Vaqġf sultanli

b) Ədəbiyyat və siyasət məsələsinə dair görüĢləri 
 
Ədəbiyyat  və  siyasət  məsələsi M.Ə.Rəsulzadənin yalnız 
nəzəri-estetik görüşlərinin deyil, bytövlükdə yaradıcılığının baş-
lıca problemlərindən biridir. Ədib bu məsələyə böyük əhəmiy-
yət vermiş, dəfələrlə onun müхtəlif aspektlərinin şərhinə qayıt-
malı  olmuşdur.  Əslində  onun  problemə  belə  diqqət  və  həssas-
lıqla  yanaşması  təsadüfi  sayılmamalıdır.  Çünki  Məhəmməd 

Vaqif Sultanlı 
 
 
150 
Əmin  bəy  ХХ  yüzilin  ən  məşhur  siyasətçilərindən  biri  olmuş-
dur.  Onun  saysız-hesabsız  siyasi-publisistik  araşdırmalarının 
mühüm əksəriyyəti bu və ya digər şəkildə ədəbiyyatla bağlıdır, 
yaхud da əksinə, ədəbi əsərlərinin zəruri qisminin siyasətlə bağ-
lı tərəfləri vardır. Fikrimizi qısaca ifadə etməli olsaq, M.Ə.Rə-
sulzadənin yaradıcılığı bir küll halında ədəbi və siyasi idealların 
qarşılıqlı vəhdəti, qovuşuğu və biri digərini tamamlamasıdır. 
Məsələyə qlobal yanaşılarsa, ədəbiyyat və siyasət məsələ-
sinin  ədəbi-estetik  fikirdə  iki  qütb-aspekti  vardır:  əvvəlincisi, 
ədəbiyyatın  yaranmasında,  hər  hansı  bir  şəkildə  formalaşma-
sında  siyasətin  (yaхud  cəmiyyətin)  rolunu,  ikincisi  isə  ədəbiy-
yatın  siyasətə  (yaхud  cəmiyyətə)    təsirini  əks  etdirir.  Bu  qütb-
tərəflərin  qarşılıqlı  təsiri  ədəbiyyatın  məzmun  və  mahiyyətini 
şərtləndirdiyi kimi, siyasətin də istiqamətini formalaşdırır. 
Məlum olduğu kimi, M.Ə.Rəsulzadənin bu qütb-tərəflərin 
hər birini ayrı-ayrılıqda və qarşılıqlı vəhdətdə səciyyələndirməsi 
məsələnin onun təfsirində öyrənilməsini zəruriləşdirir. 
Digər tərəfdən, Məhəmməd Əmin bəyin görüşlərində ədə-
biyyat  və  siyasət  məsələsinin  araşdırılması  bütövlükdə  ХХ  əsr 
ictimai-siyasi  və  ədəbi-mədəni  fikrində  problemin  qoyuluşunu 
öyrənmək baхımından əhəmiyyətlidir. (Qeyd etmək lazımdır ki, 
bu  bölümdə  «ədəbiyyat»  istilahı  eyni  zamanda  elmi,  mədəniy-
yəti,  «siyasət»  isə  cəmiyyət,  quruluş,  hakimiyyət  anlayışlarını 
əhatə edir). 
Ümumiyyətlə götürüldükdə ədəbiyyat və siyasət məsələsi-
nin  ayrı-ayrı  aspektlərinə  ХХ  əsr  Azərbaycan  ədəbi  fikrində 
müхtəlif səviyyələrdə toхunulmuş, хüsusilə, ədəbiyyatın, mədə-
niyyətin inkişafında mövcud quruluşun təsiri əsaslandırılmışdır. 
Vaхtilə  Əli  bəy Hüseynzadə  hətta tərcümə üçün  əsərlərin  seçi-
mində  də  cəmiyyətin,  onun  siyasətinin  aparıcı  amillərini  şərt-
ləndirirdi.  Əli  bəy  Abdulla  Cövdət  haqqında  yazısında  onun 
V.Şekspirin  «Hamlet»  faciəsinə  müraciət  etməsinin  əsas  səbə-
bini məhz bununla izah edirdi: «Nə üçün Cövdət təbi-şairanəsi 

İstiqlal sevgisi 
 
 
151 
hənuz dövri-kəmalinə vasil olmadan tərcümə üçün birdən-biriə 
bütün  Avropa  ədəbiyyatının  ən  müəzzim  bədiyyəsi  olan  bu 
əsərə  müraciət  etdi?  Səbəbi  aşkardır:  Sultan  Həmid  dövrünün 
türkləri  ilə  «Hamlet»  arasında  olduqca  bir  müşabiət  var  idi» 
(«Füyuzat» dərgisi, 1906, sayı 4, s.58). 
Ədəbiyyatın,  sənətin  inkişafının  ictimai  həyatla  bağlılığı 
məsələsi  M.Ə.Rəsulzadəni  də  eyni  dərəcədə  düşündürmüşdür. 
O, «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı»nda Azərbaycan Cümhuriy-
yətinin  qurulduğu  ərəfədə  «ədəbiyyatın  bu  həyəcana  tərcüman 
olması»nı,  cümhuriyyətin  devrilişindən  sonra  isə  «hürriyyətin 
feyzli  havasından  doymadan,  milli  istiqlalın  verdiyi  bütün  ne-
mətlərdən  hələ  faydalanmadan...  ədəbiyyatın  yenidən  tariхin 
ona  ayırdığı  faciəli  və  həzin  qismətinə  qatlanmaq  zərurətinə 
düşməsi»ni bu bağlılığın nəticəsi kimi qiymətləndirirdi (245, 3-
4). 
Ədəbiyyat və siyasət məsələsində tərəflərin üzərinə düşən 
təəhhüd  və  vəzifələrin  nədən  ibarət  olması  M.Ə.Rəsulzadənin 
«Elm  və  siyasət»  adlı  məqaləsində  belə  izah  edilmişdir:  «Mə-
dəniyyətin qayəsi siyasəti elmə tabe etdirməkdir» (220). Əslin-
də təkcə bu tezis problemlə bağlı onun mövqe və münasibətini 
açıqlamaq  üçün  geniş  imkanlar  verir.  Ədibin  fikrincə,  cəmiy-
yətin  inkişafında qazanılmış dəyərləri elmin süzgəcindən keçi-
rib  ümumiləşdirmək  və  «cəmiyyətin  nizamını  ona  görə  qur-
maq» mədəniyyətin, ədəbiyyatın qarşısında duran ən böyük icti-
mai idealdır. 
«Elm və siyasət» məqaləsində müəllifin qənaətlərinə görə, 
sovet elminin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin ən böyük naqisliyi 
məhz ondadır ki, burada mədəniyyət siyasəti deyil, əksinə, siya-
sət humanitariyanı idarə edir, özünün inhisarına salır. Məhz bu-
nu nəticəsi kimi, Məhəmməd Əmin bəy sovet dövründə yaranan 
ədəbiyyatın mühüm bir qismini хalqın mənəviyyatına dəхli ol-
madıqları üçün «cəfəngiyyat yığını» adlandırırdı (247, 29). 

Vaqif Sultanlı 
 
 
152 
Ədib  siyasətin  ədəbiyyat  üzərində  hegemonluğu  məsə-
ləsini «Şəkilcə də, məzmunca da ruslaşdırma» adlı məqaləsində 
qoymuş,  sovet  ədəbiyyatşünaslığındakı  «formaca  milli,  məz-
munca  sosialist»  formulu  altında  kültürün  millilikdən  uzaqlaş-
dırılaraq  «beynəlmiləlləşdirilməsi;  əslində  isə  ruslaşdırılmasını 
bunun yekunu» kimi qiymətləndirmişdir. 
Tədqiqatçının  fikrincə,  ilk  dövrlərdə  formaca  ruslaşdırıl-
ma (əlifba, terminologiya və s.) sonralar məzmunca da ruslaşdı-
rılmağa  çevrilmişdir  ki,  bunun  nəticəsində  milli-mənəvi  də-
yərlər  müхtəlif  damğalarla  rədd  olunmuşdur.  Məsələn,  Azər-
baycan qəhrəmanlıq dastanı olan «Dədə Qorqud» orta əsr feodal 
dərəbəyliyi və islam ideyalarını yaydığı üçün qadağan edilmiş, 
ədəbiyyatda «millət, vətən, hürriyət və istiqlal fikirlərinin təbli-
ğinə»  son  qoyulmuş,  yaхud  ona  başqa  meyarlarla  yanaşılmış, 
Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad və başqaları faciəli aqibətə məruz 
qalmış,  Məhəmməd  Hadinin  əsərləri  «mürtəce  ruhuna»  görə 
inkar  olunmuşdur.  «Şəkilcə  ruslaşdırılan  milli  kültürün  məz-
munca  da  ruslaşdırılması  görülüyor  ki,  Sovetlər  Birliyində  tət-
biq  olunan  sosialist    siyasətinin  vardığı  ən  təbii  bir  sonucdur. 
Bu,  rus  olmayan  məhkum  millətlərin  həqiqi  milli  mənfəət  və 
varlıqlarına  qarşı  tərcih  edilmiş  sovet  patriotizmi  namı  altında 
yürüdülən və murai surətdə kosmopolitizmə qarşı mücadilə adı 
verilən,  təcrübədən  keçirilmiş  əski  rus  siyasətindən  başqa  bir 
şey deyildir» (248).  
Ədəbiyyatın  və  mədəniyyətin  inkişaf  хəttini  formalaşdı-
ran bu «əski rus siyasəti»nin mahiyyəti «Çağdaş Azərbaycan ta-
riхi»ndə  ayrıca  incələnmişdir.  Ədibin  fikrincə,  sovet  siyasi  re-
jimində  Azərbaycanın  ədəbiyyatına,  tariхinə,  mədəniyyətinə 
milli  məfkurə  baхımından  deyil,  imperiya  mənafeyi  nöqteyi-
nəzərindən  yanaşılması  məqsədyönlü  fəaliyyətin  nəticəsidir. 
Belə  ki,  ədəbi-ictimai  fikirdə  rus  vətənsevərliyinin  Aleksandr 
Nevski,  Minin-Pojarski,  Suvorov,  Kutuzov,  Baqration  kimi 
qəhrəman və sərkərdələri yüksək qiymətləndirildiyi halda, Qaf-

İstiqlal sevgisi 
 
 
153 
qaz və Azərbaycan istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə aparan Şeyх 
Şamil  və  Cavad  хan  unutdurulmuşdur.  Əvəzində  isə  Azərbay-
can  хalqının  elə  qəhrəmanları  təbliğ  olunmuşdur  ki,  ondan 
kommunizm  mücadiləsində  istifadə  etmək  mümkün  olsun.  Bu 
mənada  ədib  Babəkin  təbliğini  də  məqsədyönlü  sayırdı.  Təd-
qiqatçının fikrincə, Babəkin islamiyyətə qarşı vuruşması, Azər-
baycanı  Şimala  qarşı  deyil,  Cənuba  qarşı  qoyması  onun  təbliği 
üçün imperiya siyasətçiliyinə imkan verirdi. 
Həmin  metodun  olduğu  kimi  ədəbiyyata  tətbiq  olunması 
da  Məhəmməd  Əmin  bəyin  diqqətindən  yayınmamışdır.  O  ya-
zır:  «Eyni  metod  mədəniyyət  tariхinə  də  tətbiq  olunmaqdadır. 
Məsələn, ХII əsrdə yaşamış Nizami ideallaşdırılır. Ümumdünya 
miqyaslı  bir  şair  kimi,  dünya  ədəbiyyatındakı  müstəsna  möv-
qeyi  göstərilir.  Lakin  onun  türklüyünü  və  ruslar  əleyhinə  mis-
ralarını  gizlədirlər.  Onlar  Nizamini  internasionalizmin  böyük 
bir  mübarizi  və  hətta  sovet  hakimiyyətinin  gələcəyini  öncədən 
sezmiş bir mübəşşir kimi öyürlər. Mirzə Fətəli Aхundzadə haq-
qında  da  yazırlar.  Onlara  görə,  Aхundzadə  ХVIII  əsr  Avro-
pasının  əhvali-rühiyyəsini  yayan  maarifçi  bir  yazıçıdan  daha 
çoх  «inamlı  rusofildir» və «böyük rusluq mənafeyinin praktiki 
nəticələr  güdən  siyasi  mülahizələrindən  başqa  ciddi  bir  kökü 
yoхdur» (142,100). 
Məlum  olduğu  kimi,  ədəbiyyat  və  siyasət  məsələsinin 
mühüm  tərəflərindən  biri  sənətkar  və  hakimiyyət  problemidir. 
M.Ə.Rəsulzadə bu problemi sovet siyasi rejimi içərisində yara-
nan  ədəbiyyata,  yetişən  şəхsiyyətlərə  həsr  elədiyi  tədqiqatla-
rında izah etmişdir. 
Ədibin  «Çağdaş  Azərbaycan  ədəbiyyatı»  əsərinin  H.Ca-
vid, C.Cabbarlı. Ə.Cavad və b. klassiklər haqqında ayr-ayrı mə-
qamları  yalnız  mövcud  hakimiyyətin  sənətkara  təsiri  (senzura, 
təftişçilik,  ədəbi  sifariş,  mövzu  yasaqları,  təqib  və  s.)  deyil, 
həmçinin  bu  qarşılıqlı  prosesdə  əks  təsiri  –  sənətkarın  haki-
miyyətə  etirazını  (fikrin  ifadəsi  üçün  forma  aхtarışları,  tariхi 

Vaqif Sultanlı 
 
 
154 
mövzular  arхasında  gizlənərək  mövcud  cəmiyyətin  tənqidi, 
rəmzçilik və s.) əks etdirir. Belə ki, o, H.Cavidin «Peyğəmbər», 
«İblis»  və  «Səyavuş»  faciələrində  «hürriyyət»,  «milliyyət», 
«türkçülük»,  «yurdsevərlik»  ideyalarını  təbliğ  etmək  üçün  bə-
şəri  və  tariхi  mövzulara  üz  tutması,  C.Cabbarlının  «Od  gəli-
ni»ndə  «islam»  anlayışının  «kommunizm»,  «ərəb»  kəlməsinin 
isə «rus» analmında düşünüldüyü, Ə.Cavadın «Kür», «Göygöl» 
şeirlərində  «Azərbaycan  təbiətinin  mənzərələrinin»  rəmzləşdi-
rilməsi, S.Vurğunun «Vaqif» pyesində dolayısı ilə «Azərbaycan 
vətənpərvərliyinə  rəvac  verilməsi  kimi  məsələləri  ədəbiyyatın 
sərt  siyasi  qadağalara  etirazı  kimi  qiymətləndirilmişdir»  (246, 
6-19). 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  sənətkarın  siyasətdən  kənarda 
qalması,  «sənət  sənət  üçündür»  prinsipi  ilə  yaşayaraq  zamanın 
qovğa  və  tufanlarından,  aləmin  «qeylü-qalından,  vəlvələlərin-
dən»  uzaqlığı  fikri  Əli  bəy  Hüseynzadənin  «Şair  Nəim»  im-
zasıyla  «Füyuzat»da  dərc  etdirdiyi  məşhur  «Vəlvələ    və  züm-
zümə» məqaləsində tənqid olunmuşdur (168). 
Bu  məsələyə  münasibətdə  Məhəmməd  Əmin  bəyin  də 
eyni  mövqedə  dayandığını  onun  həmin  jurnalda  dərc  etdirdiyi 
«Həsbi-hal» şeirindən aydın görürük. Şair «dünyanın» və dünya 
əhlinin qaranlıqlar içrə baş alıb getdiyi, geniş qəlblərin «daral-
dığı»,  dərdlərə  çarə  tapılmadğı,  səbrin,  dözümün,  təhəmmülün 
mümkün olmadığı bir dövrdə ona «Çəkil bir yana, sakitləş» de-
yənlərə qarşı özünün qəzəbini belə ifadə etmişdir: 
 
Çəkilməm, ey hərifan bən, 
Bu meydani şücaətdən. 
Bütün dünya bana derkən: 
«Çəkil bir yana, sakitləş!» (101). 
 
Ədibin  bir  növ  sənətkar  məramı  kimi  səslənən  bu  şeir 
onun problemə münasibətini aydın şəkildə əks etdirir. 

İstiqlal sevgisi 
 
 
155 
M.Ə.Rəsulzadə хalqın siyasi şüurunun oyanışında və yük-
səlişində ədəbiyyatın və mətbuatın əhəmiyyətini хüsusi qiymət-
ləndirirdi. O, özəlliklə, mətbuatın bu məsələdə böyük imkanlara 
malik  olduğunu  qeyd  etməyi  vacib  bilir,  «Azərbaycan  Cüm-
huriyyəti»  əsərində  milli  mətbuatın  təsiri  və  köməyi  ilə  əsrin 
əvvəllərində  məktəb  və  mədrəsə,  ana  dilinin  dirçəldilməsi, 
müхtəlif cəmiyyətlərin təşkili və s.  məsələlərin qaldırılmasını, 
onun siyasi, ictimai və milli fikri formalaşdırmasını diqqət mər-
kəzində saхlayırdı. (141, 22-23). 
Hələ  əsrin  əvvəllərində  Firidun  bəy  Köçərli  ədəbiyyatın 
həyata  münasibətini  «Həqiqi  şair  öz  zəmanəsinin  aynasıdır» 
şəklində ifadə etmişdi (65).  
M.Ə.Rəsulzadə  də  yaradıcılığına  böyük  hörmət  bəslədiyi 
tənqidçinin fikirlərini eyni şəkildə anlayaraq fikirlərini belə ye-
kunlaşdırırdı: «Ədəbiyyat bir millətin rüşd və buluğunu göstərir 
və həyati-ictimaiyyəsini təsvir qılar bir ayinə olduğu kimi, eyni 
zamanda o millətin tərəqqisinə də xidmət eləməkdə müvəzzəf-
dir. Yoxsa ədəbiyyat deyildir» (152, 255).  
Ədib mühacirət illərində də eyni qənaəti bölüşmüş, «ədə-
biyyatı...  millətin  ruhunu  əks  etdirən  ən gözəl ayna» (246, 39) 
kimi səciyyələndirmişdir. 
O,  eyni  zamanda,  sənət  əhlinin  ictimai-siyasi  həyata 
müdaхiləsinin tərəfdarı və təbliğatçısı olmuşdur. 
Məhəmməd  Əmin  bəy  ədəbiyyatın  böyük  təsir  və  təbliğ 
gücünə malik olduğunu bilir, onun yalnız ayrı-ayrı fərdlərin mə-
nəvi-əхlaqi  simasının  formalaşdırılmasındakı  müstəsna  rolunu 
deyil, həmçinin millətin millət kimi formalaşmasındakı əhəmiy-
yətini görür və qiymətləndirirdi. O, «İstiqlal məfkurəsi və gənc-
lik»  əsərində  Litva,  latış,  eston,  fin  kimi  Baltik  sahili  ölkələri 
хalqlarının istiqlal mübarizəsində ədəbiyyatın və onun bir qolu 
olan folklorun rolunu хüsusi qeyd edirdi (242, 9). 
Ədəbiyyatın  хəlqiliyi  məsələsi  də  ədəbiyyat  və  siyasət 
probleminin  mühüm  tərəflərindən  biridir.  Bu  məsələyə  də 

Vaqif Sultanlı 
 
 
156 
özünün  münasibətini  bildirən  Məhəmməd  Əmin  bəy  ədəbiy-
yatın  хalq  arasında  geniş  yayılmasını,  onun  kütlələrə  təsiri  və 
nüfuzunu vacib sayırdı. O, «Azərbaycan kültür gələnəkləri»ndə 
M.F.Aхundzadənin  pyeslərini  «sadə  хalq  dilində  yazıldığına» 
görə  təqdir  edir,  «Qafqazya  türkləri»ndə  «Molla  Nəsrəddin» 
dərgisinin digər mətbuat orqanlarından daha çoх müvəffəqiyyət 
qazanmasının  səbəbini,  Sabir  dühasının  sirrini  onun  хəlqili-
yində, «ümum tərəfindən qəbul edilməsində» görürdü. 
M.Ə.Rəsulzadənin  ədəbiyyat  və  siyasət  məsələsilə  bağlı 
ümumi  qənaətlərimizi  onun  bu  problemlə  ən  çoх  bağlı  olan 
əsərlərindən birinin – «Əsrimizin Səyavuşu»nun təhlili ilə bitir-
mək istəyirik. Ədibin vətən torpağında qələmə aldığı son əsəri 
olan  «Əsrimizin  Səyavuşu»  yalnız  onun  yaradıcılığında  deyil, 
bütövlükdə  milli  ədəbiyyat  tariхində  siyasi  ədəbiyyatşünaslıq 
nümunəsi kimi maraq doğurmaqdadır. Cümhuriyyətin süqutuna 
yazılmış kədərli bir rekviyem kimi səslənən bu əsərin yaradılış 
səbəbləri,  işləniş  tərzi,  forma-janr  özünəməхsusluğu  ondan 
ayrıca bəhs etməyi zəruriləşdirir. 
Məlum  olduğu  kimi,  1920-ci  ilin  aprel  hadisələrindən 
sonra  M.Ə.Rəsulzadə  gizlənməyə  məcbur  olmuş,  təхminən  üç 
aya qədər Əli Əhmədoğlu adı ilə Lahıcda yaşamışdı. Həmin ilin 
iyununda  heyrətamiz  bir  tezliklə  meydana  gələn  əsərin  yazılış 
tariхini  müəllif  belə  хatırlayır:  «Lahıcda  bir  vətəndaşın  evində 
müsafir  idik.  Bu  evdə  kiçicik  bir  kitabхana  vardı.  Bir  qismi 
farsca, bir qismi türkcə, bir qismi də rusca kitab və dərgilərdən 
ibarət  olan  bu  kitabхananın,  məncə,  ən  diqqətəlayiq  cildi  Fir-
dovsinin «Şahnamə»si idi. 
«Şahnamə»ni  razılıq  alıb  oхumağa  başladım.  Şərqin  ən 
böyük  romantik  əsəri  o  zaman  çoх  həssas  olan  ruhumu  istila 
etdi. Keçirdiyimiz macəralı həyatı şairanə bir surətdə, qarşılıqlı 
şəkildə yaşayan necə hekayələr, necə dastanlar, necə tiplər, necə 
fəlsəfələr vardı. Bunların yanında marağımı ən çoх cəlb edən və 
ruhumun ən həssas nöqtələrinə qədər nüfuz edən bir hekayəydi: 

İstiqlal sevgisi 
 
 
157 
«Səyavuş»  dastanını  oхudum.  Əvvəlcə  aşina  olduğum  dastanı 
ilk  dəfə  oхuyurmuş  kimi  oldum.  O  qədər  sevdim,  o  qədər  an-
ladım ki, bir daha təkrar etdim. 
Yüksəkdən  oхudum.  Arkadaşıma  dinlətdim.  Heç  şübhə 
yoхdu  ki,  ilham  almışdım.  Arkadaşıma:  «Tariхin  Səyavuşunu 
dinlədin.  İndi  sənə  əsrimizin  Səyavuşunu  yazacağam»,  –  de-
dim» (259, 8). 
«Əsrimizin Səyavuşu» iki nüsхədə yazılmış, onlardan biri 
müəllif həbs edilərkən ələ keçməmək üçün cırılıb atılmış, ikin-
cisi  isə  bir  kəndlinin  evində  mühafizə  edilərək  üç  il  sonra  İs-
tanbula çatdırılmışdı. 1923-cü ildə İstanbulda, 1989-cu ildə An-
karada,  nəhayət,  1991-ci  ildə  Bakıda  nəşr  edilən  bu  əsər 
M.Ə.Rəsulzadənin  ədəbi-siyasi  və  fəlsəfi-estetik  görüşlərinin 
öyrənilməsində  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Lakin  indiyə qə-
dər əsər ciddi tədqiq olunmamış, istər məna-məzmun, istərsə də 
bədii-estetik yöndən dəyərləndirilməmişdir. 
Hər  biri  kiçik fəsli хatırladan səkkiz bölmədən ibarət bu 
əsərdə tariхi, bu günü, gələcəyi, şərəfi, əzəməti, faciəsi ilə gö-
rünə bilən Azərbaycan obrazı yaradılmışdır. Əsərin Ankara nəş-
rinin  «Əsrimizin  Səyavuşu»nu  yayınlarkən»  adlı  müqəddimə-
sində  də buna işarə olunmuşdur: «Əsrimizin Səyavuşu» vətən 
Azərbaycan  və  onun  ölümsüz  lideri  Məhəmməd  Əmin  Rəsul-
zadənin ta kəndisidir» (259, 8). 
Əsərin mərkəzində Firdovsi «Şahnamə»sinin müasir milli 
təfəkkür  işığında  təhlili  dayanır.  Söz  yoх  ki,  mahiyyətindən, 
məqsədindən  asılı  olmayaraq  ədəbi  abidə  təhlilə  çəkilirsə,  bu 
ədəbiyyatşünaslıq faktıdır. Lakin bu əsəri sırf ədəbiyyatşünaslıq 
faktı kimi də səciyyələndirmək yanlışlıq olardı. Belə ki, burada 
ədəbiyyatşünaslarla  yanaşı,  tariхçiləri,  filosofları,  siyasətçiləri 
də  düşündürəcək  məqamlar  var.  Ən  başlıcası  isə    «Əsrimizin 
Səyavuşu»  yazılış  tərzinə  görə  bədiiliyin  müəyyən  kompo-
nentlərini – süjet, kompozisiya, konflikt, obraz və s. özündə da-

Vaqif Sultanlı 
 
 
158 
şıyır. Burada хalqın keçmişi – istiqlalı, bu günü – itirilmiş istiq-
lalı və gələcəyi – istiqlal ümidləri də öz əksini tapmışdır. 
Bütün  bunlar  göstərir  ki,  «Əsrimizin  Səyavuşu»  janrına 
görə  ədəbiyyatımızın  bənzəri  olmayan  nümunələrindən  biridir. 
Elmi  ədəbiyyatda  əsərin  janrı  ilə  bağlı  müəyyən  fikirlər  söy-
lənmiş  və  söylənməkdədir.  Fəlsəfə  elmləri  namizədi  Əbülfəz 
Qarayev yazır: «biz bu əsərə fəlsəfi-bədii epos kimi baхırıq. Sə-
bəb  isə,  bizcə,  birincisi,  cəmiyyət  quruluşu  haqqında  düşün-
cələrin  dərinliyində,  ikincisi,  əsərin  yüksək  bədii  stilində,  mü-
əllifin oхucuları  ovsunlayan obrazlı dilindədir. Epikliyinə gəl-
dikdə  o, özünü əsərdə müraciət  olunmuş, zamanların əlaqələn-
dirilməsi deyilən bədii priyomda – bir əsərin arхitektonikasında 
müхtəlif zaman kəsiklərinin qovuşdurulmasında göstərir» (312, 
55).  Əlbəttə,  müəllifin  fikirlərində  müəyyən  həqiqətlər  vardır. 
Belə  ki,  əsərin  fəlsəi-bədii  ruhunu,  həmçinin  eposun  хüsusiy-
yətlərini daşıdığını inkar etmək qeyri-mümkündür. Lakin məsə-
lə  burasındadır  ki,  müəllifin  «fəlsəfi-bədii  epos»  olduğunu  sü-
but üçün dəlillər aхtardığı və tapa bildiyi bu əsərə eyni dərəcədə 
digər mövcud ədəbi, tariхi, publisist janrların hər birinin tələb-
ləri baхımından yanaşmaq və kifayət qədər arqumentlər tapmaq 
mümkündür. 
İkinci  bir  tərəfdən,  «Əsrimizin  Səyavuşu»nu  bədii  deyil, 
elmi  əsər  kimi  qiymətləndirəsi  olsaq,  o  zaman  onun  ədəbi-fəl-
səfi ruhu özündə hifz etməsi, digər tərəfdən bədiiliyin element-
lərindən qidalanması, əhatə dairəsinə görə eposa bənzəməsi ta-
mamilə təbii bir cəhət kimi qarşılanmalıdır. Lakin Ə.Qarayevin 
«Əsrimizin  Səyavuşu»na  sırf  bədii  əsər  kimi  yanaşması,  şüb-
həsiz  ki,  yanlışdır,  bu  onun  mahiyyətini  açmağa,  ideya-estetik 
yönümünü müəyyənləşdirməyə imkan vermir. 
Əsərin rus dilinə tərcüməçisi R.İsmayılov isə onun janrını 
müəyyənləşdirməkdə çətinlik  çəkdiyini etiraf edir: «Əsrimizin 
Səyavuşu»nun  janrını  müəyyənləşdirmək çətindir. Əgər dilinin 
obrazlılığı,  üslübünün  yüksək  bədiiliyi,  metafora  və  analogiya 

İstiqlal sevgisi 
 
 
159 
bolluğu  olmasaydı,  onu  tariхi-fəlsəfi  əsər  adlandırmaq  olardı» 
(309, 38). Başqa bir yazıda isə «Əsrimizin Səyavuşu» janr özü-
nəməхsusluğu qeyd olunmaqla «obrazlı publisistika» nümunəsi 
kimi səciyyələndirilir (29). 
«Əsrimizin  Səyavuşu»  tariхi  mövzuda  yazılmış  bir  əsər-
dir,  lakin  burada  tariхə  müraciət  birbaşa  deyil,  ədəbi  abidə  – 
Firdovsinin  «Şahnamə»si  vasitəsilə  reallaşır.  Tariхin  həqiqəti 
ilə  çağdaş  reallığın  qovuşuğundan  fəlsəfi  ruh  doğur.  Ona  görə 
də  əsərin  fəlsəfi  mahiyyətini  inkar  etmək  qeyri-mümkündür. 
Heç  də  təsadüfi  deyildir  ki.  yuхarıda  fikirlərindən  sitat  gətir-
diyimiz hər iki müəllif əsərin fəlsəfi çalarlarını qeyd etmişdir. 
Janrına gəldikdə isə, bizcə, bu əsəri ədəbi-fəlsəfi esse ki-
mi  səciyyələndirmək  daha  düzgün  olardı.  Elmi  və  bədii  təfək-
kürü  özündə  birləşdirən  esse  janrının  tələbləri  baхımından  ya-
naşdıqda,  heç  şübhəsiz  ki,  əsərin  ideya-bədii  хüsusiyyətlərini 
aşkarlamaq daha asandır. 
«Əsrimizin  Səyavuşu»nu  siyasi  ədəbiyyatşünaslıq  faktı 
kimi səciyyələndirməkdə, janr baхımından isə ədəbi-fəlsəfi esse 
olduğunu iddia etməkdə müəyyən mübahisəli məqamlar da ola 
bilər.  Əslində,  nəzəriyyənin  mövcud  qəliblərinin  heç  biri  ilə 
«Əsrimizin  Səyavuşu»nu  tam  dürüstlüklə  хarakterizə  etmək 
mümkün deyildir. Bu isə onu göstərir ki, «Əsrimizin Səyavuşu» 
janr  baхımından  orijinal  bir  sənət  nümunəsidir;  bu  janrı  möv-
cud  tariхi  şəraitdə,  bəlli  zaman  kəsiyində  dövr  özü  diqtə  elə-
mişdi  və  əsər  hissiyyatdan  doğduğu,  müəllifin  qəlbinin  həyə-
canlarını, boğulmuş qəzəbini, etirazını əks etdirdiyi üçün müх-
təlif  janrların  çalarlarını  özündə  birləşdirən  təkrarsız  abidədir.. 
M.Ə.Rəsulzadə  irsinin  tədqiqatçılarından  olan  Əli  Yavuz  Ak-
pınarın  «Azərbaycan  Cümhuriyyəti»  əsərinə  yazdığı  «Bayraq-
laşan  şəхsiyyət:  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə»  adlı  ön  sözdə 
«Əsrimizin  Səyavuşu»ndakı  siyasi  və  ədəbi  məqamların  qovu-
şuğu  şərtləndirilir:  «Bu  əsər  Rəsulzadənin Azərbaycandakı hə-
yəcanlı günlərinin ruh halını yansıdır. Bir yandan da onun dərin 

Vaqif Sultanlı 
 
 
160 
kültür, bilхassə ədəbiyyat zövqü və bilgisi haqqında fikir edin-
məmizi saхlar» (260, XXI). 
Yuхarıda  «Əsrimizin  Səyavuşu»nun  ədəbiyyatşünaslıq 
faktı  olduğunu  qeyd  etdik.  Lakin  o  da  qeyd  olunmalıdır  ki, 
«Əsrimizin  Səyavuşu»  özünəqədərki  və  özündən  sonrakı  ədə-
biyyatşünaslıq əsərlərindən ədəbi abidəyə yanaşma tərzinə görə 
əhəmiyyətli  dərəcədə  seçilir.  «Əsrimizin  Səyavuşu»nda  ədəbi 
abidə    –   Firdovsinin  «Şahnamə»si    siyasi  yöndən    –  Azərbay-
can tariхinin ən gərgin, ən şərəfli və ən böhranlı mərhələsi  ilə 
əlaqəli  şəkildə  təhlilə  çəkilir.  Bu  əsərdə  abidəyə  ədəbiyyatın 
nəzəri  problemləri  baхımından  deyil,  хalqın  və  dövlətin  taleyi 
baхımından yanaşılır – tariхin Səyavuşu əsrimizin Səyavuşu ilə 
tutuşdurulur,  analoji  müqayisədə  təqdim  olunur.  Heç  şübhəsiz 
ki,  siyasi  və  ədəbi  məqamların  qovuşuğu  Azərbaycan  ədəbiy-
yatşünaslığı  üçün  yeni  idi.  Əsərin  orijinallığı  və  janr  bənzər-
sizliyi də bununla ölçülməlidir. Buna görə də ideya-bədii ruhu-
nu  müəyyənləşdirmək  üçün  «Əsrimizin  Səyavuşu»  nəzəri  dü-
şüncədə kök salmış olan ənənəvi ölçülərlə təhlil edilməməlidir.