Mavzu: ona tili darslarida iboralar va tasviriy vositalardan foydalanish



Yüklə 1,28 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/24
tarix04.01.2023
ölçüsü1,28 Mb.
#78418
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24
Mavzu ona tili darslarida iboralar va tasviriy vositalardan foy

 
BMIning hajmi.  Ushbu BMImiz kirish, uch asosiy bob, xulosa va 
adabiyotlar (18 ta) ro‘yhatidan iborat bo‘lib 58 sahifani tashkil etadi.



1-BOB. SHAXS OTLARI BILAN BOG‘LIQ BO‘LGAN IBORALAR 
VA TASVIRIY IFODALARNI O‘TISH 
 
Frazeologiya tilshunoslikning frazeologik birliklarini o‘rganuvchi 
sohasidir. Frazeologiya termini tilshunoslikda ikki ma’noda qo‘llaniladi: 
1. tildagi frazeologik birliklarning jami ma’nosida va 
2. shunday birliklarni o‘rganuvchi soha (fan) ma’nosida. 
Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no 
ifodalaydigan til birligi frazeologik birlik yoki frazeologizm deyiladi: qo‘y 
og‘zidan cho‘p olmagan, og‘zi qulog‘ida, yuragiga ko‘ngliga qil 
sig‘maydi, do‘ppisi yarimta ikki gapning birida, sirkasi suv ko‘tarmaydi 
kabilar. 
Demak, leksikologiya tilning luga

t sostavini (leksikasini) frazeologiya esa 
frazeologik birliklar sostavini o‘rganadi. Lug‘at sostavida til birligi so‘z 
bo‘lsa, frazeologiya sostavida frazeologizm til birligidir. 
Tilning lug‘at boyligi leksikasi va frazeologiyadan iboratdir. So‘z ham, 
frazeologizm ham lug‘aviy birliklar hisoblanadi. 
Frazeologizmlar birdan ortiq so‘zdan tashkil topishi bilan so‘z
birikmasi yoki gap tipida bo‘lsa-da, lekin ular nutq birligi bo‘lgan bu 
birliklardan tamoman farqlanadi, va lug‘aviy birlik sifatida ko‘p jihatdan 
so‘zlarga yaqin turadi, so‘zlarga xos bo‘lgan juda ko‘p xususiyatlar 
frazeologizmlarga ham xosdir. 
Frazeologizmlar so‘z birikmasi yoki gaplar kabi nutq jarayonida 
hosil bo‘lmaydi, balki ular xuddi so‘zlar kabi tilda tayyor holda mavjud 
bo‘ladi. Demak, frazeologizmlar til hodisasi hisoblanadi: aravani, quruq 
olib qochmoq, kovushini to‘g‘rilab qo‘ymoq, sichqonning ini ming tanga,
tomdan tarasha tushganday, nog‘orasiga o‘ynamoq, kapalagi uchib ketdi 
kabilar tilda tayyor holdagi lug‘aviy birliklardir. 


10 
Frazeologizmlar ham xuddi so‘zlar kabi shakl va ma’no 
butunligiga ega. So‘zning shakliy tomonini tovushlar hosil etsa 
frazeologizmlar shakliy tomonini so‘zlar hosil etadi: yoqlamoq-yon 
bosmoq, rahmdil-ko‘ngli bo‘sh kabi.
Fazeologik ma’no. Tilda ham shakl va ma’no bor. Tilda shakl deb 
odatda tilning materiyasi-tovush ko‘zda tutiladi. Buni tilning ifoda plani 
deb yuritiladi. Ular (tovushlar) birikib tilning asosiy birliklaridan bo‘lgan 
so‘zni hosil qiladi. So‘z anglatgan ma’no til birligining mazmun plani deb 
yuritiladi. Bunday ma’no tilda (til bosqichida) berkitilgan bo‘ladi; nutq 
shuni qalqitib beradi. 
Ma’lum shaklga ma’lum bir ma’noning berkitilishi affekslarga ham 
xos. Masalan: boradi so‘zi tarkibidagi affeksiga 3-shaxs ma’nosi, -a 
affeksiga “hozirgi-kelasi zamon” ma’nosi berkitilgan. Bunday 
affekslarning ma’nosiga grammatik ma’no deyiladi. 
Iboralar ham ifoda planiga va mazmun planiga ega. Sodda 
morfemada uning ifoda plani deb tovush tizimi ko‘rsatilsa, murakkab 
(qo‘shma) morfemada uni tashkil toptirgan morfemalar ko‘zda tutiladi. (-
chi-lik—chi-+lik kabi). Shuningdek, tub leksemada uning tarkibidagi 
leksema va morfemalar ko‘zda tutiladi. Ibora ham tarkibli til birligi, lekin 
uning ma’nosi tarkibidagi leksemalarga 
xos ma’nolarining oddiy yig‘indisiga teng bo‘lmaydi. Iboraga xos ma’no 
tarkibidagi leksemalarning ma’nosiga nisbatan mahraj ma’no, ustama 
ma’no sifatida gavdalanadi, bu ma’no ibora tarkibidagi leksemalarning 
ma’nosiga suyanmasligi ham mumkin: iboraning ma’nosi tarkibidagi 
leksemalarga xos ma’nolarning oddiy yig‘indisi bo‘lmasligi shular ustiga 
qurilgan yangi bir ma’no bo‘lishi sababli, iboralarda go‘yo ifoda plani 
bilan mazmun plani orasida qandaydir uzilish sodir bo‘ladi. Xususiy
(qismlarga xos) ma’nolar umumiy (iboradan anglashiladigan) ma’noni 


11 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri izohlab turmaydi, shu sababli iboralarda ifoda plani 
bilan mazmun plani orasidagi bog‘lanish shartlilik kashf etadi. Bu 
(shartlilik) yerda bittadan ortiq so‘z yahlitligicha ma’lum bir obraz asosida 
ko‘chirish yo‘li bilan simantik taraqqiyotni boshdab kechiradi. Ma’lum 
obraz asosida yuzaga kelgan ana shunday ustama ko‘chma ma’noga 
frazeologik ma’no deyiladi. Masalan: til tekkizmoq iborasi “sha’niga 
nomunosib, nohaq gap aytmoq” ma’nosini anglatadi. Bu ma’no to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ibora tarkibidagi leksemalarning ma’nosidan kelib chiqmaydi. 
Masalan: batareyaga til tekkizsam, hech toki yo‘q ekan gapida erkin 
birikma ishlatilgan bunday ishlatishda til va tekkizmoq so‘zlari ma’no 
mustaqilligini saqlab bog‘lanadi, ma’noda tahlitlanish yuz bermaydi. 
Kechagi majlisda menga ham til tekkizibdi gapi tarkibida yuqoridagi erkin 
birikma emas balki, til tekkizmoq iborasidan foydanilgan. Aytilganlardan 
ma’lumki, fazeologik iboralardan anglashilgan ma’no nutq sharoitiga mos 
holda qo‘llanilsa, nutqning ta’sir kuchini oshiradi, shu bilan birga uning 
ifodaliligini oshiradi. Ona tili darslarida buning ahamiyati katta. 

Yüklə 1,28 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin