Nizami SÜleymanov
§ 5.5. Azərbaycan torpaqlarının Osmanlı və Rusiya
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 5.5. Azərbaycan torpaqlarının Osmanlı və Rusiya işğalından azad edilməsi uğrunda mübarizə 1720-ci illərin birinci yarısında əfqanlar Səfəvi dövlətinin paytaxtı İsfahan şəhərini və ərazisinin böyük bir hissəsini, Rusiya Azərbaycanın Xəzəryanı vilayətlərini və Gilanı, Osmanlı dövləti isə Qərbi İranı, Cənubi Azərbaycanı və Cənubi Qafqazı (Xəzər sahilləri vilayətlər istisna olmaqla) ələ keçir- mişdilər. 1726-cı ildə II Şah Təhmasibin hakimiyyəti altında yalnız Mazandaran vilayəti qalmışdı. 1726-cı ildə II Təhmasib 118 hakimiyyəti altında olan əraziləri genişləndirmək üçün Xora- sana yürüşə başladı. Bu zaman Xorasanda müxtəlif qüvvələr hakimiyyət uğrunda çəkişirdilər. Bu çəkişmələrdə Nadir Məlik Mahmud Sistani və başqaları ilə döyüşdə məşhurlaşmışdı. Nadir əfşar türk tayfasının Q ırxlı boyundan idi. I Şah İsmayılın dövründə Xorasanın Əbivərd ərazisinə köçürülmüşdülər. O, Əbivərd şəhərini tutaraq özünə mərkəz edir. Sonra əfşar və digər köçəri tayfaları birləşdirərək Gelat qalasını tutmaqla daha da güclənir. II Təhmasib Xorasana yürüş zamanı Nadiri öz tərə- finə çəkir, II Təhmasibə taxt-taca sahib olmaq üçün Nadir kimi müttəfiq lazım idi. Nadir də rəqiblərinin gücünü nəzərə alaraq II Təhmasiblə birləşir. II Təhmasib Nadirə xan titulu verir, əvvəl qorçubaşı vəzifəsinə, sonra ordunun sərkərdəsi təyin edir. 1726-ci ilin noyabrında Nadir Məlik Mahmudu məğlu- biyyətə uğradaraq Məşhədi əfqanlardan azad edir. Təhmasib Xorasanın bütün bölgələrinə xəbər göndərərək Nadirin bütün əmrlərinə tabe olmalarını bildirir. Nadir Əfqan tayfa liderləri ilə döyüşlərdə qələbə çalır. Əfqan sərkərdələri Nadirə tabe olduq- larını bildirirlər. Herat 1729-cu ildə ələ keçirilir. Nadir 1728-1729- cu illərdə əfqanları məğlubiyyətə uğradaraq İsfahana yol açdı. 1730-cu ildə Osmanlı dövlətində çevrilişin baş verməsi, III Sultan Ə hmədin (1703-1730) devrilməsi, hakimiyyət uğ- runda daxili çəkişmələrin olması Azərbaycan torpaqlarını azad etmək uğrunda əlverişli şərait yaratdı. 1725-ci ildə I Pyotrun ölümündən sonra Rusya dövlətinin Xəzəryanı ərazilərində təcavüzkar siyasəti yumşalmışdı. Ona görə Rusiya Xəzər sahili- nin bir sıra əyalətlərini geri qaytarmaq istəyirdi. İsfahana qayıdan II Təhmasib Osmanlı imperiyasından əvvəl Səfəvi dövləti tərkibinə daxil olan ərazilərin geri qayta- rılmasını tələb etdi. Vəli Məhəmməd xanın başçılığı ilə göndə- rilən nümayəndəlik Osmanlı sarayının qərarı ilə Mardin qalasında həbs edildi. Bunun səbəbi Nadirin qoşunla İrəvan istiqamətində hərəkət etməsi olmuşdu. Azərbaycan ərazisində yenidən hərbi əməliyyatlar başlandı. 119 1730-cu ildə II Təhmasib Təbrizi mühasirəyə aldı. Səfi Qulu xan da onlara qoşuldu. Osmanlı qoşunlarının sərəsgəri (qoşun başçısı) Abdulla Körpülü Təbrizdə mühasirəyə alınmış Osmanlı qarnizonuna köməyə tələssə də onun qoşunu yolda məğlub edildi və o, İrəvana çəkilməyə məcbur oldu. 1730-cu ilin sentyabrında Təbrizdə olan Osmanlı qarnizonu təslim oldu. Həmin il Nadir Marağa və Həmədanı da türklərdən geri qaytardı. Sonra Təhmasib və Nadirin qoşunları Ərdəbili mühasirəyə aldılar. Şəhəri tutmaq cəhdi baş tutmadı. Osmanlı qoşunlarının Azərbaycandan tamamilə çıxarılmasını istəyən Rusiya dövləti Gilanda yerləşən rus qoşunlarının komandiri general Levaşova Nadirin qoşunlarına kömək etmək haqqında əmr verdi. General ikitərəfli oyun oynayaraq həm Nadirə, həm də türklərə kömək etməyə başladı. O, Nadirə kömək üçün paltarlarını dəyişmiş rus zabitləri ilə artileriya göndərdi. Digər tərəfdən isə Ərdəbildə olan Osmanlı qoşunlarının rusların əlində olan ərazidən keçməklə Şirvana getmələrinə imkan verdi. Ərdəbili təslim etmək istəməyən Əli paşa nəhayət 1731-il yanvarın 5-də şəhəri tərk edərək Astaraya gəldi. Bakıdan keçən türk qoşun dəstəsi fevralın 27-də Şamaxıya çatdı. Bu zaman Xorasanda Nadirin əleyhinə qiyam qalxmışdı. Nadirin Xorasana getməsindən istifadə edən Şah II Təhmasib qoşunun baş komandanlığını öz əlinə aldı. Şah Təhmasib 18 minlik qoşunla1731-ci ilin dekabrında osmanlılarla müharibəyə başladı. Naxçıvan, İrəvan, Bağdad ətrafında olan döyüşlərdə II Təhmasib məğlub oldu. Həmədanın 30 kmliyində Quricanda osmanlılarla döyüşdə tam məğlub olaraq 5 min əsgər itirdi və İsfahana qayıtdı. Osmanlı qoşunu yenidən Təbriz və Marağanı tutdu. Qeyd etmək lazımdır ki, 1729-30-cu illərdə Osmanlı sa- rayında siyasi vəziyyət xeyli çətinləşsə də 1731-ci ilin əvvəllə- rində Osmanlı sarayında Sultan Mahmudun hakimiy yətə gəlməsi ilə Osmanlı dövlətində siyasi vəziyyət xeyli qaydasına 120 düşmüşdü və buna görə də II Təhmasibin hücumları heç bir müsbət nəticə verməmişdi. Döyüşlərdə məğlub olan şah II Təhmasib Osmanlı dövləti ilə 1732-ci il yanvarın 16-da Kirmanşah şəhərində uğursuz sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur oldu. Müqaviləyə görə Araz çayının şimalı – İrəvan, Gəncə, Tiflis, Şirvan vilayəti, Dağıstan və K irmanşaha qədər olan ərazilər türklərə verildi. Sülhün şərtinə görə Təbriz Səfəvilər dövlətində qalırdı. 1730-cu ildə Nadir xanın osmanlılara qarşı uğurlu savaşı çar Rusiyasını Xəzərsahili vilayətlərin Səfəvilərə qaytarılması fikrinə gətirmişdi. Bununla bağlı 1732-ci il yanvarın 21-də Rusiya ilə Rəşt müqaviləsi bağlandı. Müqaviləyə əsasən Rusiya 5 ay ərzində Kür çayının Xəzərə töküldüyü yerdən güneyə yerləşən bütün əraziləri qaytarmalı, Nadir isə bu torpaqların Türkiyənin əlinə keçməsinə yol verməməli idi. Kür çayından Dərbəndə kimi uzanan quzey torpaqlarının qaytarılması üçün ayrıca şərt qoyulmuşdu. Belə ki, İstanbul bağlaşması üzrə (1724-cü il İstanbul müqaviləsi nəzərdə tutulur) Türkiyəyə keçən Şirvan, İrəvan və Gürcüstanı Nadir xan osmanlılardan geri almalı, bununla da Xəzəryanı torpaqların Türkiyənin əlinə keçməyəcəyini təmin etməli idi. Şah II Təhmasibin məğlubiyyətini və Osmanlı dövləti ilə bağladığı sülh müqaviləsi xəbərini eşidən Nadir çox qəzəbləndi. O, Osmanlı sarayına və Bağdad valisi Əhməd paşaya məktub yazaraq Şah Təhmasibin müqaviləsinin heç bir siyasi qiyməti olmadığını və ələ keçirdiyi bütün torpaqların qaytarılmasını tələb etdi. Əks halda müharibəyə başlayacağını bildirdi. Heratdan geri qayıdan Nadir İsfahana gəldi, şah II Təh- masibi Osmanlı dövləti ilə bağlanan sülhə görə tənqid etdi, qoşun zabitləri də Nadirə tərəfdar çıxdılar. 1732-ci il avqustun 8-də (başqa məlumata görə avqustun 22-də) qoşun başçılarının müşavirəsi II Şah Təhmasibin dövləti idarə etmək iqtidarında olmadığı haqqında qərar qəbul etdi. 121 Təhmasibin 8 aylıq oğlu III Abbas hakimiyyətə gətirildi. Nadir onun qəyyumu oldu. Nadir “Təhmasibqulu xan” ləqəbini ataraq, vəkilü-dövlət və naibüssəltənə adını qəbul etdi. Nadir II Təhmasibin osmanlılarla bağladığı müqavilənin şərtlərini ləğv etdi. İşğal etdiyi torpaqları qaytarmağı Türkiyə dövlətindən tələb etdi. Türkiyə dövləti bu tələbləri rədd etdi. Nadir osmanlıların tutduqları torpaqların qaytarılma sına 1732-ci ilin payızında başladı. İlk olaraq Kirmanşah azad edildi. Ətraf əraziləri tutan Nadir Bağdadı mühasirəyə aldı. Bağdad ətrafında olan döyüşdə 1733-cü il iyul ayında Nadir məğlub olaraq Bəhruza çəkildi. Bağdadda mühasirədə olan Osmanlı qoşununa köməyə gələn Topal Osman paşa Nadiri məğlub etdikdən sonra Bağdada girdi. Çox keçmədən yeni qoşun toplayan Nadir yenidən osmanlılarla müharibəyə başladı. 1733-cü ilin payız və qışında osmanlıları məğlub edən Nadir Bağdadı tutdu. Hər iki tərəf müqavilə imzaladı. Bağdad yaxınlığında türk ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratdıqdan sonra Nadir 1733-cü ilin fevralında Əhməd paşa ilə Bağdad müqaviləsi bağladı. Müqavilədə iki dövlət arasında sərhəd 1639-cu il mü- qaviləsinə əsasən müəyyənləşməli idi. Lakin Osmanlı dövləti müqaviləni təsdiq etmədiyinə görə döyüşlər yenidən başladı. Müharibəni davam etdirməyin mənasız olduğunu başa düşən Osmanlı Sultanı İraq ərazisini tutmuş bütün paşalara ələ ke- çirilən vilayətləri boşaltmaq üçün xətt-i-şərifı ilə bəzədilmiş fərmanlar göndərdi. Sultan paşalara - bütün əraziləri boşaltmaq əmri verdi. Nadir Ərdəbilə gəldi və Astara hakimi Musa xana xətt- i-şərifin bir sürətinin Şirvan hakimi Surxay xana gön- dərməsi əmrini verdi. Surxay xan fərman gətirən adamı öldürüb Musa xana nalayiq sözlər yazdı. Buna görə Nadir bu məğrur adamı cəzalandırmaq üçün Şirvana hücum etməyi lazım bildi. Lakin Nadirin Kür çayına yaxınlaşdığını eşidən Surxay xan Şamaxını tərk edib Dağıstana getdi. 122 1734-cü il avqustun 17-də Nadir Şamaxıya gəldi və Ərdəbil hakimi Məmmədqulu xan Səidlini Şirvana hakim təyin etdi. Nadirlə Surxay xan arasında həlledici döyüş Qəbələdə oldu. Car və Tala ləzgiləri Surxay xana qoşuldu. Gəncə hakimi Əli paşanın əmri ilə 8 minlik Osmanlı və tatar qoşunu da ona köməyə gəldi. Surxay xanın 20 minlik ordusu Qəbələdə Dəvəbatan adlı yerdə baş verən döyüşdə darmadağın edildi. Surxay Qazıqumuğa, tatar və Osmanlı qoşunu isə Gəncəyə çəkildi. Nadir böyük hərbi qənimət ələ keçirdi. Payızın düşməsi ilə Nadir yürüşü Arana keçirdi. Ordusunu iki yerə bölərək birini Miskincə-Şahdağ yolu ilə Qəbələyə, o birini isə öz komandanlığı altında Xaçmaz yolu ilə Qəbələyə apardı. Bir həftə Qəbələdə qalıb Gəncəyə hərəkət etdi. 1734-cü ilin noyabr ayında Gəncə yaxınlığına gəldi. Gəncədə olan Osmanlı qoşun başçısı Əli paşa Gəncə qalasına sığınmışdı. Nadirin qoşunları qalanı mühasirəyə aldı və qanlı döyüşlər başladı. Qalaya atılan top güllələri o qədər də əhəmiyyət vermədi. Qala divarlarının altına lağım ataraq 7 yerdən barıt dolduruldu. Partlayış nəticəsinədə 700 türk əsgəri öldüsə də qala təslim olmadı. Qalanın mühasirəsinin uzun sürdüyünü görən Nadir Tiflisi tutmaq üçün qoşun göndərdi. Gəncənin mühasirəsi 4 ay çəkdi. Nadirin göstərişi ilə Gəncə çayının qarşısı bağlandı, qalanın Şirhacı və cənub divarları uçub dağıldı. Bəndi dağıtmağa müvəffəq olunsa da Osmanlı qarnizonu təslim olmadı. Qeyd etmək lazımdır ki, Gəncə savaşının gedişində Rusi- yadan göndərilmiş elçi knyaz S.Qolitsin həmişə Nadirin yanında olurdu. Nadir rus elçisi qarşısında Dərbənd və Bakının qay- tarılması haqqında qəti tələb qoymuşdu. Buna görə də 1735-ci il martın 10(21)-da Rusiya ilə Gəncə müqaviləsi bağlandı. Müqaviləyə görə ruslar Bakını 2 həftə, Dərbəndi isə 2 ay müddətində azad etməli idilər. Bu şəhərlər üçüncü dövlətə verilməməli idi. Bundan başqa Ruslar Dağıstanın da Səfəvilər hökmranlığına keçməsinə razılıq verirdi. Gəncə müqaviləsindən sonra Gəncə qalasının alınması üçün ruslar yeni toplar göndərsə 123 də müsbət nəticə əldə olunmadı. Qarsda olan Osmanlı qoşunlarının sərəsgəri Abdulla paşa Gəncədə mühasirədə olanlara köməyə gələcəyi xəbərini göndərdi. Buna imkan verməmək üçün Nadir Gəncədə bir qədər qoşun saxlayıb 15 minlik qoşunla Loridən Qars üzərinə yürüdü. İrəvanı tutan Nadir Abdulla Paşa ilə həlledici döyüşə girmək üçün Zəngi çayı yaxınlığında yerləşdi. 1735-ci ilin iyununda tərəflər arasında həlledici döyüş oldu. Nadir tam qələbə qazandı. Abdulla paşa döyüşdə öldü. Nadir çoxlu hərbi qənimət (o cümlədən 32 top) ələ keçirdi. Abdulla paşanın məğlu- biyyətindən sonra Gəncə, Tiflis qalasında olan Osmanlı qarnizonu təslim oldu. Gəncə hakimi Ə li paşa Nadir tərəfindən bağışlandı, qarnizona Türkiyəyə getmək icazəsi verildi. Nadirin əldə etdiyi qələbələr onu daha da ruhlandırmışdı. O, Osmanlı paytaxtına hücum etməyi planlaşdırırdı. Bunun üçün Nadir Rusiyanın kömək etməsini istəyirdi. Lakin Rusiya Nadiri bu plandan çəkinməyə və Türkiyəni Səfəvi dövləti ilə həmsərhəd bölgə və şəhərlərə hücum etməyə sövq edirdi. 1735-ci ildə Rusiya ilə Osmanlı dövləti arasında başlanan müharibə Osmanlı dövlətini Nadirlə sülh bağlamağa məcbur etdi. Osmanlı dövləti İranla sülh danışıqları aparmağı Gəncəli paşaya həvalə etdi. 1736-cı ilin martında Gəncəli paşa Səfəvilərin nümayəndəsi Mirzə Məhəmmədlə sülh danışıqlarına başladı. Bu danışıqlar Gəncə müqaviləsinin şərtlərinin Nadir tərəfindən pozulması demək idi. Beləki bu müqaviləyə əsasən Rusiyanın iştirakı olmadan Nadir Osmanlı dövləti ilə sülh bağlamamalı idi. Osmanlı dövləti ilə aşağıdakı şərtlərlə: Dövlət sərhədlərinin Sultan IV Muradın zamanındakı kimi müəyyənləşdirilməsi barədə razılıq əldə edildi. Bu razılaşmaya əsasən Osmanlı dövləti ilə Nadir arasında olan müharibələrə müvəqqəti də olsa son qoyuldu. Xırda hərbi əməliyyatlar nəzərə alınmazsa Nadirin ölümünə qədər Osmanlı dövləti ilə müharibə baş vermədi. Osmanlılarla müharibəni sona çatdıran Nadir müəyyən müddət Dağıstanı tutmaqla məşqul olsa da öz əsas məqsədini həyata keçirməyə başladı. Quba elinin «Həsənqala» düşərgə- 124 sindən qabağa düşərək Ağsuya (Yeni Şamaxı), oradan isə 1736-cı il yanvarın 13-də Muğandakı ordugahına gəldi. Bu düşərgədə onu ölkənin bütün əyanları gözləyirdi. O, dövlətin bütün əyalətinə fərmanlar göndərmiş, hakimlər, vilayət rəisləri, əyan və üləmaları Muğana qurultaya çağırmışdı. Nadirin əmri ilə Cavad keçidi yaxınlığında ağac və qamışdan 12 min ev tikilmiş, ayrıca karvansara, məscid və minarələr inşa edilmişdi. Tezliklə bura 100 min adam toplaşmışdı. Nadir qurultay iştirakçılarına müraciət edərək “hər kəsi İran şahlığına, ölkənin sülh və əmniyyətinin qorumasına, xalqın rifahını təmin etməyə daha layiq bilirsiniz onu seçin. O (Nadir), indi Allahın köməyi ilə İranı düşmənlərin işğalından azad edib, onları İran ərazilərindən qovubdur. İndi qocaldığına və yorğunluğuna görə dincəlməyə ehtiyacı var.” Uzun müzakirələrdən sonra qurultay işirakçılarınm böyük əksəriyyəti yalnız Nadirin şahlığa layiq olduğunu bildirdilər (Əlbətdə bu Nadir tərəfindən hazırlanmış bir oyun idi). Müzakirələr zamanı Səfəvilərin son nümayəndəsi şah III Abbasın ölüm xəbəri də gəlib çıxdı. Qurultay iştirakçılarının “təkidini” qəbul edən Nadir 3 şərtlə şah olmağa razılıq verdi. Birinci, bundan sonra Şah Təhmasib və onun uşaqlarına tərəfdar olmayasınız, əgər bundan sonra Səfəvilərdən biri meydana çıxsa onu müdafiə etməyib tutub zindana atasınız... İkinci, şiə məzhəbilə yanaşı sünnü məzhəbinə də hörmət olunsun, bundan sonra Ömərə, Osmana lənət oxunmasın, bu barədə heç nə yazılmasın, ondan ötəri ki, bu iki məzhəb iki millət arasında çoxlu qan tökülməsinə səbəb olmuşdur... İmam Cəfəri-Sadiqin yolunu unutmayasınız. Üçüncü, məni şahlığa qəbul edirsinizsə, gərək and içəsiniz məndən sonra mənim uşaqlarıma, ailəmə hörmətsizlik etməyib, onlara tabe olacaqsınız. Qurultay iştirakçıları tərəfindən Nadirin şah seçilməsi ilə Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyəti sona çatdı. |