Məhəmməd Vəli bəy: yuxarıda söz etdiyim Vəli bəyin oğluydu. Son-
ralar Mirzənin yanında böyük bəy olmuşdu. Böyük bəy olduğu halda xid-
mətini heç bir zaman tərk etməzdi və gecə-gündüz saraydan ayrılmazdı. O
dərəcə ki, yeməyi və şöləni daima sarayda hazırlanırdı. Təbiidir ki, belə mü-
lazimət edən adam belə etibar görər. İndi biri bəy olub arxasında da beş-altı
koru-keçəli gördümü, onu qapıya mərasimlə gətirmək lazım gəlir. O cür
xidmət indi hardadır? Bu onunla bağlıdır ki, onlar bəlkə də dövlətə layiq de-
yillər.
Məhəmməd Vəli bəyin aşı və şöləni yaxşı idi. Adamlarını heç bir fərq
qoymadan yaxşı bəsləyirdi. Fəqir və miskinlərə (l74 b) öz əliylə çox ehsan-
lar edərdi. Söyüşcül və ağızdan pərtoy bir adamdı.
917-ci ildə (=1511) Səmərqəndi alanda Məhəmməd Vəli bəy ilə Dər-
viş Əli Kitabdar mənim yanımdaydılar. O zaman iflic olmuşdu, nə sözündə
bir dad vardı, nə də özündə. Belə bir etibara layiq deyildi. Hər halda vəzifə-
yə sədaqəti onu bu dərəcəyə yüksəltmişdi.
Baba Əli eĢik-ağa: əvvəlcə Əlişir bəy [Nəvai] ona etibar edib bəylik,
sonra eşik-ağa dərəcəsinə yüksəltmişdi. İndi mənim yanımda bəy, yaxınım
və içkilərimdən olan Yunus Əli onun oğludur. İrəlidə ondan bəhs ediləcək.
Bədrəddin: əvvəllər Əbu Səid Mirzənin sədri olan Mirək Əbdürrəhi-
min yanındaydı. Fövqəladə çevik və cəld imiş, yeddi at üstündən birdən sıç-
rayırmış. O və Baba Əli yaxşı dost olmuşlar.
Həsən Əli Cəlair: əsl adı Hüseyn Cəlairdir, lakin Həsən Əli adıyla
məşhurdur. [Əbülqasım] Babur Mirzə etibar göstərib onun atası Əli Cəlairi
bəy eləmişdir. Daha sonra Yadigar [Məhəmməd] Mirzə Heratı alanda onun
ən böyük adamı Əli Cəlair idi.
Həsən Əli Cəlair Sultan Hüseyn Mirzənin yanında quşbəyi idi. Şair idi,
təxəllüsü Tüfeyli idi. Çox gözəl qəsidə söyləyirdi, öz dövründə qəsidədə çox
məşhur idi.
917-ci ildə [=1511/2] Səmərqəndi alanda mənim yanıma gəldi və beş-
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
188
altı il qaldı. Mənim adıma gözəl qəsidələr söylədi. Qorxusuz və israfçı (175
a) bir adamdı. Çöhrə saxlayıdı. Nərdə və qumara çox düşkün idi.
Xoca Abdullah Mərvari: əvvəlcə sədr idi, sonraları içki, yaxın və
bəy olmuşdu. Çox fəzilətli bir adamdı. Qanunu onun qədər yaxşı çalan adam
yox idi, qanunda zəngulə etmək onun icadıdır.
Müxtəlif xətləri yaxşı yazırdı. Ələlxüsus təliqi gözəl yazırdı. İnşası da
yaxşı idi. Xoşsöhbət bir adamdı. Şeir söyləyirdi, təxəllüsü Bəyani idi. Şeiri
digər qabiliyyətlərinə görə daha aşağı idi, lakin şeiri yaxşı başa düşürdü.
Fasiq və əxlaqsız idi. Əxlaqsızlıq üzündən zöhrəvi xəstəliyə yaxalandı,
əli-ayağı tutmaz oldu. Bir neçə il min cür əzab-əziyyət çəkdikdən sonra bu
fəlakət üzündən dünyanı tərk etdi.
Məhəmməd Seyid Urus: Sultan Əbu Səid Mirzə taxta çıxanda onun
böyük və mötəbər bəyi olan Urus Arğunun oğludur. O zamanlar yaxşı ox
atan igidlər vardı və bunların ən yaxşılarından biri o idi. Yayı sərt idi, oxu
uzağa qüvvətli və yaxşı atanlardandı. Əndəxudun idarəsi bir müddət onun
əlində idi.
Mir Əli Miraxur: Yadigar Məhəmməd Mirzənin qafil olduğu bir za-
manda Sultan Hüseyn Mirzəyə adam göndərərək onun üstünə hücum çəkən
adam budur.
Seyid Həsən Oğlaqçı: Seyid Oğlaqçının oğlu və Seyid Yusif bəyin
kiçık qardaşı idi. Mirzə Fərrux adında məziyyətli və qabiliyyətli bir oğlu
(175 b) vardı.
917-ci ildə [=1511] Səmərqəndi alanda yanıma gəlmişdi. Şeiri az, la-
kin gözəl söyləyirdi. Üstürlab və heyəti
1
yaxşı bilirdi. Söhbəti və rəftarı da
yaxşı idi. Sərxoşluğu bir az fənaydı. Qacdevan savaşında öldü.
Tanrıverdi Samançı: sadə, cəsur və qılınc çalmağı bacaran bir bəydi.
Yuxarıda da bəhs edildiyi kimi, Bəlx qapısında yaxşı qılınc çalıb Xosrov
şahın Nazar Bahadır adlı böyük bir adamını məğlub etdi.
Bunlardan başqa, Mirzənin yanına gəlib etibara nail olan bir neçə
türkmən bəyi vardı. İlk gələnlərdən biri Əli xan Bayındırdı.
Sonra Əsəd bəy ilə Təhəmtən bəy vardı. Bunlar qardaş idi. Təhəmtən
bəyin qızını Bədiüzzaman Mirzə almışdı və ondan Məhəmməd Zaman Mir-
zə dünyaya gəldi.
Biri də Ġbrahim Çağataydı.
Biri də Əmir Ömər bəydi. Daha sonra Bədiüzzaman Mirzənin yanın-
da olacaqdı. Cəsur, sadə və yaxşı bir adamdı. Əbülfəth [Türkmən] adlı bir
oğlu İraqdan mənim yanıma gəldi, hələ də yanımdadır, fövqəladə süst, cəsa-
rətsiz və qavrayışsızdır. Belə bir atadan belə bir oğul!?
Sonradan gələnlər isə Şah İsmayıl İraq və Azərbaycana sahib olanda
1
Üstürlab: ulduzların dünyaya görə yüksəkliyini tapmaqda işlədilən bir astronomiya
aləti, astrolyabiya. Heyət və ya elmi-heyət, yaxud nücum astronomiya deməkdir.
BABURNAMƏ
189
oradan Xorasana gəlmişdilər. Bunlardan biri Əbdülbaqi Mirzəydi. Teymur
bəy nəslindən və miranşahilərdəndir. Əvvəllər bunun nəsli o vilayətlərə ge-
dib səltənət davasından vaz keçərək (176 a) padşahlara mülazimət edib dai-
ma etibar görmüşdülər. Bu Əbdülbaqi Mirzənin əmisi Teymur Osman [Ağ-
qoyunlu Uzun Həsənin oğlu] Yaqub bəyin yanında böyük və mötəbər bəy
imiş. Bir dəfə onu çoxlu əsgərlə Xorasan üzərinə göndərməyi də düşünmüş-
dür. Əbdülbaqi Mirzə gələndə Sultan Hüseyn Mirzə çox etibar edib Məhəm-
məd Sultan Mirzənin anası olan Sultanım bəyimi ona verərək özünə kürəkən
eləmişdi.
Sonradan gələnlərdən biri Murad bəy Bayındır idi.
Sədrləri:
Mir Sər-Bərəhnə: Əndican kəndlərindəndir. Deyəsən, həqiqi seyid-
lərdən deyildir. Fövqəladə xoşsöhbət, şirin sözlü və xoştəb bir adamdı. Xo-
rasanın alim və şairlərinin arasında onun fikri və sözü mötəbər və keçərliydi.
Əmir Həmzə qissəsinə qarşılıq olaraq, ömrünü zay edərək uzun və uydurma
bir qissə yazmışdır. Bu, təbiətə və ağla uymayan bir işdir.
Kəmaləddin Hüseyn Qazürgehi: gərçi sufi deyildi, lakin mütəsəvvif
idi. Əlişir bəyin [Nəvai] yanında belə mütəsəvviflər toplaşıb vəcdə gəlir və
səma edirlərmiş. Bunun üsulu hamısındən daha yaxşı imiş. Hər halda etibar
görməsinin səbəbi də bu üsulu olmuşdur. Bundan başqa bəhs ediləcək bir
məziyyəti yoxdu.
Sultan Hüseyn Mirzə adına yazılmış Məclis ül-üşşaq [Aşiqlər məclisi]
adlı bir əsəri vardır. Fövqəladə zəif, çoxu uydurma, həm də dadsız uydurma
(176 b) və ədəbsiz sözlər yazmışdır. O dərəcədə ki, bəziləri qorxunc küfrdür.
Məsələn, bir çox ənbiya və övliyanı məcazi aşiq cərgəsinə mənsub edib hər
birinə bir məşuq və məhbub yapışdırmışdır. Dibaçədə bunun Sultan Hüseyn
Mirzənin öz təhrir və təsnifi olduğu yazılmışdır ki, bu da qəribə və axmaq
bir şeydir. Bəhs etdiyim bu Kəmaləddin Hüseynin şeir və qəzəllərinin ha-
mısının başında limühərririhi [mühərriri tərəfindən] yazılmışdır. Həmin Kə-
maləddin Hüseynin üzə gülməsi nəticəsində Zünnun bəy Arğun hizəbrullah
[Allahın aslanı] ləqəbini almışdır.
Vəzirləri:
Məcdəddin Məhəmməd: [Teymur bəyin oğlu] Şahrux Mirzənin di-
van
1
rəisi olan Xoca Pir Əhməd Xaninin oğluydu. Əvvəllə Sultan Hüseyn
Mirzənin divanında arzu edilən tərtib və nizam yoxdu. İsraf və sovurqanlıq
fövqəladə çox idi. Nə xalq rifahda idi, nə də ordu məmnundu. O zamanlarda
Məcdəddin Məhəmməd pərvanəçi idi
2
və ona «mirək» deyirdilər. Mirzəyə
bir az pul lazım olanda və bunu divandakılardan istəyəndə onlar «Pul yox-
1
Divan: idarəçiliyə, ələlxüsus də maliyyə idarəçiliyinə baxan mərkəzi təşkilat və bu təş-
kilatın rəhbəri.
2
Pərvanə: hökmdarların əmr və fərmanlarını yazıb bildirən məmur.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
190
dur, gəlir də yoxdur» deyə cavab verirlər. Məcdəddin Məhəmməd də orada
imiş, təbəssüm edir. Mirzə səbəbini soruşanda Mirzəni bir kənara çəkib kön-
lündəki düşüncəni söyləyir və «Mirzə mənə yetki verib məmurların mənim
sözümdən çıxmamalarını şərt qoysa, az bir zaman içində vilayətin (177 a)
abad, xalqın məmnun, xəzinənin zəngin, ordunun da çox olmasını təmin
edərəm» deyir.
Mirzə də onun istədiyi kimi əhd və şərt bağlayıb bütün Xorasan üzrə
ona yetki verərək bütün mühüm işlərə onu məsul etdi. O da mümkün olduğu
qədər qeyrət edib çalışaraq az zamanda ordunu və xalqı razı və məmnun etdi,
xəzinəyə çox pul topladı, vilayətləri də abad və şən etdi.
Lakin Əlişir bəyin [Nəvai] ətrafındakı bütün bəylər və məqam sahib-
ləri ilə dil tapa bilmədi, bu üzdən də bunların hamısı ona düşmən kəsildilər
və yalan bilgilər verərək axırda Məcdəddin Məhəmmədi tutdurub vəzifədən
qovdurdular.
Onun yerinə Nizamülmülk divan oldu. Bir müddət sonra Nizamülmül-
kü də yaxaladıb öldürdülər və yerinə İraqdan Xoca Əfzəli gətirdib divan rəi-
si qoydular. Mən Kabilə gələn zaman Xoca Əfzələ bəylik rütbəsi verilmişdi,
həm də divanda möhür basırdı.
Xoca Ata: gərçi yuxarıdakılar qədər sahib-mənsəb divan rəisi deyildi,
lakin bütün Xorasanda Xoca Atanın rəyi olmadan heç bir önəmli qərar veril-
məzdi. Namazında və dinində bütün bir adam idi, dövlət işləri ilə də məşğul
olurdu.
SULTAN HÜSEYN MĠRZƏ DÖNƏMĠNĠN
ALĠM VƏ SƏNƏTKARLARI
Sultan Hüseyn Mirzənin adamları və məiyyəti bəhs edilən bu adamlar
idi. Amma Sultan Hüseyn (l 77 b) Mirzənin dönəmi qəribə bir zamandı. Xo-
rasan və özəlliklə də Herat şəhəri fəzilət əhli və misilsiz adamlarla doluydu.
Bir iş üzərində çalışan hər kəs o işi ən yüksək dərəcəyə çıxarmaq qeyrəti və
arzusu ilə çalışırdı.
Mövlana Əbdürrəhman Cami bunlardan biri idi, zahir və batin elm-
lərində o dövrdə o səviyyədə adam yox idi. Şeirləri yaxşı məlumdur. Molla-
nın özü tərifə möhtac olmayacaq dərəcədə yüksəkdir. Bu naçiz səhifələrdə
yalnızca uğur sayaraq onun adından bəhs edilməsi və sahib olduğu özəllik-
lərin bir qisminin yazılması düşünüldü.
ġeyxülislam Seyfəddin Əhməd: Mövlana Sadəddin Təftəzaninin nəs-
lindəndir və bu nəsil o zamandan bəri Xorasan məmləkətində şeyxülislam
vəzifəsini tutmuşdur. Çox alim bir adamdı. Ərəbiyyə və nəqliyyə elmlərini
yaxşı bilirdi. Fövqəladə təqva sahibi və dindar bir adamdı. Gərçi şafei məz-
həbində idi, lakin digər məzhəblərə də riayət edirdi. Söylədiklərinə görə,
BABURNAMƏ
191
yetmiş ilə yaxın camaatla namazı tərk etməmişdi. Şah İsmayıl Heratı alanda
onu şəhid etdi və onların nəslindən heç kim qalmadı.
Mövlana ġeyx Hüseyn: Gərçi Molla Şeyx Hüseynin ortaya çıxması
və yüksəlməsi Sultan Əbu Səid Mirzə zamanında olmuşdu, lakin Sultan Hü-
seyn Mirzə zamanında da yaşadığı üçün (178 a) ondan burada söz edildi.
Hikəmiyyat, əqliyyat və kəlam elmini yaxşı bilirdi. Az sözdə çox məna ta-
pıb sözü yerində işlətmək onun icadıdır. Sultan Əbu Səid Mirzə zamanında
ona çox yaxın və iqtidardaydı. Dövlətin bütün önəmli işlərində onun rəyi
vardı. Möhtəsib vəzifəsini ondan daha yaxşı bacaran adam yoxdu. Sultan
Əbu Səid Mirzənin yaxınlarından olduğu üçün Sultan Hüseyn Mirzə zama-
nında belə bir misilsiz adama haqsızlıq etdilər.
Mollazadə Molla Osman: Kabil tümənlərindən olan Ləhugər tüməni-
nin Çərx adlı kəndindəndir. Uluğ bəy Mirzə zamanında hələ on dörd yaşın-
da dərs dediyi üçün ona molla madərzad («anadan doğma alim») deyirlər-
miş. Səmərqənddən gedib Kəbəni təvaf etdikdən sonra Herata gələndə Sul-
tan Hüseyn Mirzə buraxmadı və onu yanında saxladı. Fövqəladə alim bir
adamdı. O zamanda onun qədər alim bir adam yoxdu. Dediklərinə görə, o
ictihad mərtəbəsinə çatmışdı, lakin ictihad etmirdı. Onun «Bir adam bir şey
eşitsə, onu necə unudar» dediyini söyləyirlər. Hafizəsi çox güclü imiş.
Mir Mürtaz: fəlsəfəni və müsbət elmləri yaxşı bilirdi. Fövqəladə çox
oruc tutduğu üçün bu ləqəbi almışdır. (178 b) Şahmata çox marağı varmış.
O dərəcədə ki, iki oyunçuya birdən təsadüf etsə, biri ilə şahmat oynayır və
getməsin deyə digərinin də ətəyini tutub dururmuş.
Biri də Molla Məsud ġirvani idi.
Əbdülqafur Lar: Mövlana Əbdürrəhman Caminin həm müridi, həm
də tələbəsi idi. Mollanın əsərlərinin çoxunu onun öz yanında oxumuşdu. Nə-
fahata şərh kimi bir şey yazmışdır. Ülumi-zahiriyəyə fövqəladə vaqif idı.
Ülumi-zahiri və ülumi-batinidə dərin biliyi olduğu halda iddiasız və təklifsiz
bir adamdı. Molla ismini daşıyan hər kəsin önündə elmi mübahisə açmaq-
dan çəkinməzdi. Hər hansı bir yerdə bir dərvişin olduğunu söyləsələr, onun
hüzuruna getmədən rahatlıq tapmazdı.
Mən Xorasana gedəndə Molla Əbdülqafur xəstə idi. Mollanın məzarı-
nı ziyarət edəndə Əbdülqafuru da ziyarət etmişdim. Mollanın mədrəsəsində
idi. Bir neçə gün sonra bu xəstəlikdən vəfat etdi.
Mir Cəmaləddin Mühəddis: hədis elmini Xorasanda onun qədər bi-
lən adam yoxdu. Hələ həyatda idi, lakin çox yaşlı idi.
Mir Ətaullah MəĢhədi: ərəbiyyat elmini yaxşı bilirdi. Qafiyə haqqın-
da farsca gözəl bir risalə yazmışdır. Qüsuru örnək olaraq hər zaman öz beyt-
lərini (179 a) verməsi və hər beytdən öncə «çün an ki dər in beyti-bəndə»
(«bəndənizin bu beytində olduğu kimi») cümləsini yazmağa lüzum görmə-
sidir. Qafiyə risaləsi haqqında bəzi müxalifləri çox yerində bir sıra düşün-
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
192
cələr irəli sürmüşər. Bir də poetik fiqurlar haqqında Bədai üs-sənai adlı bir
risalə yazmışdır.
Qazı Ġxtiyar: qazılıq vəzifəsini yaxşı icra etdi. Fiqh haqqında farsca
gözəl bir risalə yazmışdır. Bir də iqtibas üçün kəlam ayətlərini nəzmlərə gö-
rə bir yerə toplamışdır. Mürqabda Mirzələrlə görüşəndə Qazı Ixtiyar Mir
Məhəmməd Yusif ilə birlikdə gəlib məni gördü. Söhbət zamanı Baburi xət-
tindən bəhs edildi. Hərflərin ayrı-ayrı yazılış formalarını istədi, yazdım. O
məclisdə bunları oxuyub qaydalarını müəyyən edərək bəzi şeylər yazdı.
Mir Məhəmməd Yusif: şeyxülislamın [Qazı İxtiyar] müridi idi. Son-
ra şeyxülislam öz yerinə onu təyin etdi. Bəzi məclisdə şeyxülislam Qazı İx-
tiyar, bəzi məclisdə də bu önə keçirdi. Sonralar sipahilik və sərdarlıq işiylə
çox maraqlandı. Bu iki işdən başqa, onun sözlərindən nə elm məlum olurdu,
nə də kəlamından fəhm. Gərçi hər ikisindən də nəsibi və qisməti yoxdu. Nə-
ticədə bu dağdağa üzündən malını və canını, xanimanını bərbad etdi. Özü
şiə imiş.
Şairlər arasında da ən məşhuru və ən böyüyü (l79 b) Mövlana Əbdür-
rəhman Cami idi.
Digər iki şair isə adları və sifətləri Sultan Hüseyn Mirzənin bəyləri və
içkiləri cərgəsində çəkilən və yazılan Şeyxim Süheyli və Hüseyn Əli Tüfeyli
Cəlair idi.
Asəfi: vəzirzadə olduğu üçün Asəfi təxəllüsünü işlətmişdir. Eşqdən və
vəcddən məhrum olmasına baxmayaraq şeiri rəngsiz və anlamsız deyildi.
Özü heç bir zaman qəzəllərini toplamaq arzusunda olmadığını iddia edir, la-
kin bu, əzilib-büzülmədir, çünki onun qəzəllərini ya kiçık qardaşı, ya da ya-
xın adamlarından biri toplamışdır. Qəzəldən başqa janrlarda da şeirlər söylə-
mişdir. Mən Xorasana gedəndə gəlib mənə mülazimət etmişdi.
Bənnai: Heratdandır. Atası ustad Məhəmməd sərbənna [baş memar]
olduğu üçün bu təxəllüsü almışdır. Qəzəlində rəng və hal vardır. Bir divan
tərtib etmişdir. Məsnəviləri də vardır. Mütəqarib bəhrində meyvələr haqqın-
da bir məsnəvisi var, dəyərsizdir və boşuna uğraşmışdır. Xəfif bəhrində bir
müxtəsər məsnəvisi var, yenə xəfif bəhrində yazılmış bir az daha böyük bir
məsnəvisi vardır. Sonralar bu məsnəvisini tamamlamışdı.
Əvvəllər musiqidən xəbərsizmiş və bu üzdən də Əlişir bəy [Nəvai] tə-
rəfindən məzəmmət edilirmiş. Bir il Mirzə qışı keçirmək üçün Mərvə gedən-
də Əlişir bəy də onunla birlikdə gedir. Bənnai isə Heratda qalır. O qış musi-
qi ilə məşğul olur və yaza qədər bəstə yazacaq səviyyəyə çatır. Mirzə Herata
(180 a) qayıdanda sövt və nəqş oxuyur; Əlişir bəy çox heyrət edir və bəyə-
nir. Musiqidə gözəl bəstələri vardır. Bunlardan biri Noh-rəng [doqquz rəng]
adlanır, doqquz rəngin sonu və nəqşin məqamı rastdadır.
Əlişir bəyə çox qarşı çıxırmış, bu üzdən çox cəfa çəkmişdi. Axırda
orada qala bilməyərəq İraq və Azərbaycana [Uzun Həsənin oğlu] Yaqub bə-
BABURNAMƏ
193
yin yanına getdi. Yaqub bəyin yanında vəziyyəti fəna deyildi və onun məc-
lis arxadaşı olmuşdu. Amma Yaqub bəyin ölümündən sonra o vilayətlərdə
dura bilməyərək Herata qayıtdı. Yenə də zarafatından və şuxluğundan geri
qalmazdı.
Bunlardan biri budur: bir gün şahmat məclisində Əlişir bəy ayağını
uzadır və ayağı Bənnainin arxasına toxunur. Əlişir bəy zarafat olaraq belə
deyir: «Əcəb bəla əst, dər Heri əgər pa diraz miquni be puşti şair mirəsəd»
(əcəb bəladır, əgər Heratda ayağını uzatsan, mütləq bir şairin arxasına də-
yər). Bənnai isə ona belə cavab verir: «Əgər cəm miquni həm bə puşti şair
mirəsəd» (əgər ayağını geri çəksən, yenə də bir şairin arxasına dəyər).
Axırda bu zarafatları üzündən Heratdan yenə də Səmərqəndə getdi.
Əlişir bəy bir çox şeylər, həm də yaxşı şeylər icad etmişdi. Bir adam
hər hansı bir işdə bir şey meydana gətirsə, onun rəğbət görməsi və məşhur
olması üçün ona «Əlişiri» deyərdi və bəziləri zarafatla onu Əlişir bəyə isnad
edərdilər. Bir dəfə Əlişir bəy qulağı ağrıdığı üçün başına yaylıq bağlamışdı.
Qadınlar kimi yaylığı qıyıq bağlamağa «nazi-Əlişiri» adını verdilər.
Bu cümlədən Bənnai Heratdan gedəndə (180 b) palançıya eşşəyi üçün
görünməmiş bir palan düzəltdirir və ona «Əlişiri» adını verir. Sonra bu «pa-
lani-Əlişiri» deyə məşhur oldu.
Seyfi Buxari: bir az mollalığı vardı. Oxuduğu kitabların müfəssəl bir
siyahısını göstərərək mollalığını sübut edirdi. Bir divan tərtib etmişdir. Bü-
tün sənət ərbabı üçün tərtib etdiyi başqa bir divanı da vardır. Çoxlu deyim
söyləmişdir, məsnəvisi yoxdur. Necə ki bu qitəsi buna dəlildir:
Məsnəvi gərçi sünnəti-şeir əst,
Mən qəzəl fərzi eyn midanəm,
Pənc beyt ki, dilpəzir bovəd,
Bihtər əz xəmsəteyn midanəm.
Məsnəvi şeirin sünnəti olsa dar,
Mən qəzəli fərzi-eyn bilirəm.
Ürəyə təsir edən beş beyt,
Məncə iki Xəmsədən daha yaxşıdır.
Bir də farsca bir əruz risaləsi vardır ki, bir cəhətdən çox qısa, digər cə-
hətdən çox uzundur. Qısadır, çünki lazım olan şeylər yazılmamışdır, uzun-
dur, çünki məlum və aşkar sözlər nöqtəsinə və irabına qədər yazılmışdır.
Yaman içən imiş, sərxoşluğu da çox pis imiş. Çox qüvvətli yumruğu
varmış.
Abdullah Məsnəvigu: Cam şəhərindəndir və Mollanın [Mövlana Əb-
dürrəhman Cami] bacısı oğludur. Təxəllüsı Hatifi idi. Xəmsəyə müqabil ola-
raq məsnəvilər yazmışdır. Həft peykərə qarşılıq olaraq yazdığı məsnəvisinə
Həft mənzər adını vermişdir. İskəndərnaməyə qarşılıq olaraq Teymurnamə
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
194
təlif etmişdir. Məsnəvilərinin ən məşhuru Leyla və Məcnundur, lakin lətafəti
şöhrəti qədər deyil.
Mir Hüseyn Müəmmai: hər halda heç kim onun qədər müəmma söy-
ləməmişdir. Bütün vaxtını müəmma üçün sərf etmişdir. Qayət təvazökar, id-
diasız və zərərsız adammış. (181 a)
Molla Məhəmməd BədəxĢi: İşkəmişdəndir. İşkəmiş Bədəxşana daxil
deyildir, buna görə də Bədəxşi təxəllüsünü işlətməsi qəribədir. Şeiri bəhs et-
diyim bu şairlərin şeirləri qədər deyildir. Müəmma haqqında bir risalə yaz-
mışdır. Müəmması da o qədər yaxşı deyildir. Xoşsöhbət bir adamdı. Səmər-
qənddə gəlib mənə sədaqətini bildirmişdi.
Yusif Bədii: Fərqanə vilayətindəndir. Qəsidəni pis söyləməzmiş.
Ahi: qəzəli gözəl söyləyirdi. Daha sonra [Sultan Hüseyn Mirzənin oğ-
lu] İbn Hüseyn Mirzənin yanında olurdu. Bir divan sahibidir.
Məhəmməd Salih: lətif qəzəlləri vardır, lakin düzgünlüyü lətafəti qə-
dər deyil. Türkcə şeirləri də var və fəna deyil. Sonralar Şeybani xanın yanı-
na getmiş və o da ona iltifat etmişdi. Şeybani xanın adına türkcə bir məsnəvi
yazmışdır. Rəməli-müsəddəsi-məhbun vəznində ki, [Caminin] Sübha [poe-
masının] vəznidir və çox süst və fürud bir əsərdir. Oxuyan adam Məhəm-
məd Salihin şairliyinə inanmaz olur. Yaxşı bir beyti budur:
Oldu Tənbələ vətən Fərqanə,
Qıldı Fərqanəni tənbəlxanə.
Əndican vilayətinə Tənbəlxana də deyirlər. Lakin o məsnəvidə belə
bir beyt olduğu məlum deyildir. Şərir, zalım və mərhəmətsiz bir adamdı.
ġah Hüseyn Kami: onun şeirləri də pis deyildir. Qəzəl söyləyirdi və
gərək ki, bir divanı vardır.
Hilali: hələ həyatdadır. Qəzəlləri düzgün, rəngli, lakin təsiri azdır. Bir
divanı var. Xəfif vəznində (l8l b) Şah və dərviş adında bir məsnəvisi də var.
Gərçi bəzi beytləri gözəldir, lakin bu məsnəvinin mövusu və quruluşu ol-
duqca boş və qüsurludur. Ondan əvvəl eşq və aşiqlik haqqında məsnəvi söy-
ləyən şairlər aşiqliyi kişiyə, məşuqluğu isə qadına nisbət etmişlər, lakin Hi-
lali dərvişi aşiq, şahı isə onun məşuqu kimi vermişdir. Şahın əfal və əhvalı
haqqında söylədiyi beytlərində şahı bir küçə qadını və fahişə etmişdr. Öz
məsnəvisinin icabı olaraq bir igidi, üstəlik, şah olan bir igidi küçə qadınları
və fahişələr kimi tərif etməsini qəbul etmək əsla mümkün deyildir. Hafizəsi
çox qüvvətli imiş. Otuz-qırx min beyti əzbər bilirmiş. Deyilənə görə, Xəm-
səteyn beytlərinin çoxunu əzbər bilirmiş. Əruz, qafiyə və şeir elminə də va-
qifdir.
Dostları ilə paylaş: |