K. Turg‘unboyev, M. Tolipov, I. Oxunov ijtimoiy

Nazorat savollar: 
1. Ijtimoiylashuv nima? Bolaning ijtimoiylashuviga ta’sir qiluvchi omillar qaysilar? 
2. Bola rivojlanishiga muhitning ta’siri qanday? 
3. Bola tarbiyasi va uning ijtimoiylashuvi orasidagi bog‘liqlik nimada? 
4. Ijtimoiy moslashuv nima? 
5. Tarbiyaning ijtimoiy vazifalarini sanab bering. 
6. Tarbiyaviy tamoyillarning mohiyati va mazmunini bayon etish?
 
Mavzu: Ijtimomiy pedagogikada me’yor va me’yordan og‘ish masalasi. 
Reja: 
1. “Me’yor” va “Me’yordan chetga chiqish” (og‘ish) tushunchalari. 
2. Me’yordan chetga chiqishning turlari. 
3. Me’yordan chetga chiqish (og‘ish)ga doir qarashlar talqini. 
Tayanch tushunchalar: me’yor, me’yordan chiqish, jismoniy, psixik, pedagogik va ijtimoiy 
chetga chiqishlar, ijtimoiy model 
Tarixdan ma’lumki har qanday jamiyatda, u jamiyat qaysi rivojlanish bosqichida bo‘lishidan 
qat’iy nazar alohida e’tiborga muhtoj odamlar mavjuddir. Bular o‘z jismoniy, ruhiy va ijtimoiy 
rivojlanishida chetga chiqish, og‘ishga moyil bo‘lgan shaxslardir. Bunday kishilar bilan tegishli, 
jamiyat va davlatda ularga nisbatan alohida munosabat shakllangan. 

---

30 
Hozirda AQSh va Yevropa davlatlarida u yoki bu og‘ishlarga ega kishilarning jamiyatga 
integratsiyalashuvi tamoyili amalga oshirilmoqda. Unga ko‘ra, bu odamlar ham jamiyatning teng 
huquqli, biroq ba’zi bir muammo yoki cheklangan imkoniyatlarga ega a’zosi sifatida qaraladi.
Hozirda cheklangan imkoniyatli shaxslar soni butun dunyoda shu jumladan, O‘zbekistonda 
ham sezilarli darajada ekanligi e’tiborni tortadi..
Tibbiyot, psixologiya, sotsiologiyada “me’yor”ning o‘z ko‘rsatgichlari, o‘z me’yorlari bo‘lib 
unga mos kelmaydigan jihatni-“og‘ish”, “chetga chiqish” deyiladi. 
Ijtimoiy pedagogika uchun “me’yor” va “me’yordan og‘ish” tushunchalari nihoyatda 
ahamiyatlidir. Ular bola xulq-atvori va rivojlanish jarayonini harakterlash uchun qo‘llanadi. 
Og‘ish ham ijobiy ham salbiy harakterga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, bola rivojlanishida 
aqliy qoloqlik ham, qobiliyatlilik ham me’yordan og‘ish hisoblanadi. Xulq-atvordagi jinoyatchilik, 
giyohvandlik va boshqa salbiy og‘ishlar ham shaxsning ijtimoiy shakllanish jarayoniga, ham 
jamiyat rivojlanishiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Me’yordan chetga chiqishni shartli ravishda 4 guruhga ajratish mumkin: jismoniy, ruhiy, 
pedagogik va sotsiologik. 
Me’yordan jismoniy og‘ish inson sog‘ligiga bog‘liq. Sog‘liqdagi og‘ish yoki irsiy omillar 
yoki biror-bir tashqi holatlar: og‘ir ekologik holat, ichimlik suvining qoniqarsiz sifati, oila hayoti 
darajasining pasayishi va boshqalar asosida yuzaga kelishi mumkin. 
Sog‘ligida va rivojlanishida og‘ishga moyillarning ko‘p tasniflari mavjud. Umumjahon 
sog‘liqni saqlash tashkiloti 1980 yilda cheklangan imkoniyatlarning uch zvenosi shkalasining 
britancha variantini qabul qilgan: 
Bular:
-kasallik, xastalik-ruhiy yoki fiziologik funksiyalar, anatomik struktura elementlarini har 
qanday yo‘qotish; 
-cheklangan imkoniyat-inson uchun me’yor hisoblangan chegarada biron-bir faoliyatni 
bajarish qobiliyatini yoqotish yoki cheklab qo‘yish; 
-nogironlik-yosh, jins yoki ijtimoiy omillardan kelib chiqib insonning biron-bir faoliyatini 
bajarishni cheklovchi yoki unga to‘sqinlik qiluvchi cheklangan imkoniyat. 
G‘arb davlatlarida “sog‘ligining cheklangan imkoniyatlariga ega shaxs” tushunchasi 
mavjud. Ularga ta’lim standartlarini o‘zlashtirishga to‘sqinlik qiluvchi jismoniy yoki ruhiy 
kamchiliklarga ega bolalar kiradi. Shuningdek, nuqson tushunchasi ham mavjud bo‘lib, uning 4 
turi-ruhiy, jismoniy, murakkab va og‘ir turlari mavjud. 
Jismoniy nuqsonlarga-inson organizmining faoliyat yurgizishga yoki rivojlanishidagi doimiy 
yoki vaqtinchalik kamchiliklar, shuningdek har qanday somatik yoki yuqumli xastaliklar kiradi.
Ruhiy nuqsonlarga-insonning ruhiy rivojlanishidagi doimiy yoki vaqtinchalik kamchilik. 
Bularga nutq buzilishi, miya faoliyati, shuningdek, aqliy rivojlanishning buzilishlari kiradi. 
Murakkab nuqson belgilangan tartibda tasdiqlangan jismoniy va ruhiy kamchiliklarni o‘zida 
mujassam etadi. 
Og‘ir nuqson- shunday nuqsonki, u mavjud bo‘lgan holatda davlat ta’lim standartlariga mos 
ravishda ta’lim olishning umuman iloji bo‘lmaydi. 
Bola jismoniy rivojlanishidagi og‘ishlarga kasallik, ko‘rish, eshitish qobiliyatlarining 
buzilishlari kiradi. Me’yordan ruhiy og‘ishlar bolaning aqliy rivojlanishi, uning ruhiy nuqsonlariga 
bog‘liqdir. Bu turdagi og‘ishlarga ruhiy rivojlanishning to‘xtab qolishi, bolalarning aqliy jihatdan 
ortda qolishi kiradi. Aqliy qoloqlik asab tizimining tug‘ma nuqsonlari yoki jarohat asosida paydo 
bo‘ladi. Bolalarda aqliy qoloqlik –engil, o‘rtacha va og‘ir darajada bo‘ladi.
Ruhiy og‘ishlarga turli darajadagi nutq buzilishlari ham kiradi. Ruhiy og‘ishlarning yana bir 
turi emotsional faoliyatining buzilishidir. Bu og‘ish turining eng og‘ir shakllari deb autizm-
muloqotga ehtiyoj sezmaslik va suitsid (o‘z-o‘zini o‘ldirish)larni keltirsa bo‘ladi. 
Bolalarning iqtidorliligi alohida og‘ish turi hisoblanadi. Bu biror-bir faoliyatni muvaffaqiyatli 
bajarilishini ta’minlab beruvchi qobiliyatlarning o‘ziga xos uyg‘unligidir. Iqtidorlilik darajasi 
nafaqat qobiliyatlarga qarab balki, faoliyat mahsullari harakteriga qarab ham belgilanadi. 

---

31 
Pedagogik og‘ishlar tushunchasi pedagogika va ijtimoiy pedagogikada hozircha kam 
qo‘llaniladigan tushunchadir. Vaholanki, pedagogik faoliyatda pedagogik maqsadlarni amalga 
oshirish, shaxs rivojlanishi uchun sharoitlar yaratib berish uchun ta’lim olayotganlar faoliyatini 
tartibga solganidan turli me’yorlar qo‘llanmoqda. Bu ta’lim darajasini belgilaydigan standartlarga, 
shuningdek o‘quvchi intilayotgan maqsadlarga tegishli. Bularga yana ta’lim olishda yuqori 
natijalarni ta’minlab beruvchi bola rivojlanishining me’yorlarini ham kiritsa bo‘ladi. 
So‘nggi yillarda turli sabablarga ko‘ra umumiy ta’lim ololmagan bolalar haqida ham fikrlar 
bildirilmoqda. Bunday bolalarni alohida toifaga kiritamiz. Bular maktabga bormaydigan, faqatgina 
boshlang‘ich maktabni tugatgan, umumiy o‘rta ta’lim olmagan bolalardir. Bunday holatlarni yuzaga 
kelishiga olib keluvchi sabablarga darslarning qoldirish, o‘qishni xoxlamaslik, oiladagi notinch 
vaziyatlar, pul topishga harakat qilishi kabilarni ko‘rsatish mumkin.
Ruhiy va jismoniy rivojlanishda og‘ishga ega bo‘lgan bolalar uchun alohida maktablar bo‘lib, 
u yerda ular professional mutaxassislar qo‘l ostida ta’lim olishadi.
Bu bolalarning jamiyatga integratsiyalashuvining asosiy muammosi ularning keyinchalik 
professional ta’lim olishlari bilan bog‘liq. 
O‘z ijtimoiy rivojlanishlarining buzilib bo‘lganligi sababli biror-bir kasbiy faoliyatni tanlay 
olmaydigan bolalarni ham nazardan chetda qoldirmaslik kerak. Bu bolalarni biron-bir ijtimoiy 
ahamiyatga ega faoliyat sohasida o‘zlarini sinab ko‘rish xohishi yo‘qligi birlashtiradi. Bu xolatda 
bunday og‘ishni yengib o‘tish uchun mutaxassisning ijtimoiy pedagogik yordami zarur.
Ijtimoiy og‘ishlar “ijtimoiy me’yor” tushunchasi bilan bog‘liqdir. Ijtimoiy me’yor bu insonlar, 
ijtimoiy guruhlar faoliyati yoki xulq-atvori jamiyat rivojlanishining biror-bir bosqichida 
shakllangan yoki rasman o‘rnatilgan qoidalari namunasidir. Aslida ijtimoiy me’yor kerakli xulq-
atvor, ijtimoiy munosabatlar va faoliyatlar modeli hisoblanadi.