K. Turg‘unboyev, M. Tolipov, I. Oxunov ijtimoiy

Nazorat savollari: 
1. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogika fanining shakllanishidagi ildizlarni nimalar tashkil 
etadi?
2. O‘rta Osiyolik qomusiy olimlarning ijtimoiy pedagogik g‘oyalarini qanday baholaysiz? 
3. Ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishidagi shart sharoitlarni tavsiflang? 
4. Islom ta’limoti va ma’naviyatining ijtimoiy ahamiyati nimalarda ifodalanadi? 
5. Shaxsning ijtimoiylashuvida “mentalitet”ning o‘rnini qanday baholaysiz? 
Mavzu: Ijtimoiylashuv - ijtimoiy pedagogikaning asosiy muammosi 
Reja: 
1. Ijtimoiylashuv tushunchasi va jarayoni. 
2. Ijtimoiylashuv mexanizmlari. 
3. Ijtimoiylashuv omillari. 
4. Ijtimoiylashuv vositalari va agentlari. 
Tayanch tushunchalar: ijtimoiylashuv, omil, mexanizm, vosita, agent, sub’ektiv, ob’ektiv, 
jarayon, identifikatsiya, intelektuallashuv, megaomil, mikroomil, mezoomil, biologik, ijtimoiy 
muhit. 
“Ijtimoiylashuv” so‘zi dastlab siyosiy-iqtisodiyotdan kelib chiqqan. U siyosiy-iqtisodiyotda 
yer, ishlab chiqarish vositalarining umumiylashuvi ma’nosini anglatgan. 
Uning zamonaviy ma’nosi-“ ijtimoiy tabiat yoki individ harakterini rivojlantirish, insonni 
ijtimoiy hayotga tayyorlashdir. 
XX asr o‘rtalarida ijtimoiylashuv inson rivojlanishini uning butun umri mobaynida 
o‘rganuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Ijtimoiylashuvning turli konsepsiyalarining tahlili uni 
shartli ravishda ikki asosiy yondoshuvga ajratish imkonini beradi: 
-sub’ektiv-ob’ektiv. Unda insonga jamiyat ta’sirining passiv iste’molchisi sifatida qaraladi. 
-sub’ektiv-sub’ektiv. Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol o‘rni, uning hayotiy 
holatlarga ta’sir etish qobiliyati nazarda tutiladi. 
Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini tushunishning hozirgi talablariga ikkinchi 
yondashuv ko‘proq mos tushadi, chunki zamonaviy fanda ijtimoiylashuv insonning madaniyatni 
o‘zlashtirish jarayonidagi rivojlanishi va o‘zgarishi bilan aniqlanadi. 
Bolaning ijtimoiylashuvi xususan insonning ijtimoiy moslashuvi uning barcha narsani 
egallashga bo‘lgan ob’ektiv ehtiyoji jarayonida paydo bo‘ladi. Shu bilan birga unda ikkinchi bir, 
ya’ni sub’ektiv ehtiyoj xissi ham mavjudki, bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul va vositalarni 
qidira boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi ro‘y beradi. Bu hodisa shunday 
namoyon bo‘ladiki, shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega hislatlari individual, faqat shu shaxsga 
tegishli tarzda namoyon bo‘ladi, uning ijtimoiy yurish-turishi takrorlanmas jihatlarga ega bo‘ladi. 
Shunday qilib bolaning ijtimoiy rivojlanishi ikki o‘zaro bog‘liq yo‘nalishda olib boriladi: 
ijtimoiylashuv (ijtimoiy madaniy tajriba, madaniyatni o‘zlashtirish) va individuallashuv 
(mustaqillik, nisbiy o‘ziga xoslikni qo‘lga kiritish). Shu tarzda ijtimoiylashuv tushunchasi 

---

21 
zamonaviy fanda moslashuv (birlashish) va individuallashuv jarayonlari bilan bog‘liq 
ijtimoiylashuv jarayonining mazmuni inson(bola)ning aniq bir jamiyat sharoitlariga moslashuvidir.
Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat bildirishidir. Shunday 
qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy mavjudodga aylanish jarayoni va natijasidir.
Individuallashuv insonning yoshlik chog‘ida paydo bo‘ladigan ob’ektiv ehtiyojlari bilan 
bog‘liq jamiyatdagi o‘z-o‘zini anglashdir. Bu ehtiyoj: 
- o‘z qarashlariga ega bo‘lish; 
- o‘ziga xosliklariga ega bo‘lish; 
- unga tegishli bo‘lgan masalalarni hal qilish, uning o‘z darajasini aniqlab olishiga halaqit 
beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish xohishi sifatida namoyon bo‘ladi. 
Agar shaxsning jamiyatga kirishida ijtimoiylashuv va individuallashuv jarayonlari o‘rtasida 
tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi ro‘y beradi. Shunday qilib, muvaffaqqiyatli 
ijtimoiylashuv moslashuv va individuallashuv o‘rtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi 
mumkin. Bu jarayon 3 asosiy sohada amalga oshadi: 
- faoliyat-turlarining kengayishi, uning shakl va vositalarini qo‘lga kiritish, erkin mo‘ljal 
olish; 
- muomala-muomala doirasini kengaytirish, uning mazmunini chuqurlashtirish, xulq-atvor 
me’yorlarini o‘zlashtirish; 
- anglash-shaxsiy «men» obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida shakllantirish, o‘z 
ijtimoiy mansubligi va o‘rnini anglash, o‘ziga baho berishni shakllantirish. 
Inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat ijtimoiy qatlamlariga xos bo‘lgan ommaviy vositalar 
orqali amalga oshiriladi, ularga: go‘dakni emizish va g‘amxo‘rlik qilish usullari, maishiy va 
gigienik yurish-turish qoidalari, insonni o‘rab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari, ma’naviy 
madaniyat unsurlari(alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va mazmuni, shuningdek oilada 
jazolash va mukofotlash uslublari, insonning hayotiy faoliyatidagi ko‘p sonli munosabatlari-
muloqot, o‘yinlar, ma’naviy-amaliy faoliyat, sport bilan shug‘ullanish kiradi. 
Ma’lumki, har bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruhda ijobiy va salbiy (man etish, ruxsat berish, 
majburlash) chora-tadbirlarini ishlab chiqiladi. Bu choralar yordamida inson xulq-atvori shu 
jamiyatda qabul qilingan me’yoriy qoidalarga moslashtiriladi. 
Bola ijtimoiylashuvining yetakchi vositalari muomala (ota-onalar, tengdoshlar va boshqalar 
bilan) hamda faoliyat (o‘yin, o‘qish, ijod, sport)dir. Psixologik-pedagogik tadqiqotlar jarayonida 
turli yosh davrlariga turli faoliyat turlari mos kelishi aniqlangan. 
-go‘daklik davri-bevosita hissiy-ruhiy; 
-go‘daklikdan keyingi davr-predmetli faoliyat; 
-maktabgacha davr-rolli o‘yinlar; 
-ilk maktab davri-o‘quv faoliyati; 
- o‘smirlik davri-kasb ta’limi faoliyati; 
-o‘spirinlik davri-shaxsiy muloqot faoliyati. 
Insonning voyaga yetishida, uning shakllanishi jarayonida, u bevosita munosabatda bo‘lgan 
kishilar muhim o‘rin tutishadi. Ularni ijtimoiy pedagogikaga oid adabiyotlarda ijtimoiylashuv 
agentlari deb ham nomlanadi. Turli yosh davrlarida agentlarning tarkibi turli bo‘ladi. Bolalar va 
o‘smirlar uchun ota-ona, aka-uka, opa-singillar, qarindoshlari, tengdoshlari, qo‘shnilar agent 
bo‘lishlari mumkin. Yoshlik davriga kelib agentlar qatoriga turmush o‘rtog‘i, hamkasblari ham 
qo‘shilishlari mumkin. Ijtimoiylashuvdagi tutgan o‘rinlariga, inson uchun qanchalik ahamiyatli 
ekanligiga qarab agentlar ham farqlanadi:
Insonning ijtimoiylashuvi turli omillar, agentlar bilan hamkorlikda va bir qator mexanizmlar 
asosida amalga oshadi.
I.P.Podlasiyning tasnifi bo‘yicha bu mexanizmlar: