Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
302
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
əxlaqi-mənəvi keyfiyyətləri, həyat şəraitini, insani sifətləri əldə rəh-
bər tutmağı irəli sürmüşlər.
Xalqın həyatını, mübarizəsini , arzu və düşüncələrini əks et-
dirən «Kitabi-Dədə Qorqud» yarandığı gündən bu günə qədər bir
çox qabaqcıl fikir adamlarının diqqətini cəlb etmiş, onların pedaqoji
görüşlərinin formalaşmasına təsir göstərmişdir. Dədə Qorqud pe-
daqogikasının güclü, təsiri təkcə onunla bağlı deyildir ki, maarifpər-
vər, qabaqcıl fikir adamları öz keçmiş mədəni irsinə, hikmət yolu-
na hörmətlə yanaşmış, onu öyrənmişdir. Belə olan şəraitdə ağıllı,
müdrik şəxslər tarixin ibrət dərsini yada salmış, insanları ailəcanlı,
qohumcanlı, vətənpərvər olmağa səsləmiş, xeyirxahlığı, humanizmi,
zəhmətsevərliyi, həyatı mənalı yaşamağı lazım bilmişlər.
Beləliklə, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı apardığımız təhlillər-
dən və gətirdiyimiz misallardan aydın göründüyü kimi, mənəvi tər-
biyə məsələlərinin qoyuluşu və həllinə görə diqqət çəkən dəyərli
mənbədir. Türk xalqlarının həyatını, mübarizəsini, mənəviyyatını
əks etdirən tarixi mənbə olmaqla bərabər, həm də pedaqoji bir əsər-
dir. Dastan Oğuz mədəniyyətini nəsildən-nəslə ötürən həyat kitabı,
mənəviyyat, əxlaq, öyüd-nəsihət kitabıdır. Bu kitab bütün dövrlərdə
xalqın qiymətli tərbiyə vasitəsi olmuş, etnopedaqogikanın inkişafın-
da mühüm rol oynamış, həmçinin özündən sonra yaranan və forma-
laşan ədəbi və pedaqoji fikrin inkişafına da qiymətli təsir göstərmiş-
dir.
Ədəbiyyat
1. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı. Bakı,1988.
2. Q.Paşayev. «Dədə Qorqud» kitabı (Bax, «Dədə-Qorqud» jurnalı) 2011,
№4. Folklor İnstitutu.
3. F.Rüstəmov. Qədim türklərdə tərbiyə (Bax: «Dədə Qorqud» jurnalı, 2001,
№2)
4. M.Allahmanlı. Şamanla ozan arasında. Bakı, 1996
5. Ə.Tanrıverdiyev. «Kitabi-Dədə Qorqud» da şəxsi adlar. Bakı,1999.
6. İ.Həşimov. «Kitabi - Dədə Qorqud» dastanlarındakı tərbiyəvi irsdən tarix
303
boyu və müasir məktəb tərbiyəsində istifadə. Bakı,1998.
РЕЗЮМЕ
«Места семесйных отношений в книге «Деде Коркуд» в туркской
педагогической мысли до ХII века»
В статье исследуются места семесйных отношений отраженных в
книге в книге «Деде Коркуд» в туркской педагогической мысли до ХII века,
выявляются сходные и отличительные особенности.
SUMMARY
The family attitude of the place of turkish pedagogical thought in the
book «Dede Korkud»
İn this article it is researched the place of the family attitude of turkish peda-
gogical thought. Analogous and different features are pursued.
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
304
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Mehriban Sərdarova,
ADPU, kiçik elmi işçi
“DƏDƏ QORQUD KİTABI”NDAKI VƏTƏNPƏRVƏRLİK
MOTİVLƏRİNİN XII ƏSRƏ QƏDƏRKİ TÜRK
PEDAQOJİ FİKRİNDƏ YERİ
“Bizim zəngin tariximiz, qədim mədəniyyə-
timiz və milli mənəvi dəyərlərimiz “Kitabi-Dədə
Qorqud” eposunda öz əksini tapmışdır. Bu epos
bizim ümumi sərvətimizdir və hər bir azərbay-
canlı onunla haqlı olaraq fəxr edə bilər. Dasta-
nın məzmununu, mənasını, onun hər kəlməsini
hər bir azərbaycanlı məktəbdən başlayaraq bil-
məlidir. Bu, bizim ana kitabımızdır və gənclik
bu kitabı nə qədər çox bilsə, xalqını, vətənini,
müstəqil Azərbaycanını bir o qədər çox sevəcək-
dir”.
Heydər Əliyev
Vətən məhəbbəti ilə bağlı həmişə ənənəvi bir sual çıxır meyda-
na: “Haradan başlanır vətən?” Doğrudan da, Vətən haradan başla-
nır? Cavablar müstəvisindəki cavabların müxtəlifliyindənmi? Yəni,
tariximizdən – Azıx mağarasından, ya beşikdən, ya anamızdan, ya
mənəviyyatımızdan – ruhumuzdan, dilimizdən, dinimizdənmi. Ca-
vablar sırasının məntiqi nəticəsi kimi bir cavab da qoşmaq olar.
Vətən ruhumuzu, dilimizi, dinimizi, yurdumuzu, tariximizi, anamızı
özündə ehtiva edən “Dədə Qorqud kitabı” ilə də vətəndir...
Öz ssenarisi ilə Dədə Qorqud sehrini, möcüzəsini göz yaddaşı-
mız ilə milyonların qan yaddaşına çevirən Anar bu barədə belə de-
yir: “Hər hansı xalq - ədəbi irsi nə qədər zəngin olsa da bir, ya iki
305
əsas kitaba, təməl kitaba – Ana kitaba malikdir. Belə baş kitab xalqın
varlığını ən dolğun və bitkin şəkildə əks etdirir... Xalqımızın şah əsə-
ri, Ana kitabı Dədə Qorqud dastanıdır” (3, 3).
Xalqımızın tarixi yaşı ilə həmyaş olan, amma yazıya alınma yaşı
1300 ildən bir onillik də artıq olan “Dədə Qorqud kitabı” yarandığı
coğrafi məkandan çox-çox uzaq məsafələrdən, məkanlardan 1815-ci
ildə elm aləminə məlum olmuşdur. “XX əsrin ortalarında “Dədə
Qorqud kitabı”nın Azərbaycana qayıdışını qorqudşünaslıqda bir re-
nessans, bir intibah dövrünün başlanğıcı kimi qiymətləndirmək olar”
(4, 10).
Azərbaycanda “Dədə Qorqud kitabı”nın folklorşünaslıq, ədə-
biyyatşünaslıq, dilşünaslıq baxımından böyük məktəbi vardır. Mək-
təbinsə B.Çobanzadə, Ə.Abid, H.Araslı, M.Rəfili, M.Təhmasib,
B.Abdulla, B.Nəbiyev, Y.Qocayev, T.Hacıyev, N.Cəfərov, A.Nə-
biyev, P.Əfəndiyev, C.Abdullayev, Ş.Cəmşidov, Q.Namazov, S.Ə-
liyarlı, K.V.Nərimanoğlu, K.Abdulla, Ə.Tanriverdi kimi dəyərli
qorqudşünaz üzvləri vardır. Prof.S.Əliyarlının tarixi mənbəşünas-
lıqla bağlı araşdırmalarının nəticəsi olaraq “Kitab”dakı anaxaqanlıq
(matriarxat) haqqında məlumatların Homerin “Odisseya”sına, Esxi-
lin “Oresteya”sına bərabər olduğunun üzə çıxarılması dünya şöhrət-
li alman alimi – qorqudşünas Əhməd Şmide tərəfindən çox yüksək
dəyərləndirilmişdir. “Müəllimim! “Kitabi-Dədə Qorqud”un etnoq-
rafiyası və tarixini Sizən qədər bilən yoxdur. S.Əliyarlı Azərbaycan
tarixində qorqudşünaslığın əsasını qoymuşdur (4, 8).
Tarix elmində də, psixologiya elmində də qorqudşünaslıq
ənənələri yaranıb inkişaf etmişdir.... Subyektiv fikrim kimi, tibb el-
minin, onun ilkin əsası olan fitoterapiya elminin də “Ana südü – dağ
çiçəyi” misalında “Dədə Qorqud kitabı”ndan öyrənəcəyi çox mət-
ləblər vardır.
Milli özünüifadəni, özünüyaşatmanı, birlik və dirçəliş ideyala-
rının təbliğindəki rolunu, milli ləyaqətin qorunmasında, milli mən-
lik şüurunun, milli iftixar hissinin, vətəndaşlıq ləyaqətinin qorunub
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
306
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
ötürülməsində milli pedaqogikanın danılmaz rolu məlumdur. Milli
pedaqogikamızın istinad nöqtəsi şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri,
yazılı ədəbiyyatımız meydana gələnəcən yaranan ölməz dastanlar,
eposlar, oğuznamələr, eləcə də “Dədə Qorqud kitabı”dır desək, əsla
yanılmarıq. Məhz bunlar türk pedaqoji fikrinin qiymətli mənbəyi,
məxəzidir. Bu abidələrdə xalqın mənəvi aləmi, ruhu, istək və arzu-
su, milli-mənəvi dəyərləri öz əksini tapmışdır. Onlar məhz bu abi-
dələr vasitəsilə bu günümüzə ötürülmüşdür. Milli-mənəvi aləmimiz,
dəyərlərimiz onillikdəki araşdırıcıları, pedaqoq alimlər “Pedaqogika
tarixi” dərsliklərinin dövrün tələblərinə yenidən işlənməsi zamanı
XII əsrə qədər pedaqogika tarixinin səhifələrinə “Dədə Qorqud ki-
tabı”nı da əlavə etmişlər. Pedaqogikanın əsas anlayışlarından olan
tərbiyəni, tərbiyənin sahələrini bu abidədə tədqiq etməyə cəhd et-
mişlər. Eləcə də, vətənpərvərlik tərbiyəsi ilə bağlı F.Rüstəmovun,
K.Quliyevanın, Y.Talıbovun və başqa pedaqoq alimlərin məqalələri,
araşdırmaları mövcuddur.
Bu tədqiqat işində “Dədə Qorqud kitabı”ndakı vətənpərvərlik
anlayışlarının pedaqoji fikrimizdə yerini müəyyənləşdirmək əsas
məqsəd kimi götürülür. Çünki milli pedaqoji fikrimizin ilkin mən-
bələri laylalar, oxşamalar, andlar, atalar sözləri, alqışlar, qarğışlar,
nağıllar, əfsanələr, rəvayətlər və s. digər janrları pedaqoji fikrimizin
araşdırılması üçün səciyyəvidir. Amma nəzərə alanda ki, b u sırada
dastanlar dominantlıq edir, bütün buy nümunələrin dastanda sintezi
kimi küll halda götürüb problemi orada araşdırmağın səbəbi, onda
müəyyənləşər.
“Dədə Qorqud kitabı” çoxlu sayda oğuznamələri özündə ehti-
va edən (“Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”da bu fikrimizin
şahidi olacağıq – M.S.) türk-oğuz vətənpərvərliklərinin ölməz yadi-
garıdır.
“Dədə Qorqud kitabı”ndakı süjet və kompozisiyanın əksəriyyəti-
nin döyüş-savaş səhnələri üzərində qurulmasına; Vətənə, yurda bağ-
lılığa, qəhrəmanlığa və sədaqətə geniş yer verilməsinə, obrazların
vətəndaşlıq göstəricilərinə görə onu bütün qorqudşünaslar möhtəşəm
qəhrəmanlıq eposu adlandırmışdır. Çünki “Dədə Qorqud kitabı”nın
bütün boylarında qarşıya qoyulan əsas məqsəd vətəni qorumaq, onun
bütövlüyünü istiqlaliyyətini xarici və daxili sarsıntılardan müdafiə
etməkdən ibarətdir. Oğuz elinin igidləri məmləkətin talan olmaması,
qız-gəlinin, oğul-uşağın əsir getməməsi üçün daim onu keşiyində
durmuş, ölkənin bol sərvətinin talan, viran edilməməsi üçün xarici
müdaxilələrə qarşı daim hazır vəziyyətdə dayanmışlar. Vətən tor-
paqlarının bütövlüyü oğuz igidlərinin qanları, canları bahasına başa
gəlmişdir. “Salur Qazanın evinin yağmalanması boyu”nda bu barədə
mühüm məlumatlara rast gəlinir: “Bu vaxt Qalın Oğuz bəyləri gəlib
yetişdi, xanım, görək kimlər gəldi: Qaradərə ağzında qara Buğa də-
risindən beşiyinin yerliyi olan, acığı tutanda qara daşı kül eyləyən...
igidlər igidi Qazan bəyin qardaşı Qaragünə çaparaq yetişdi.. ... Də-
mir qapı Dərbənddəki dəmir qapını hücumla alan, altmış tutamlıq (!)
nizəsinin ucunda igidləri böyürdən, Qıyan Səlcuk oğlu, Dəli Dondaz
çaparaq yetişdi... Amidlə Mardin qalasını vurub-yıxan, Dəmir yaylı
Qıpçaq Məliyə qan qusduran... Qaragünə oğlu Qarabudaq çaparaq
yetişdi... İcazəsiz Bayındır xanın düşmənini basan, altmış min kafirə
(!) qan qusduran... Qəflət qoca oğlu Şir Şəmsəddin çaparaq yetişdi.
...Kafirləri it ardına qoşub-alçaldan... ...əlli yeddi qalanın (!) aça-
rını alan, ...İlək qoca oğlu Alp Ərən çaparaq yetişdi...
...O gün cəsur ər igidlər bəlli oldu. O gün namərdlər gizlənməyə
yer axtardı... O gün bir qiyamət savaş oldu, meydan başla doldu...
başlar top kimi kəsildi... On iki min kafir qılıncdan keçdi... ...Oğuz
igidlərindən beş yüzü həlak oldu. ...Qazan bəy qaçanı qovmadı ...
“aman” deyəni öldürmədi...” (1, 200).
Göründüyü kimi, əlli yeddi qalanın və eləcə bəhs edilən digər qa-
laların açarının alınmasından söhbət gedirsə, burada yürüşlərin çox-
lu sayda olmasından bəhs edilir. Bunlar tarixi faktlardır. Orxon-Ye-
nisey kitabələrində də bu faktlara rast gəlirdik. Kül tiginin, Bilqə
xaqanın tarixdə təsdiqlənən saya-hesaba gəlməyən zəfər yürüşləri
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
307
308
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
yada düşür.
Oğuz eli sakinlərinin kiçiyindən böyüyünə kimi bir başlıca key-
fiyyəti vətən əxlaqının müxtəlif cəhətləri, çalarları vardı. İgidlik,
mərdlik, cəsarət, şücaət, qorxmazlıq, enməzlik, cəsurluq, vətən dö-
yüşkənliyi, vətənin cəfakeşi, Vətən naminə təkidləri, cürəti, mətanə-
ti, cəldliyi, çevikliyi, qocalığı “Dədə Qorqud kitabı”ndakı obrazların
şəxsiyyətlərində özünün ən yüksək yerini tapır.
Oğuz insanına hərbi vətənpərvərlik hissləri, duyğuları, qabiliy-
yətləri hərbi-fiziki tərbiyə vasitəsilə aşılanırdı. Onların fiziki kamil-
likləri mənəvi kamillikləri ilə çuğlaşırdı. Məsələn, Basat, Bəkil,
Bamsı Beyrək, Qanturalı, Qazan xan özü, Dəli Domrul və başqa-
ları fiziki cəhətdən güclüdürlər və eyni zamanda mənəviyyatca da
zəngindirlər. Oğuz gəncləri ta yeniyetməlikdən qılınc çalmağın, ox
atmağın, küştü tutmağın, at çapmağın, ov etməyin sirlərinə yiyələn-
məklə cəmiyyətdə özlərinə dəyərli yer tuturlar. Fiziki kamilliyə yeti-
şib vətənin, yurdun mətin, cəsur, dönməz müdafiəçilərinə çevrilirlər.
Bayandur xan, Qazan xan, Aruz Qoca, Basat, Beyrək, Qanturalı, Dəli
Domrul, Qaragünə, Qarabudaq, Qılbaş, Qazluq Qoca, Dəli Qondar,
Qaraca Çoban və yüzlərlə başqaları vətənin istiqlaliyyəti uğrunda
cəsarətlə vuruşur, onun bir parçasını belə düşmənə təslim etmirlər.
Torpağı, yurdu müdafiə etməyə Oğuz igidlərini kimsə təhrik etmir-
di, kimsə bunun üçün məcburi qayda-qanun qoymurdu. Oğuz həyat
tərzi bu istiqamətə yönəlirdi. İstər atalar sözlərində, istər nağıllarda
belə motivlərə saysız rast gəlmək olur.
Oğuz həyat tərzi hər kəsi vətəndaş kimi yetişdirirdi. Boylardan
məlum olduğu kimi, yalnız müəyyən igidlik göstərəndən sonra oğuz
gənclərinə şücaətinə görə ad verilirdi. İgidliyə görə ad qoyulması
Oğuz dastançılığında geniş yayılmış motivlərdən biridir. Advermə
çətin, şərəfli, məsuliyyətli bir proses idi. Ad alan yeniyetmə Oğuz
cəmiyyətinin bərabərhüquqlu üzvünə çevrilirdi.
“Dədə Qorqud kitabı”nda advermə baş kəsib, qan tökməklə,
yəni döyüş qabiliyyəti, qəhrəmanlıq göstərməklə müşayiət olunur.
309
Advermə, yaxud yeniyetmənin ad alması aktı atalar sözlərində, na-
ğıllarda, ümumiyyətlə, türk folkloruna özünü geniş göstərir. Oxşar
cəhət kimi dastanda adı təsadüfi adam deyil, çox hörmətli bir adamın
yerinə yetirdiyi göstərilir. Çünki adla tale, adla ömür arasında magik
bir bağlılıq olduğundan hər adamın ad verməsi mümkün deyildi. Ad
özündə qəhrəmanın mənşəyini, yurd-yuvasını, atının rəngini xarak-
terizə edirdi. Qəhrəmanlar onlara verilən ada uyğun hərəkət edir, ada
layiq yaşayırdılar. “Dədə Qorqud kitabı”nda isə qəhrəman əməlinə
görə ad alır: “Ol zamanda bir oğlan baş kəsməsə, qan tökməsə ad
qoymazlardı (5, 10). Dədə Qorquddakı Oğuz igidləri onlara qoyulan
adlardan daha artıq şücaətlərə, iigidliklərə malik olurdular. Nağıl-
larda da “Dədə Qorqud kitabı”ndakı kimi Dədə Qorqudun gəldiyi
sayaq dərviş gəlir ad qoyur. Orxon-Yenisey abidələrində ad həm yaş-
la, həm statusla bağlı olaraq dəyişir. Məsələn, Qutluq İltəriş kağan,
Magilyan isə Bilgə xaqan ünvanını alır (5, 10).
“Dədə Qorqud kitabı”nda Dədə Qorqud ad verdiyi gəncə bəylik
istəyir: “Hey Dirsə xan, oğlana bəglik vergil, təxt vergil, - ərdəmli-
dir. Yaşın həddi də fərqlidir. “Dədə Qorqud kitabı”nda yaş həddi on
beş göstərilirdə, Orxon-Yenisey abidələrində yeddi və ya on yed-
di göstərilir. Nağıllarda bəzən on dörd göstərilir. Bəzən də anadan
olan kimi qoyulur. Advermə motivinin üzərində dayanmamıza əsas
səbəb bu qəhrəmanın bioqrafiyasını tamamlayan magik xeyir-dua
olduğundandır. Çünki bundan sonra hadisələrin qəhrəmanlıq fonun-
da getməsi təmin edilir (5, 11). Oğuznamələrdə də qəhrəmanlar ad
aldıqdan sonra dəyər qazanırlar. “Oğuz kağan” da Oğuzun oğlan-
ları ad aldıqdan sonra sağ, sol qanadlara bölünürlər. Bu Buğacın,
Beyrəyin, Basatın ad aldıqdan sonra Bayındırın, yaxud Qazan xanın
divanında tutduqları mövqeyə görə də müəyyənləşir.
“Dədə Qorqud kitabı”nda alqış və qarğışların xüsusi yeri var-
dır. Alqış və qarğışların da burada çalarları vardır. Alqış nəvazişlər-
lə, bəyəntilərlə, ölgülü sözlərlə xarakterizə olunur. Vətənpərvərlik
keyfiyyətləri, cəhətləri bunlarda öz əksini tapır. Qarğışlar isə söyüş,
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
310
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
təhqir formasında özünü göstərməklə savaş meydanında düşmənin
aşağılanmasına yönəlir. Məsələn, alqış və qarğışlara aid bir-iki nü-
munə göstərək. Alqışlardan
Tövlə-tövlə çəkilən şahanə atlı!
Çağıranda hay verən, yolu çavuşlu!
Süfrəsindən yağ tökülən, bol nemətli!
Bütün igidlərin arxası, yoxsulların ümidi!
Türküstanın dirəyi! Tüklü quşun balası!
Amit soyunun aslanı! Qaracığın qaplanı! (1, 262)
Qəhrəmanın öyüldüyü bu alqış nümunəsindən Oğuz eli igidləri-
nin şəxsiyyəti bir daha müəyyənləşir. Qarğış nümunələrindən olan
Ey itim kafir hərzə-hərzə danışma!
Yaxud:
Altındakı alaca atın nə öyərsən?
Ala başlu keçimsə gəlməz mana!
Başındakı tuğulğan nə ögərsən, mərə kafir!
Başımdakı börkümcə gəlməz mana!
Altmış tutam göndərini nə öyərsən, murdar kafir;
Qızıplcıq dəgənəgimsə gəlməz mana! (1, 21)
fikirlərində yenə də düşməni mənəvi yaralama, zərbənin gücünü
artırma amacı güdülür!” Düşmənin öyünə biləcəyi şeyləri aşağılat-
maqla da mənən sındırır!
“Dədə Qorqud kitabı”nda Oğuz elində qəhrəmanlıq, igidlik
təsəvvürü, düşüncəsi, dünyagörüşü ilə bağlı andların yeri də maraq-
lıdır. Bu mənada andlar dönük çıxmaq ilə bağlı
311
Mən Qazanın nemətini çox yemişəm,
Bilməzsəm, gözümə dursu8n!
Qaraqucda Qazluq atına çoq yılmışəm.
Bilməzsəm mənə tabut olsun!
Yaxşı qaptanların çoq geymişəm,
Bilməzsəm, kəfənim olsun!
Ala bargah otağına çoq girmişəm,
Bilməzsəm, mana zindan olsun!
Mən Qazandan dönməzəm, bəllü bildil.
Qılınca and içmək hallarl özünü göstərir ki, bu daqılıncın igid
üçün dəyərini müəyyənləşdirir. “QIlıncıma doğranayım, oxuma san-
cılayım!” və s. Qılınc altından keçməklə sadiqlik andı içmə də vardır.
“Dədə Qorqud kitabı”nda xanımlar ərənlərlə, igidlərlə bir sırada
çiyin-çiyinə vuruşurlar. Boyu uzun Burla xatun, Selcan, Banıçiçək
kimi xanımlar igidlikləri, qəhrəmanlıqları, mərdlikləri, qorxmazlıq-
ları ilə nəinki söz və işlərində, hətta içdikləri andlarda da dönməz
görünürlər...
“Dədə Qorqud kitabı”nda rəvayətlərə, əfsanələrə rast gəlinir.
Düzdür, Dədə Qorqud kitabındakı rəvayətlərində süjetin qəhrəman-
lıq səhnələri üzərində qurulması azdır. “Dədə Qorqud kitabı”ndakı
qəhrəmanlarla bağlı əfsanə və rəvayətlərin bir çoxunun nağıl varian-
tı da mövcuddur. Məsələn, Təpəgöz, Beyrək və s.
Bununla belə “Dədə Qorqud kitabı”ndakı boylar ilə nağılların
süjet motivlərində bir çox oxşarlıqlar özünü göstərir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, adqoyma məsələsində, qəhrə-
manların divlərlə, sehrli düşmənlərlə mübarizəsində və s. nağıllar-
da qəhrəmanlar divlərlə, əjdahalarla, təpəgözlərlə, sehrkarlarla qar-
şı-qarşıya gətirilir. Bu baxımdan “Dədə Qorqud kitabı”nda “Basat
Təpəgözü öldürdüyü boy” diqqəti cəlb edir. Bu boyun qəhrəmanına
Dədə Qorqud Təpəgöz kimi Oğuz elinə qənim kəsilməsi bir yırtııcı
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
312
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
varlığı məhv etdiyimə görə Basat adını verir.
“Dədə Qorqud kitabı”nın nağıllarla bağlayan digər bir xüsusiyyət
də qəhrəmanın müəyyən sınaq motividir. Bu halda qəhrəman öz ar-
zusuna çatmaq üçün müəyyən sınaqlardan keçir, bəzən də möcüzəli,
ağlasığmaz şərtləri yerinə yetirir. “Dədə Qorqud kitabı”nda bir neçə
boy bu cəhətdən nağıllara oxşardır. Belə boylardan biri “Qanlı qoca
oğlu Qanturalı boyu”dur. Trabzona kafir qızı ilə evlənməyə gedən
Qanturalını sınağa çəkirlər. Qanturalının igidliyi üç vəhşi ilə tək-
bətək döyüşdə üzə çıxır. “Qam börənin oğlu Bamsı Beyrək boyu”n-
da qəhrəmanın sınaqlardan keçməsinə mühüm yer verilir. Beyrəyin
keyik qova-qova Banıçiçək ilə rastlaşması və hadisələrin sonrakı in-
kişafı, yəni fiziki gücün yoxlanması, sınaqdan keçirilməsi nağılların
bir qismində üstünlük təşkil edir. Fərqli cəhət kimi dastan qəhrəman-
lıq süjetlərinin daha mükəmməl, canlı, inandırıcı olmasıdır.
“Dədə Qorqud kitabı”nda diqqəti cəlb edən əsas məqamlardan
biri də budur ki, vətən sevgisi, vətənpərvərlik duyğusu Oğuz igid-
lərinin alın yazısıdır, taleyi, qismətidir. Oğuzsuz vətən, vətənsiz
isə Oğuz igidinin mövcudluğu qeyri-mümkündür. Bu cəmiyyətdə
vətənpərvər olmamaq mümkün deyil. Oğuz igidlərinin vətənpərvər-
lik duyğuları, göründüyü kimi, sadəcə vətənə məhəbbətlə ölçül-
mədi. Onlar öz qəhrəmanlıqları igidliklər ilə vətənpərvər olduqlarını
sübut edirlər. Onlar bütün maddi və mənəvi dəyərli torpağı, onun
yetirdiyi nemətləri, ananı, bacını, qardaşı, soy-kökü, dostu, silahdaşı
öz canı qədər əziz bilir, onun qorumağı mənəvi borc hesab edir. On-
lar üçün Vətəndə nə varsa, hamısı əzizdir.
“Dədə Qorqud kitabı” mənəvi və fiziki kamilliyin vəhdəti olaraq
qəhrəmanlıq kitabıdır. O birliyimizin təməl qaynağıdır. Kitab xalqı-
mızın yurdsevərliyini, qəhrəmanlığını, ümumiyyətlə, vətənpərvərlik
dəyərləri ilə bağlı məsələləri bədii-pedaqoji lövhələrlə əks etdirən
zəngin mənəviyyat xəzinəsidir.
313
Ədəbiyyat
1. Kitabi-Dədə Qorqud. “Öndər nəşriyyat”ı , 2004, 376 səh.
2. F.Rüstəmov. Şərqdə pedaqogika tarixi. Bakı, “Nasir”, 2002, 222 səh.
3. Y.İsmayılova. Dədə Qorqud kitabı və müasir Azərbaycan ədəbi düşüncəsi.
Bakı, Elm, 2011, 366 səh.
4. Dədə Qorqud kitabı. Ensiklopedik lüğət. Bakı, 2004, “Öndər nəşriyyatı”,
368 səh.
5. Dədə Qorqud dünyası. Bakı, “Öndər nəşriyyatı”, 2004, 240 səh.
6. Dədə Qorqud oğuznamələrinin yaranma tarixi və digər oğuznamələrdə pa-
ralellərin dövrü və səbəbləri. Folklor İnstitutu, Bakı, “Nurlan”, 2007, səh.44.
7. Dədə Qorqud aliliyi. “Sultan graphisc” nəşriyyatı, 1999, 184 səh.
РЕЗЮМЕ
Мехрибан Сардарова
МЕСТО ПРОБЛЕМЫ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ
В «КНИГЕ МОЕГО ДЕДА КОРКУДА» В ТЮРКСКОЙ
ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ МЫСЛИ ВО ХII ВЕКА
В статье исследуются патриотические ценности тюркской педаго-
гической мысли до ХII века на основе «Книги моего Деда Коркуда».
Преследуются историческое развитие общих и разносторонних особенностей
патриотического воспитания.
SUMMARY
Sardarova Mehriban
THE PLACE OF THE PROBLEMS OF PATRİOTİSM UPBRİNGİNG İN
TURKİSH PEDAGOGİCAL THOUGHT TİLL THE 12 TH CENTURY İN
THE BOOK “DEDE KORKUD”
İn this article it is investigated the place of the problems of patriotism upb-
ringing in Turkish pedagogical thought till the 12 th century in the book “Dede
Korkud”. Analogous and different features are pursued.
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
314
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Leyla Qasımova,
AMİ-nin magistri
Dostları ilə paylaş: |