Vokativ sözlər. Dramaturq vokativ sözlər vasitəsilə obrazların
hisslərini, onların qarşı tərəfə olan münasibətini oxucuya çatdırmağa
nail olmuşdur.
Gəl, utanma, hifz etsin sizi Tanrım;
Gəl, öpəyim səni, gəl, quzum, yavrum!
(“Ana”, səh. 33)
Evfemizmlər. Hüseyn Cavid obrazların dünyagörüşünü, onlara
olan münasibəti göstərmək məqsədilə evfemizmlərdən istifadə et-
mişdir. Bunu aşağıdakı nümunədən də görmək olar: Iki sənə əvvəl
böylə məşum, qara günü kim xatırlardı? Məsud bir gövərçin kibi
saf və azadə yaşıyordum; məktəbi bitirmək üzrə ikən zavallı babam
tərki-həyat etdi. (“Maral”, səh. 62)
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
266
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Yaqut Əliyeva,
ADPU-nun Ümumi dilçilik ixtisası üzrə magistri
MUĞAN VƏ ARANLI TOPONİMLƏRİ
Toponimlərin bir növü olan oykonimlər hər hansı bir əraziyə
məxsus yaşayış məntəqəsinin (şəhər, kənd, qəsəbə) adını bildirir. Bu
toponimlərin bəzilərinin tarixi yeni, bəzilərinin tarixi qədim, bəzilə-
rinin tarixi isə ən qədimdir. Belə paleotoponimlər respublikamızın
bir çox bölgələrində vardır.
Biləsuvar rayonu ərazisində də ən qədim toponimlərdən Muğan
və Aran toponimləri ilə formalaşan Muğan və Aranlı oykonimləri
vardır.
Ən qədim toponimlərimizdən biri Aran toponimidir. Aran
“düzənlik, hamar yer, qışlaq” anlamında işlənən sözdür. Ümumiy-
yətlə, yayı isti, qışı mülayim iqlimə malik olan düzənlik və ovalıq
yerlər aran adlanır.
Biləsuvar rayonunun ərazisi düzənlik hissədən ibarət olduğu
üçün oykonim də düzənlik anlayışını ifadə edən aran sözündən for-
malaşmışdır. Aranlı “Aran” toponimindən və yer, məkan mənası
verən –lı şəkilçisindən yaranmışdır.
Tarixi toponimlərimizdən biri də Muğandır. Muğan Azərbayca-
nın ən qədim yer adlarından biridir. Bu adla bağlı hazırda çoxlu miq-
darda oykonimlərimiz vardır. Muğan qədim “muğ” tayfasının adını
əks etdirir, yəni etnotoponimdir. –an isə qədim şəkilçi olub qram-
matik cəmlik bildirir. Biləsuvardakı Muğan oykonimi də bu tarixi
toponimin adını əks etdirir. Məlumdur ki, Muğan toponim kimi, ilk
olaraq məhz Muğan düzünün adı olmuşdur.Sonradan bu ad oyko-
nim, hidronim, antroponim və s. kimi də işlənmişdir.
267
Gülnara Əliyeva,
ADPU-nun İngilis dili və onun tədrisi
metodikası kafedrası
İNGİLİS CÜMLƏLƏRİNİN STRUKTURAL
CƏHƏTLƏRİ HAQQINDA
İngilis dilində cümlələr iki prinsip əsasında tətbiq olunur:
1. Məqsəd və intonasiyaya görə,
2. Struktural cəhətlərə görə.
İngilis dilində cümlələr struktual cəhətlərə görə təktərkibli və
cüttərkibli cümlələrə bölünür.
Cüttərkibli cümlələrdə hər iki baş üzv - mübtəda və xəbər iştirak
edir. Əgər baş üzvlərdən biri buraxılarsa, konteksdən onu asanlıqla
başa düşmək olar, məs:
“Fleur had established immediate contact with an architect.”
(Galsworthy)
Cüttərkibli cümlələr bütöv və yarımçıq ola bilər. Əgər cümlədə
həm mübtəda, həm də xəbər varsa, belə cümlə bütöv cümlə adlanır.
“French people only come to England to make money.”
Əgər baş üzvlərdən biri və ya hər ikisi buraxılarsa bu yarımçıq
cümlə adlanır. Ancaq bu üzvləri asanlıqla bərpa etmək olar. Belə
cümlələrə həm də elliptikal cümlə də deyilir və daha çox şifahi danı-
şıqda, xüsusən də dialoqlarda geniş istifadə olunur, məs:
“Best not to see her again. Best to forget all about her.”(Abra-
hams)
“What were you doing?” – Drinking (Shaw).
“Where were you yesterday?” – At the cinema.
Baş üzvlərdən ya mübtəda, ya da xəbər buraxılırsa və bunu kon-
teksdən bərpa etmək olmursa, belə cümlələr təktərkibli cümlələr ad-
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
268
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
lanır.
Otto Jespersona görə təktərkibli cümlə “amorphous” cümlə ad-
lanır. Təktərkibli cümlələr xüsusən bədii təsvir və ifadə vasitələrin-
də,emosional nitqlərdə geniş şəkildə istifadə olunur. Əgər təktərkib-
li cümlələrin əsas hissəsi isimlərlə,substantivləşmiş sifətlərlə ifadə
olunursa, belə cümlələrə adlıq cümlə deyilir.İngilis dilində və ingilis
ədəbiyyatlarında adlıq cümlələri nominal cümlə də adlandırırlar. Ad-
lıq cümlələrdə isim sifətlələrlə də işlənə bilər, məs:
“Dusk - of a summer night” (Dreiser).
“Freedom! Bells ringing out, flowers, kisses, wine ”(Heym).
Təktərkibli cümlələrin əsas hissəsi tez-tez məsdərlə ifadə olunur,
məs:
“No!To have his friendship his admiration but not at that price.”
İngilis dilində həm təktərkibli, həm də cüttərkibli cümlələr
müxtəsər və geniş olur. Cümlə yalnız ilk və əsas üzvlərdən ibarətdir-
sə, belə cümlələr müxtəsər cümlələr adlanır,məs:
“She is a student.”
“Birds fly.”
“Winter.”
Əgər cümlə həm baş üzvlərlə, həm də ikinci dərəcəli üzvlərdən
biri və ya bir neçəsi ilə ifadə olunursa, həmin cümlələr isə geniş
cümlələr adlanır, məs:
“The two native women stole furtive glances at Sarie”.
269
P E D A Q O G I K A ,
F Ə L S Ə F Ə V Ə
P S I X O L O G I YA
270
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Səlimə Məmmədova
«Dədə Qorqud» elmi-tədqiqat
laboratoriyasının kiçik elmi işçisi
«DƏDƏ QORQUD» KİTABINDAKI DAVRANIŞ VƏ
RƏFTAR QAYDALARININ XII ƏSRƏ QƏDƏR
TÜRK PEDAQOJİ FİKRİNDƏ YERİ
İnsan fəaliyyəini, psixologiyasını, mil-
lətlərin və xalqların tarixi, mədəni və sosial
inkişafını bir sıra elm sahələri öyrənir. Bu
elm sahələri arasında pedaqogika elminin
müstəsna yeri var. Pedaqogika elmi vasitə-
silə gələcək nəslin təlim-tərbiyə işləri icra
edilir, bununla yanaşı demək lazımdır ki,
pedaqogika mütləq keçmiş tərbiyə üsulla-
rını təhlil və araşdıran bir xüsusi elm sahəsidir. Bir çox alimlər pe-
daqogika elmini tərif edərkən onun mürəkkəb, dialektik mahiyyətini
qabardaraq zəngin nəzəri və praktiki materiallarını tədqiq edərək bu
elmi ictimai hadisələri öyrənən elm sahələri arasında xüsusi tutuma
malik elm kimi əsaslandırmışlar.
Müasir pedaqoji fikir tarixində XVII əsrin böyük nəzəriyyəçisi
Y.A.Komenski pedaqogika elminin banisi hesab edilir. Bu heç də
pedaqoji fikrin məhz XVII əsrlə bağlı mütəşəkkil surətdə sistemə sa-
lınmasını ifadə etmir. Çünki pedaqogika elmi artıq Y.A.Komenskiyə
qədər zəngin pedaqoji irsə, qabaqcıl pedaqoji təcrübəyə malik idi.
Pedaqogika tarixi qədim dövrlərlə səsləşir. İlk insanın formalaşdığı,
ilk cəmiyyətin meydana gəldiyi dövrdən tərbiyə, davranış məsələləri
aktual ictimai problemlərdən olduğu üçün məhz pedaqoji fikir tarixi-
nin izləri də də qədim dövrlərə gedib çıxır. Ə.Paşayev və F.Rüstə-
movun fikrincə: «Pedaqogika elmi sosial elmdir. Belə fikir vardır
271
ki, guya ancaq təbiət və texnikaşünaslıq elmləri istehsal qüvvəsinə
çevrilmişdir. Sosial elmlər isə sosial-dəyişdirici qüvvəyə malik de-
yil. Elmi biliklərin ayrı-ayrı sahələrinin bir-birinə qarşı qoyulmasını
düzgün hesab etmək olmaz» (2; 11).
Pedaqogika elmi pedaqoji iş təcrübəsinə əsaslanır. Pedaqoji iş
ictimai əsaslarla tənzimləndiyindən cəmiyyətin sosial, milli, mənəvi,
elmi, dini və tərbiyə anlayışlarını dərindən əks etdirməli və doğru is-
tiqamətin seçilməsinə istinad etməlidir. Bu cəhətdən pedaqoji təfək-
kür xalqın qədim və müasir milli dəyərlərinə söykənir. Ona görə də
pedaqogika elminin inkişafına təkan verən tarixi materialları təhlil
etmək və araşdırmaq xüsusi prinsipial məqamlardandır.
Hər bir millətin özünəməxsus tarixi inkişaf prinsipləri mövcud
olmuşdur. Bu milli prinsiplər xalqın mədəni-mənəvi həyatını, siyasi
durumunu və sosial inkişaf mexanizmini əhatə etmişdir. Nəticədə
bu və ya digər tərəqqiyə, yüksəlişə səbəb olan amilləri məhz xalqın
dünyagörüşü və milli dəyərlərində əsaslandırmaq imkanları üzə
çıxır. Məhz bu baxımdan «Dədə Qorqud» kitabının pedaqoji aspek-
tdən tədqiqi xüsusi elmi mahiyyət daşıyır. Tarixi, mədəni irsimizin
başlıca əlaməti və xəzinəsi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» müasir döv-
rümüzdə də pedaqogika elmi üçün maraqlı materiallar təqdim edir.
Bu zəngin ədəbi-tarixi irsimizi pedaqoji fikrin inkişaf istiqamətindən
tədqiqata cəlb edərək nəinki tarixi reallıqları əsaslandırmaq müm-
kündür, eyni zamanda xalqımızın müasir davranış tərzini, mədəni
potensialını dəyərləndirmək mümkündür.
«Dədə Qorqud» kitabı pedaqoji fikir tarixində müxtəlif is-
tiqamətlərdə araşdırmalara cəlb edilmişdir. Müasir tədqiqatımızda
bu ədəbi-tarixi abidəyə pedaqogika elminin spesifik tədqiq obyekti
olan davranış psixologiyası və rəftar qaydaları baxımından müriciət
etmək istərdik. «Dədə Qorqud» kitabının tədqiqində xalqın bir sıra
maraqlı davranış spesifikasına və rəftar qaydalarına malik olması-
nı müşahidə edə bilərik. Bunları aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirmək
olar. Davranış-rəftar qaydaları və psixologiyasını bu ədəbi-tarixi
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
272
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
abidədə aşağıdakı münasibətlərdə müşahidə edirik:
1. Milli-mənəvi dəyərlərin mahiyyətində görmək olar – toy-dü-
yün mərasimlərində; advermə, adaxlanma, açıq döyüş səhnələrində;
ovçuluq və təsərrüfat münasibətlərində; niqabla gəzmə və yaşmaq-
lanma davranışlarında; demokratiya məsələlərinin qabardılmasında;
Qalın Oğuz daxilində mövcud olan İç Oğuz və Daş Oğuz münasibət-
lərində; dini və milli inamlar sistemində (Axır zamana, axirətə, aqi-
bət və Allaha münasibətdə; Xızır, Oğuz, Qorqud ataya və Qorqudçu
ozan obrazlarında, aşıq idealında əksini tapır) əks olunur.
2. Ayrı-ayrı şəxslərə münasibətdə rəftar fərqliliyinin əyani təza-
hürünu vermiş olur. Burada Bayandır xana, Dirsə xana, Qazan xana,
Bəkilə, Aruza, Basata, kafir məliklərinə, rəiyyət və bəylərə xüsusi
fərqli rəftarları müşahidə edə bilərik.
3. Dastanda davranış estetikasının mahiyyətində xüsusilə seçilən
məqamlar da vardır ki, bunları – andlarda, alqış və qarğışlarda, ha-
lallıq məsələlərində, vədlərdə, müraciət tərzlərində, tərif və təşbeh-
lərdə görə bilərik.
4. Müxtəlif situasiyalarda rəftarın vəziyyətə uyğun deyil, məhz
qəbul olunmuş davranış qaydalarına müvafiqliyi şəklində müəyyən
olunmasının şahidi oluruq. Məsələn, ağac, qurd, it, qopuz, at, qı-
lınc kultlarına münasibətdə «can yerinə can» süjetində, ailədaxili
münaqişələrdə, adətə və ənənələrə sədaqətin təzahürlərində geniş və
qabarıq üzə çıxan ictimai-sosial davranış qaydaları ayrı-ayrı şəxslə-
ri deyil, bütövlükdə oğuz cəmiyyətinin mədəni həyatını ifadə etmiş
olur.
«Dədə Qorqud» kitabı müasir dövrümüzdə də əhəmiyyətli dərə-
cədə həyatımıza təsir edə biləcək qüvvədə olan dəyərlərin təmsilçisi
rolunu oynaya bilər. Bu abidə pedaqoji fəaliyyət sahəsində əvəzsiz
mövqeyə malikdir. Yeni nəslin tərbiyəsində, milli ruhun bərpasında
mühüm məzmun və ideoloji mahiyyət daşıması ilə hələ də öyrənil-
məyə ehtiyac duyulan dastanlardandır.
«Dədə Qorqud» kitabının tədqiqatında xalqın pedaqoji təsəv-
273
vürlərinin XII əsrədək artıq müəyyənləşməsinin məziyyətləri və
əlamətləri üzərində aparılan araşdırma kimi burada Azərbaycan ədə-
bi və bədii yaradıcılıq nümunələrindən – nağıl, əski türk dastanla-
rı, rəvayət və əfsanələrin, tarixi-sosial anlamda xüsusi mövqeyi ilə
seçilən – Tanrıçılıq, İslam dininin və qədim türk inamlarının das-
tanla ortaq cəhətləri müstəvisində nəzərdən keçirilməsi lazımdır.
Yazılı ədəbiyyat nümunəsi olmasına qədər «Kitabi-Dədə Qorqud»
VII əsrədək şifahi şəkildə mövcud olduğundan xalqımızın mənəvi,
pedaqoji və psixoloji dünyagörüşü nümunələri də məhz qədim döv-
rlərlə əlaqədar mahiyyətə malik olması ilə dastanda əksini tapmış-
dır. Buna görə də «Kitabi-Dədə Qorqud»u tədqiqata cəlb edərkən
məhz qədim dövrlərin dünyagörüşü materiallarına müraciət etmək
lazımdır. Bu zaman aşağıdakı ədəbi-bədii və milli-mənəvi abidələr
nəzər-nöqtəsində saxlanılmalıdır:
1. III-V əsrlərdə Azərbaycanda qıpçaq türklərinin və bunların ar-
dınca oğuz türklərinin məskunlaşması istər «Azərbaycan xalqının,
istər Azərbaycan etnik-mədəni sisteminin, istərsə də Azərbaycan
epos təfəkkürünün təşəkkülündə daha böyük rol oynamışlar ki, bunu
sonrakı dövrlərin ən müxtəlif (dil, mədəniyyət, ictimai təfəkkür və
s.) fakt-əlamətləri təsdiq edir» (2; 146). Bu zaman «Kitabi-Dədə
Qorqud» dastanlarının yaranması prosesi başlamışdır. Burada «Ər-
gənəkon», «Boz qurd» dastanları olan Göy türk dastanlarının təsirlə-
rinin, «Köç», «Törəyiş kimi» uyğur dastanlarının faktlarının, «Oğuz
kağan» oğuz dastanının obraz, motiv və süjet xətlərinin mükəmməl
şəkildə qovuşduğunu müşahidə edə bilirik. «Kitabi-Dədə Qorqud»
həm dastan, həm də kitab olaraq türk xalqlarının istər bədii təfəkkü-
rünü dastan halında, istərsə də tarixi, etnomədəni, elmi, siyasi və so-
sial görüşlərini kitab halında özündə cəmləşdirmişdir. Bunun nəticə-
sidir ki, burada mifoloji qat zəngin şəkildə sintez halında əksini tapır.
2. VI əsrdən İslam dininin Azərbaycanda yayılması ilə «Dədə
Qorqud» kitabında yeni qat – dini-mistik qat zənginləşir. Artıq ob-
razlar dinin səlahiyyətində idarə olunur, qədim obrazlardan Qorqud
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
274
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Ata, Qazan xan İslamiyyətin təmsilçisinə çevirlirlər və xalqa onların
timsalında dini tərbiyə aşılanmağa başlanır. Təsadüfi deyil ki, on-
ların şəxsiyyətində İslam təbliğatçılığı ilə yanaşı qədim türk inanc-
lar sisteminə məxsus əlamətlər yaşamaqdadır. Qorqud Ata qopuzu,
alqışı və qarğışı, ad vermə müqəddəsliyi onun peyğəmbəri görməsi
ilə bərabər vurğulanır. Qazan xan yuxuya inamı ilə, içki məclisləri
təşkil etməsilə, qurda, suya, it kultuna inamı əks etdirməsilə yanaşı
məscid tikilişində və məscidlər təsis etməkdə, namaz qılmaqda təs-
vir edilir.
3. Qonşu xalqların və dövlətlərin mədəni həyatının dastanda əksi
də özünəməxsus psixoloji məqamlardandır. Belə ki, qədim inamlar-
la yaşayan Tuman qalasının təkurunun xalqının ölülərin diri olması
inamına qarşı Qazan xanın tənələrini, Qanturalının Trabzon təku-
runun qəddar əmrinə qarşı igidliklə uğurlarını göstərməklə dastan
yaradıcıları geniş erudisiyaya və dünyagörüşü nümayiş etdirmişlər.
Müxtəlif xalqlar və tayfaların spesifik cəhətlərini göstərərək dastan
müəllifləri Azərbaycan xalqına nəinki maraqlı süjet izləməyi təklif
edir, eyni zamanda onun tərbiyə işində müxtəlif istiqamətli pedaqoji
iş görmüş olurlar. Burada davranış tərbiyəsi xüsusilə geniş əksini
tapmışdır.
«Dədə Qorqud» kitabının bu cəhətlərini konkret faktlar əsasında
nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, kitabın bədii mətni dəyərli pe-
daqoji mahiyyət daşıyır. Burada təlim, tərbiyə, özünüdərk, milli qü-
surun yaradılması, şəxsiyyətin formalaşdırılması və eyni zamanda
etnik mənəviyyatın gücləndirilməsi işlərinin aparılma mexanizmi
məqsədyönlü şəkildə problem kimi ortaya qoyulmuşdur. Bir boy-
dan digər boya fərqli problemlər qoyulsa da, ümumilikdə pedaqoji
mahiyyət qabarıq bir folklor nümunəsi kimi bu dastan da didaktik
mahiyyətə malikdir və bu da onun milli dəyərini yüksəldir və xalqın
mütəşəkkil şəkildə milli ideya və milli dəyərlər ətrafında birləşməsi-
ni təmin edən tərbiyəvi əhəmiyyətini əsaslandırır.
Etnik xarakter etnik psixologiyanın və pedaqogikanın mühüm
275
tərkib hissəsidir. O, etnik simanı müəyyənləşdirən başlıca ünsürlər-
dən biridir. «Kitabi-Dədə Qorqud» da davranış psixologiyası etnik
psixologiyanın ayrılmaz hissəsi kimi etnik xarakteri müəyyən edir.
Oğuzların etnik xüsusiyyətləri onların qonaqpərvərliyi, əliaçıqlı-
ğı, sədaqətlərində, dözüm və səbr etmək keyfiyyətlərində, döyüşdə
mərdliklərində və s. məqamlarda əksini tapır. Qadınlar haqqında da-
nışılarkən dastanda onların «dörd cür» olması vurğulanır və əyani
olsun deyə misal və onların dilindən ifadələr, cümlələr, spesifik kə-
lamlar verilir.
Qarılar dört dürlüdür:
Birisi solduran sopdur,
Birisi dolduran topdur.
Birisi evin dayağıdır,
Birisi necə söylərsən, bayağıdır (1; 22).
Bundan əlavə qadınların bu xasiyyətlərinin açıqlanmasını nəin-
ki dastanın «Müqəddimə»sində görürük, eyni zamanda Dirsə xanın
xatununun, Qazan xanın xanımı Burla xatunun, Banuçiçəyin, Qantu-
ralının, Selcanının, Dəli Domrulun xatununun və s. xanımların tim-
salında igid, ağıllı, tədbirli, qorxmaz, sədaqətli görürüksə, Qısırca
yengənin, Boğazca Fatmanın, Aruzun xatununun simasında mənfi
xasiyyətli qadınların pislənildiyini müşahidə edirik. Dirsə xanın
xatunu cəsarətlə tədbir tökür, Dirsə xanı doğru haqq yoluna çəkir,
oğlu Buğacı xilas edir, ata və oğul arasında yaxınlaşmağa nail olur.
Tədbirli və ağıllı olan bu qadın sevilərək təsvir edilir. Aşağıdakı ifa-
dələrlə bu qadına hörməti görmək mümkündür: «Dirsə xan arvadının
sözü ilə böyük məclis qurdurdu, Allahdan istəyini dilədi» (1; 178),
«Arvadı belə danışanda Dirsə xan cavab vermədi» (1; 182), «Oğlan
anasının sözünü sındırmadı» (1; 184).
İgid və cəsarətli Selcan xanımın davranışı vasitəsilə dastan müəl-
lifləri qadının gözəl sifətlərini aşağıdakı kimi açıqlayırlar:
Dostları ilə paylaş: |