BƏDĠÜZZAMAN MĠRZƏNĠN DƏVƏTĠ
Bədiüzzaman Mirzə Müzəffər Mirzənin qonaqpərvərliyini eşidib Ba-
ği-Cahanaradakı Müqəvvixanadə bir məclis quraraq məni dəvət etdi. Bizim
bəzi içkiləri və igidləri də dəvət etdilər.
Mənim yanımdakılar mənim üzümdən içmirdilər. Ayda və ya qırx
gündə bir dəfə içəndə də qapıları bağlayıb qorxa-qorxa içirdilər. Belə adam-
ları dəvət etdilər. Oraya gedəndə də ya məndən oğrun, yahud da əlləri ilə
gizləyərək min cür sıxıntıyla içdilər. Düzdür, mənim tərəfimdən məclisdə
olanlara ümumi bir izin verilmişdi, çünki bu məclis atam və ya böyük qar-
daşımız kimi sayılacaq bir adamın məclisi idi.
Məclisə müəllih [salxım söyüd] gətirdilər. Təbii, yoxsa süni olduğunu
bilə bilmədiyim saçlarının arasına kimsanı
1
uzununa incə-incə kəsib qoy-
muşdular. Gözəl görünürdu.
Bu məclisdə mənim önümə qaz kababı qoydular. Quş parçalamadığım
və doğramadığım üçün əlimi vurmadım. Bədiüzzaman Mirzə «Niçin buyur-
mursunuz» dedi. Mən də «Doğramaqdan acizəm» dedim. Bədiüzzaman
Mirzə dərhal mənim önümdəki qazı alıb parçalayıb doğrayaraq təkrar önü-
mə qoydu. Belə (191 a) işlərdə Bədiüzzaman Mirzə misilsiz bir adamdı.
Məclisin Axırda mənə dəgərli daşlarla bəzənmiş kəmərli bir xəncər, bir kürk
və cins bir at verdi.
BABUR HERATI GƏZĠR
Heratda qaldığım iyirmi gün ərzində hər gün ata minib görmədiyim
yerləri gəzirdim. Bu gəzintilərdə bələdçiimiz Yusif Əli Göyəldaş idı. Hər
seyr yerinə gələndə o, başqa bir yemək ikram edirdi.
Bu iyirmi gün içində məşhur seyr yerlərindən Sultan Hüseyn Mirzənin
xanəgahından başqa görmədiyim yer bəlkə də qalmamışdır. Qazürgah, Əli-
şir bəyin [Nəvai] bağı, kağız dəyirmanı, Təxti-Asitanə, Püli-Gah, Kəhdistan,
Baği-Nəzərgah, Nemətabad, Qazürgah xiyabanı, Sultan Əhməd Mirzənin
sərdabəsi, Təxti-Səfər, Təxti-Nəvai, Təxti-Bərkər, Təxti-Hacı bəy, Şeyx Ba-
haəddin Ömər, Şeyx İzzəddin və Mövlana Əbdürrəhman Caminin məzar və
məqbərələri, Namazgahi-Muxtar, Hövzi-Mahiyan, Saqi-Salman, əvvəlki adı
Əbülvəlid olan Billuri, İmam-Fəxr, Baği-Xiyaban, Mirzənin mədrəsələri və
məqbərələri, Gövhərşad bəyimin mədrəsə, məqbər və məscid camisi, Baği-
Zağan, Baği-Nev, Baği-Zübeydə, Sultan Əbu Səid Mirzənin tikdirdiyi və
1
Kimsan: süsləmədə istifadə olunan yarpaq, buta.
BABURNAMƏ
205
İraq darvazasının dışında yerləşən Ağ-Saray, (191 b) Puran, Süffeyi-Tirən-
dəzan, Çərgöləng, Əmir Vahid, Püli-Malan, Xoca-Tağ, Baği-Səfid, Tarab-
xana, Baği-Cahanara, Köşk, Müqəvvixana, Süsənixana, Dəvazdəh, Bürc,
Cahanaranın şimal tərəfindəki böyük hovuz və dörd tərəfindəki dörd imarət,
qalanın ön darvazası, Darvazeyi-Məlik, Darvazeyi-İraq, Darvazeyi-Firuz-
abad, Darvazeyi-Xoş, Darvazeyi-Qıpçaq, Məlik-Bazarı, çarşı, şeyxülislam
mədrəsəsi, Məliklərin məscid camisi, Baği-Səhər, Bədiüzzaman Mirzənin
Cuyi-Əncir sahilindəki mədrəsəsi, Əlişir bəyin yaşadığı və Ünsiyyə dedik-
ləri evləri, məqbərəsi və Qüdsiyyə dedikləri məscid camisi, mədrəsəsi, Xi-
lasiyyə və İxlasiyyə dedikləri xanəgahı, hamam, Səfaiyyə və Şəfaiyyə de-
dikləri darüşşəfası - bunların hamısını bu qısa zaman içində gəzdim.
Sultan Əhməd Mirzənin qızı Məsumə Sultan bəyimi anası Həbibə Sul-
tan bəyim bu fətrətlərdən bir az öncə özü ilə birlikdə Xorasana gətirmiş imiş,
Bir gün mən əkəmi görməyə gedəndə anası ilə gəlib məni gördü. Onu gö-
rəndə məndə ona qarşı böyük bir arzu oyandı. Gizlicə adamlar göndərib
əkəm və yengəmlə -Payəndə Sultan bəyimə (192 a) əkə, Həbibə Sultan bə-
yimə yengə deyirdim- danışaraq yengəmin qızını yanına alıb mənim arxam-
dan Kabilə gəlməsini qərarlaşdırdıq.
Məhəmməd Burunduq bəy ilə Zünnun bəy Arğun mənim burada qışla-
mam üçün çox qeyrət edirdilər. Lakin qışlamaq üçün bir yer göstərmədikləri
kimi, bunun üçün gərəkli olan şeyləri da təmin etmirdilər.
Qış gəldi və aradakı dağlara qar yağdı. Kabil tərəfindən da nigarançılı-
ğımız hələ çox idi. Bunlarsa nə qışı keçirə biləcək bir yer verir, nə də qışla-
mağa uyğun bir yer göstərirdilər.
BABURUN KABĠLƏ DÖNMƏK ÜÇÜN
HERATDAN AYRILMASI
Axırda məcbur olduq, səbəbini açıqca da söyləyə bilmədik və qışla-
maq bəhanəsi ilə şaban ayının yeddisində (=23 dekabr 1506) Heratdan çıxıb
Badğis civarına gedərək endiyimiz hər yerdə vilayətlərə vergi və iş-güc
üçün gedənlərin gəlib bizə qoşulmalarını gözləyərək bir-iki günlükləngimə
və gecikmə ilə köç edirdik. O qədər yavaş getdik ki, Ləngəri-Mir Qiyasdan
iki-üç mənzil keçdikdən sonra, nəhayət, ramazan ayı göründü.
Vilayətlərə iş-güc üçün gedən igidlərin bəziləri gəlib bizə qoşuldular;
bəziləri da iyirmi gün və ya bir ay sonra biz Kabildə ikən gəldilər. Bəziləri
də orada qalıb mirzələrin xidmətinə girdi. Bunlardan biri də Şeydim Əli
Dərbandı və orada qalıb Bədiüzzaman Mirzənin xidmətinə girdi. Xosrov şa-
hın adamlarından heç kimə onun qədər etibar etmirdım. Cahangir Mirzə
Qəznəni buraxıb çıxanda Qəznənin idarəsi Seydimə verilmişdi. O da qaynı
Dost (192 b) Əngü Şeyxi Qəznədə qoyub özü orduya gəlmişdi.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
206
Həqiqətən, Xosrov şahın adamları arasında bu ikisindən -Şeydim Əli
Dərban və Mühib Əli Qurçu- daha yaxşı adam yoxdu. Şeydim əxlaqı və
davranışları yaxşı bir adamdı. Cəsarətlə qılınc çalırdı. Evində də məclis və
söhbəti əskik deyildi. Olduqca cömərd idi. Çox idarəli və ölçülü bir adamdı.
Çox zərif, davranışları və söhbəti xoş, təbiəti gözəl və zarafatı sevən bir
adamdı. Qüsuru fisqə və gənc uşaqlara fövqəladə düşkün olmasıydı. Məzhə-
bində də doğru deyilmiş. Bir az fitnəkar təbiətə sahibdi. Bəziləri onun bu ni-
faqçılığını zarafatcıllığına bağlayırdılar, lakin bu iddia əsassız deyilmiş. He-
ratın Şeybani tərəfindən zəbt edilməsindən sonra Bədiüzzaman Mirzə Şah
[Şüca] bəyin yanına gələndə Mirzə ilə Şah bəy arasına nifaq salacaq sözlər
söylədiyi üçün Mirzə onu öldürdərək Hərmənd çayına atdırdı. Mühib Əlinin
hekayəsindən bu vəqayenin axırında bəhs ediləcəkdir.
Ləngəri-Mir Qiyasdan keçib Qarcistanın kənar kəndləri üzərindən
Çaxçərana gəldik. Ləngərdən keçib Qarcistana gələndə hər tərəf qar idi, irə-
lilədikcə də qar daha da çoxalırdı. Çaxçəran Zünnun bəyə [Arğun] aid idi və
orada onun Mirəkcan İrdi adlı bir adamı olurdu. Zünnun bəyin ərzağını tam
qiymətlə satın aldıq.
Çaxçərandan iki-üç mənzil daha gedincə qar fövqəladə çoxaldı, üzən-
gidən də yuxarıya (193 a) çıxdı və çox yerdə atın ayağı yerə dəymədi. Qar
durmadan yağırdı. Çıraqdan keçdikdən sonra da qar çox idi. Yol da bizə ta-
nış deyildi. Ləngəri-Mir Qiyas civarında Kabilə hansı yoldan gedəcəyimiz
haqqında danışıb məsləhətləşdik. Mən və olanların çoxu da «Qışdır və dağ
yolu təhlükəlidir; Qəndəhar yolu bir az uzaq olsa da, təhlükəsizdir « fikrində
idik. Lakin Qasım bəy «O yol uzaqdır, bu yoldan gedək» deyə çox böyük
təcrübəsizlik göstərdi və bu yoldan getdik.
Peşailərdən Pir Sultan adlı biri bələdçimiz idi. İxtiyarlığındanmı, təla-
şındanmı, yaxud qarın çoxluğundanmı, yolu itirdi və götürəmmədi. Qasım
bəyin israrıyla bu yoldan getmiş olduğumuz üçün Qasım bəy də bunu namus
işi edib özü və oğulları qarı təpir, yol açaraq irəlidə gedirdilər.
Bir gün qar fövqəladə çoxaldı. Yol da bilinmirdi. Bir neçə dəfə qeyrət
etdik, lakin yürüyə bilmədik. Bir çarə tapammadan, təkrar dönüb ağaclı bir
yerə endik. Yetmiş-səksən yaxşı igidə izimizi təqib edərək geri dönüb dərə-
nin aşağısında qışlamaqda olan həzarələrdən birini alıb bələdçilik etmək üz-
rə buraya gətirməyi tapşırdıq. Gedənlər gələnə qədər üç-dörd gün burada
qaldıq. Gedənlər də yaxşı bir bələdçi gətirə bilmədilər. (193 b)
Təvəkkül edib Sultan adlı peşaini önümüzə qatıb gediləcək yönü tapa
bilməyərək geri döndüyümüz eyni yola təkrar girdik. O bir neçə gün ərzində
fövqəladə iztirab və çətinlik çəkdik. Həyatım boyunca o qədər çətinlik az
çəkmişəm. Bu mətlə o zaman söyləndi:
Çərxin mən görməyən cövrü cəfası qaldımı?
Xəstə könlüm çəkməyən dərdü bəlası qaldımı?
BABURNAMƏ
207
Bir həftəyə yaxın qarı təpərək yürüdük, gündə bir və bir yarım şeridən
artıq gedə bilmədik. Qarı təpən adamlar mən, on-on beş içki, Qasım bəy,
oğulları Tanrıverdi, Qənbər Əlivə bir də onun iki-üç adamıydı. Bu adam-
larla birlikdə piyada yürüyərək qarı təpirdik. Hər adam yeddi-səkkiz və ya
on kari irəli yürüyərək və hər addım atanda belinə və köksünə qədər bataraq
qarı təpirdi. Bir neçə addım getdikdən sonra öndəki adamın dözümü qalma-
yıb durur və başqası önə keçirdi. Bu on-on beş və ya iyirmi adam piyada
olaraq qarı təpdikdən sonra o yoldan yüksüz bir at keçə bilirdi və yüksüz at
çəkilirdi. Bu yüksüz at da üzəngisinə və yəhərin arxasına qədər bata-bata
on-on beş addım qədər məsafə yürüdükdən sonra haldan düşürdü. Bu atı bir
kənara çəkib təkrar başqa bir yüksüz at qabağa sürülürdü.
Bu şəkildə biz on-on beş və ya iyirmi (l94 a) adam qarı təpdik və eyni
adamların atları da irəli çəkildi. Digər bütün yaxşı igidlər və bəy adı verilən-
lər atlarından belə enməyərək təpilmiş hazır yola girib başlan aşağıya əyil-
miş halda gəlirdilər. Başqasına təklif edəcək və zorlayacaq bir zaman deyil-
di. Himməti və cürəti olan hər kəs belə işləri özü istəyərək görür. Bu şəkildə
qarı təpib yol açaraq endiyimiz yerdən üç-dörd gündə Zirrin keçidinin di-
binə, Həval-Quti deyilən mağaraya gəldik. O gün şiddətli bir boran oldu.
Hər kəs ölüm qorxusu içindəydi. O tərəfin əhalisi dağdakı mağara və yarıq-
lara həval deyir. Bu mağaraya gələndə boran fövqəladə qüvvətliydi. Mağa-
ranın önünə endik. Qar çox, yol isə dardı, təpilmiş yoldan atlar zəhmətlə yü-
rüyürdü. Günlər çox qısa olduğu üçün öndəki adamlar aydınlıqkən mağara-
nın önünə gəldilər, qalanlar axşam və yatsıya qədər gəlməkdə davam etdilər.
Sonra hər kəs olduğu yerə endi. Bir çoxları sabaha qədər at üstündə qaldı.
Mağara bir az dar kimi göründü. Mən mağaranın önündə kürəklə qarı
kürüyüb özümə dayanacaq bir yer düzəltdim. Qarı köksümə qədər qazdım;
yenə də (194 b) torpağa çatmadım. Küləyə qarşı bir az daldalanacaq bir yer
kimi oldu və orada oturdum. Mağaraya getməmi söylədilər, ancaq getmədim.
«Bütün xalq qarda və borandaykən mən isti yerdə və istirahətdə, bütün xalq
burada iztirab və zorluqda ikən mən orada uyğuda və rifahda olsam, bu,
insanlıqdan uzaq bir hərəkət və xalqa qarşı laqeydlik olar, nə qədər iztirab
və zorluq olacaqsa mən də görməli, xalq necə dözürsə, mən də dözməli-
yəm» deyə düşündüm. Farsca bir məsəl vardır: «Mərg ba yaran sur əst»
(dostlarla birlikdə ölüm toy-bayramdır).
Beləcə boranda qazıb düzəltdiyim çuxurda oturdum. Yatsıya qədər qar
elə bir boranla yağdı ki, gəl görəsən. Mən büzülüb oturmuşdum, arxama,
başıma və qulaqlarımın üstünə dörd barmaq qalınlığında qar yığılmışdı. O
gecə qulaqlarım dondu. Yatsı vaxtında mağaranı ciddi tədqiq edənlər «Çox
genişdir, hər kəsə yer var» deyə bağırışdılar. Bunu eşidincə üzərimdəki qarı
silkib mağaraya gəldim. Mağaranın ətrafındakı bəyləri də çağırdım. Qırx-
əlli adamı rahatca barındıracaq qədər yer vardı. Azuqə, yəxni, qovurma və
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
208
başqa kimin nəyi varsa gətirdilər. Belə bir soyuqda və boranda çox isti,
təhlükəsiz və rahat bir yerə qovuşduq.
Ertəsi gün qar və boran durdu. Sabah erkəndən qalxıb eyni biçimdə
qarı təpərək yol açıb (195 a) təpənin üstünə çıxdıq. Yol dağı dolana-dolana
yuxarıya doğru çıxırmış, keçidinə də Kötəli-Zərrin deyirlərmiş. Biz yuxarı
çıxmadan dərə yoluyla endik. Təpəsindən dibinə varıncaya qədər vaxt gec
oldu. Dərənin ağzında düşərgə saldıq.
O gecə fövqəladə soyuqdu və gecəni çox çətinlik və sıxıntıyla keçirdik.
Bir çox adam soyuqdan əlini-ayağını itirdi. Kibəkin ayağı, Süyündük
Türkmənin əli və bir də Əxinin ayağı o gecə soyuqdan dondu.
Ertəsi gün dərədən aşağıya doğru yürüdük. Yolun bu olmadığını bildi-
yimiz və gördüyümüz halda təvəkkül edib dərədən aşağıya yürüdük. Çox
uçurumlu və dik yerlərdən endik. Gecə, axşam vaxtında dərənin ağzına çıx-
dıq, ixtiyarlardan heç kim bu keçidin bu qədər çox qarlı vaxtında bir adamın
oradan keçmiş olduğunu xatırlamırdı. Hətta bu mövsümdə bu keçiddən keç-
mək fikri belə kimsənin ağlına gəlməmişdi.
Qarın çoxluğundan çox iztirab çəksək də, qarın çoxluğu sayəsində
özümüzü axırda bir mənzilə çatdıra bildik, çünki bu qədər qar olmasaydı, bu
cür yolsuz, uçurumlu və dik yerlərdən kim keçə bilərdi. (195 b) Qar bu qə-
dər çox olmasaydı, bəlkə də ilk keçdiyimiz uçurumda əsgərın, at və dəvənin
hamısı qalardı.
Hər niku bədi ki, dər şomar əst,
Tu dər nigari-səlahi-kar əst.
Gələn hər yaxşılıq və pislik,
Diqqət etdikcə, işin xeyrinədir.
Yekə çayırına gəlib enəndə artıq yatsı vaxtı olmuşdu. Yekə çayırının
xalqı biz gəlib enər-inməz bundan xəbərdar oldular. İsti evlər, kök qoyunlar,
atlar üçün ot və quru ot bol, yaxmaq üçün odun və təzək çox və dolu idi.
Belə bir soyuq və qardan qurtularaq bir kənd və isti evlər tapmaq, belə
çətinlikdən və bəladan qurtulub bu qədər bol çörək və kök qoyunlar tapmaq
elə bir hüzurdur ki, bunu ancaq bu çətinlikləri görənlər bilər, bu elə bir
rahatlıqdır ki, bunu ancaq belə bəlaları yaşayanlar bilər.
Qəlbimiz məmnun və könlümüz rahat olaraq bir gün Yekə çayırında
qaldıqdan sonra, oradan qalxıb iki ağac yol gəlib təkrar endik. Ertəsi gün ra-
mazan bayramı oldu. Sonra da Bamyan üzərindən yürüyüb Şibertu keçidin-
dən keçərək Cəngliyə varmadan endik.
TÜRKMƏN HƏZARƏSĠ ÜSTÜNƏ AXIN
Türkmən həzarəsi köç və mallarıyla birlikdə yolumuzun üzərində qış-
lamışmış. Bizdən heç xəbərləri yoxdu. Ertəsi gün qalxıb gələndə bunların
BABURNAMƏ
209
ağıl və komalarının arasına endik. İki-üç ağıl yağmalandı, digərləri də ev və
mallarını buraxaraq çoluq-çocuqlarını (l96 a) alıb dağa çəkildilər.
İləridən xəbər gəldi ki, bir neçə həzarə əsgərin önünü tutub ox ataraq
adamları keçməyə buraxmır. Bu xəbəri alınca dərhal oraya getdim. Baxdım
ki, ora bir boğaz da deyil, bir neçə həzarə bir çıxıntıdan ox atır. Hər şey ora-
ya yığılıb qalmışdı. Qoca-qoca igidlər orada:
Şeir:
1
Yağı qaraltısın görübdürlər,
Dəngi-heyran baxıb durubdurlar.
Mən yetib tez ol sarı yürüdüm,
Yürü-yürü deb irəli yürüdüm.
Qərəzim eli tez qılmaq idi,
Yağı bilə sitez qılmaq idi.
Tez yetib elə, çəkdim özümü,
Heç kim eşitmədi sözümü.
Yox idi nə zireh, nə çul, nə yaraq,
Məndə vardı min ox və sadaq.
Durdum ərsə, tamam el durdu,
Yağı sanki buları öldürdü.
Sən nökəri qılırsan onun üçün,
Yarağı bir mahalda canın üçün,
Yox ki, nökər durub bəyi yürüsün,
Nökəri asudə, bəyi çürüsün.
Nökər kim bu tövrdür, nə asığ,
2
Nə işinə yarar, nə aşa qatıq.
Axır at saldım, irəli yürüdüm,
Sürübən dağa, yuxarı yürüdüm. (l96 b)
Məni görüb yürüdü el dəxi,
Qaldı eldən geriyə qorxağı.
Yetişibən tez dağa dırmaşdıq,
Oxuna baxmadan yürüyüb aşdıq.
Gahi atdan düşüb, gahi atlı,
Yürüdük irəliyə cürətli,
Yağı həm dağdan ox atır idi,
Zoru görcək qoyub qaçır idi.
Dağa çıxdıq həzarəni qovlab,
Qırda, dərədə geyik kimi ovlab,
Önə çıxanı geyik kimi oxladıq,
Talayıb mal-qoyunu payladıq.
1
Türkcə nəşrdə bu şeir nəsrlə verilmişdir.
2
Nə asığ = nə xeyri.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
210
Qırıban türkmən həzarəsini,
Bağladıq bənd kişi-qarasını,
Kişilərini dəstigir etdik,
Əhli, övladını əsir etdik.
Həzarənin malından mən də xeyli qoyun topladım, onları Yarək Tağa-
yiyə tapşırıb özüm irəli keçdim. Qırlardan və dərələrdən yürüyərək həzarə-
lərin at və qoyunlarını sürüb Teymur bəy Ləngərinə endik.
Türkmən həzarəsinin asilərindən on-dörd on beş adam və quldurbaşı-
ların bir neçəsi ələ keçmişdi. Endiyimiz yurdda bütün quldur və asilərə ibrət
olsun deyə bunların dürlü-dürlü əzab və işkəncə ilə öldürülmələrini düşün-
müşdüm. Lakin yolda Qasım bəyə (197 a) rast gəlmişlər, o da yersiz mərhə-
mət göstərib onları sərbəst buraxmışdı.
Zəmini-şorü sünbül bər nəyərəd,
Dərü töxmi əməl zaye məgərdan,
Niküyi ba bədan kərdən çün an əst,
Ki bənd kərdən bəcai nikmərdan.
1
Şoran torpaq sümbül yetirməz,
İşini və toxumunu bu topraqda zay etmə.
Pis adamlara yaxşılıq etmək,
Yaxşılıq edənlərə pislik etmək kimidir.
Mərhəmət göstərilərək əsirlər də sərbəst buraxıldı.
KABĠLDƏ ORTAYA ÇIXAN PROBLEM
Biz türkmən həzarəsini yağmalayan zaman Məhəmməd Hüseyn Mirzə
Duğlat ilə Sultan Səncər Barlasın Kabildə qalan bütün moğollan öz tərəfləri-
nə çəkərək Mirzə xanı [Baburun əmisi oğlu Sultan Veys Mirzə] padşah elan
edib Kabili mühasirəyə aldıqlarını eşitdik. Xalq arasına isə belə bir şayiə
yaymışdılar: Bədiüzzaman ilə Müzəffər Mirzə padşahı həbs edib Heratın in-
di Ala-Kurqan deyə məşhur olan İxtiyarəddin qalasına salmışlar.
Kabil kurqanında komandanlardan Molla Baba Pəşağari, Xəlifə [Niza-
məddin Əli Barlas], Mühib Əli Qurçu, Əhməd Yusif və Əhməd Qasım
[Kuhbər] vardı. Bunlar yaxşı hərəkət edərək kurqanı qapalı və gücləndiril-
miş bir hala gətirib qorumağı bacarmışlar.
Teymur bəy Ləngərindən Qasım bəyin adamı Məhəmməd Əndicani
adlı bir bayraqdar vasitəsilə Kabildəki bəylərə bu yerə gəldiyimizi yazıb
göndərdik. Bu şəkildə qərar verilmişdi: «Biz Gur-Bənd boğazından çıxıb
onların üstünə hücum edəcəyik. İşarə olaraq Menar dağından keçincə böyük
bir tonqal qalayacağıq. Siz də gəldiyimizdən xəbərdar olduğunuzu bildirmək
1
Sədi Şirazidən.
BABURNAMƏ
211
üçün bugün xəzinə olan əski köşkün üzərində böyük tonqal yaxın. (197 b)
Biz bu tərəfdən yetişincə, siz də içəridən çıxıb əlinizdən gələn işi etməkdə
qüsur göstərməyin». Bu sözlər yazdırıldı və Məhəmməd Əndicani göndəril-
di.
Ertəsi gün Ləngərdən hərəkət edilib Üşdür-Şəhər qarşısına endik. Ora-
dan da erkəndən hərəkətə keçib günortaya doğru Gur-Bənd boğazından çı-
xaraq körpü başına gəldik. Atları suvarıb dinclik verdikdən sonra günorta
vaxtı körpü başından hərəkətə keçdik.
Tutkavula qədər qar yox idi, amma Tutkavuldan etibarən qar artmaqda
idi. Zəmmə-Yahşı ilə Menar arasında o qədər soyuq oldu ki, həyatımda belə
bir soğuğu az görmüşəm.
Əhməd Yasavul ilə Qara Əhməd Yurdçu «Verilmiş olan qərara uyğun
olaraq gəldik, xəbəriniz olsun və cəsur olun» xəbəriylə Kabildəki bəylərə
göndərildi. Menar dağından aşaraq dağın ətəyinə endik.
Soyuqdan taqətsiz qalıb tonqallar yaxaraq isindik. Düzü, tonqal qala-
yacaq zaman deyildi, lakin soyuğun dəhşətindən taqətimiz qalmadığı üçün
od yaxdıq. Dan üzünə doğru Menar dağının ətəyindən hərəkət etdik.
Menar ilə Kabil arasında qar atların dizinə qədər yüksəlirdi, hava çox
sərtləşmişdi və yoldan çıxan adam böyük çətinliklə yürüyürdu. Bu yolda
bir-birimizin arxasından irəlilədik və bu üzdən Kabilə ancaq fərz vaxtı (198
a) çata bildik.
Bibi-Mahruya gəlmədən bir az öncə, ərkdən böyük bir tonqal yüksəldi
və onların da bizim gəldiyimizi öyrəndiklərini anladıq.
BABURUN KABĠLDƏKĠ ÜSYANÇILARA HÜCUM ETMƏSĠ
Seyid-Qasım körpüsünə yaxınlaşınca Şirim Tağayi ilə sağ qol adam-
ları Molla Baba körpüsü tərəfinə göndərildi. Sol qol və mərkəz adamları da
Baba-Luli yolundan irəlilədi.
O zamanlar Xəlifə bağının yerində [Baburun əmisi] Uluğ bəyin tikdir-
miş olduğu ləngər biçimində kiçicik bir bağ vardı, artıq ağacları qalmamışdı,
lakin divarı dururdu. Mirzə xan oraya yerləşmişdi. Məhəmməd Hüseyn
[Duğlat] Mirzə isə Uluğ bəy Mirzənin tikdirdiyi Baği-Behiştdəydi.
Mən də Molla Baba bağının yol tərəfindəki məzarlığa çatdım. Bu ara-
da bizimkilərdən tələsib irəli getmiş olanlar da geri oturdulmuşlar. İrəliləyib
Mirzə xanın olduğu yerə girənlər dörd nəfər idi: Seyid Qasım eşik-ağa, Qən-
bər Əli Qasım bəy, Şirqulu Qaravul Moğol və şirqulu camaatindən olan Sul-
tan Əhməd Moğol.
Bu dörd adam gedər-getməz, heç çəkinmədən dərhal Mirzə xanın ol-
duğu yerə girmişlər. Gurultu qopmış və Mirzə xan ata minərək qaçıb getmiş.
O günlərdə Əbülhəsən Qurbəyinin kiçık qardaşı Məhəmməd Hüseyn [Qur-
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
212
çu] da Mirzə xanın (198 b) xidmətinə girmişdi və bu dörd adamdan Şirqu-
luya qılıncla vurub atdan salır, başını kəsmək istərkən Şirqulu qurtulur. Bu
dörd adam qılınc və ox zərbəsi yeyərək yaralı olduqları halda bəhs etdiyim
yerdə bizə gəlib qoşuldular.
Bu dar yolda atlılar tıxanıb qaldılar. Nə irəli yürüyə, nə də geriyə gedə
bildilər. Mən də yaxınımdakı igidlərə «Atlardan enib saldırın» dedim. Dost
Nasir, Xoca Məhəmməd Əli Kitabdar, Baba Şirzad, Şah Mahmud və digər
bir neçə igid atlarından enib piyada olaraq ox atdılar. Düşmən qaçdı.
Kurqandakıları müşahidə edirdik. Savaş vaxtında yetişə bilmədilər.
Düşməni yerindən atdıqdan sonra ancaq bir-bir, iki-iki qoşaraq gəlməyə
başladılar. Mirzə xanın oturduğu çarbağa hələ girməmişdim ki, kurqandakı-
lardan Əhməd Yusif ilə Seyid Yusif gəldilər. Mirzə xanın oturduğu bağa on-
larla birlikdə girdim. Gördüm ki, Mirzə xan yoxdur, qaçıb getmişdir və dər-
hal geri qayıtdım.
Əhməd Yusif mənim arxamdaydı. Kabildə ikən cəsurluğuna görə eti-
bar görüb kütvallıq
1
rütbəsini alaraq orada qoyduğum Dost Sərpuli Piyadə
əlində yalın qılıncla birdən çarbağın qapısından girdi. Mənə doğru gəlirdi.
Mən zireh geymiş, lakin kəmər bağlamamış, (199 a) dəbilqə də qoymamış-
dım. Bir neçə dəfə «Hey, Dost, hey, Dost!» deyə qışqırdım. Əhməd Yusif də
qışqırdı. Məni soyuqdan və qardan yanmış olduğum üçünmü tanımadı,
yoxsa müharibənin təlaşındanmı, bilmirəm, heç çəkinmədən çılpaq qoluma
bir qılınc endirdi. Allahın inayəti sayəsində qıl qədər təsir etmədi.
Əgər tiği-aləm becünbəd zi ca,
Nəbürrəd rəgi tu nəxahəd xuda
Qılınc dünyanı yerindən oynada bilsə də,
Allahın izni olmadan, bir damar belə kəsməz.
Mən bu duanı oxumuşdum, uca Allahın bu zərəri dəf və gələn bəlanı
rəf etməsi onun təsiriydi. O dua budur
2
:
Ey Allah, sən mənim rəbbimsən. Səndən başqa ilah yoxdur. Sənə tə-
vəkkül etdim. Sən böyük ərşin rəbbisən. Allah nə istsə olar və nə istəməsə,
olmaz; heç bir qüdrət və qüvvət mövcud deyildir və bunların hamısı böyük
və uca Allahın əlindədir. Bil ki, Allah hər şeyə qadirdir, Allah hər şeyi elmi
ilə əhatə etmiş və hər şeyi ədədi ilə saymışdır. Ey Allah, mən özümün pisli-
yimdən, özgələrin pisliyindən və bütün heyvanların pisliyindən sənə sığını-
ram. Sən böyük ərşın rəbbisən.
Oradan çıxıb Məhəmməd Hüseyn [Duğlat] Mirzənin oturduğu Baği-
Behiştə gəldim. Məhəmməd Hüseyn Mirzə oradan qaçıb gizlənmişdi. Mə-
həmməd Hüseyn Mirzənin oturduğu bağ divarının yıxığında oxlu-yaylı yed-
di-səkkiz adam dururdu, atımı onların üstünə sürdüm. (199 b) Müqavimət
1
Kütval: hərbi bir rütbə.
2
Bu iki sətir və altdakı duanın mətni özbəkcə nəşrdə yoxdur.
BABURNAMƏ
213
göstərmədən qaçıb getdilər. Arxalarından yetişərək birinə qılıncla vurdum.
Elə yuvarlandı ki, başının qopduğunu zənn etdim. Keçdim. Sən demə, bu qı-
lıncla vurduğum adam Mirzə xanın südqardaşı Tülək Göyəldaş imış və qı-
lınc çiyninə dəyibmiş.
Məhəmməd Hüseyn Mirzənin oturduğu evlərin qapısına gələndə dam
üstündən bir moğol çox yaxın bir məsafədən üstümə doğru yay çəkdi. Bu
mənim nökərlərimdən idi və mən onu tanıyırdım. Sağdan-soldan «Hey, hey,
padşahdır» deyə qışqırdılar. Oxu çıxarıb qaçdı. Artıq ox atmağın zamanı
keçmişdi. Mirzəsi və komandanları qaçmış və ya ələ keçirilmişdi, kimin
üçün ox atacaqdı.
Biz orada ikən Sultan Səncər Barlası tutub boynu bağlı olaraq gətirdi-
lər. Mən ona etibar edib Nigənxar tümənini ehsan etmişdim. O da bu fitnə-
də onlarla ortaqdı. Təlaşla «Hey, mənim nə günahım var» deyə qışqırırdı.
«Bu camaatla əlbir olub onu hazırlayanların böyüklərindən biri sənsən, bun-
dan daha böyük günah olarmı?» deyə cavab verdim. Amma o, xan dayımın
anası Şah bəyimin bacısı oğlu olduğu üçün «Belə şərəfsizcə gəzdirməyin,
ölüm yoxdur» dedim.
Kurqandakı bəylərdən biri olan Əhməd Qasım Kuhbəri (200 a) bir
dəstə igidlə birlikdə Mirzə xanın arxasınca göndərdim.
Bu Baği-Behiştin yanında Şah bəyimlə [Baburun xalası Mehrinigar]
xanım çadırlar qurub oturmuşdular. Bağçadan çıxıb Şah bəyim ilə xanımı
görməyə getdim. Şəhər əhalisi və alt təbəqə hücum etmiş, küncdə-bucaqda
adamları yaxalayıb mallarını yağmalamaqla məşğul idilər. Çevrəyə adamlar
yerləşdirilərək bütün bu adamlar qovulub çıxarıldı.
Şah bəyimlə xanım eyni evdə otururdu. Əvvəlki kimi, atdan enərək pi-
yada gedib ədəb və təzimlə görüşdüm. Şah bəyim ilə xanım fövqəladə sıxın-
tılı, mütəəssir, başları əyik və xəcil bir vəziyyətdə idilər. Nə məqbul bir üzr-
xahlıq edə bilir, nə də müşfiqanə bir xatir sormaq yolunu seçirdilər. Onların
belə bir güruhla əlbir olmalarını düşünmək istəmirdim. Lakin o birilər də
bəyimlə xanımın sözündən çıxacaq adamlar deyildilər. Mirzə xan Şah bəyi-
min doğma nəvəsi idi və gecə-gündüz onun yanında olurdu. Onların fikrinə
qatılmaq istəməsəydi, Mirzə xanı buraxmayıb özlərinin yanında tutardılar.
Neçə dəfə taleyin uğursuzluğu və qəddarlığı üzündən taxt və mülkdən,
əsgər və adamlardan ayırılıb onların (200 b) yanına getmişdim. Anam da
onlara getmişdi. Lakin heç bir etibar və şəfqət görməmişdik. Mənim kiçık
qardaşım Mirzə xanın və anası Sultan Nigar xanımın zəngin və abad vilayət-
ləri vardı. Mən və anam isə vilayət bir tərəfə qalsın, bir kənd və bir neçə quş
sahibi belə ola bilməmişdik. Anam Yunus xanın qızı və mən də onun nəvəsi
deyildimmi? O ailədən mənim yanıma gələn hər kəsə əlimdən gəldiyi qədər
qardaşlıq və insanlıq vəzifələrimi yerinə yetirmişdim. Nicə ki Şah bəyim
gələndə Kabilin ən yaxşı yerlərindən olan Pamqanı ona verdim, oğulluqda
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
214
və xidmətdə qüsur göstərmədim.
Kaşğar xanı Sultan Səid xan beş-altı piyada və çılpaq adamıyla gəldi;
ona da kiçik qardaşlarım kimi baxıb Ləmqan tümənlərindən Məndravər tü-
mənini verdim.
Şah İsmayıl Mərvdə Şeybani xanı ələ keçirəndə mən Qunduza keç-
mişdim. O günlərdə Əndican vilayəti mənim tərəfimi tutub bəziləri valiləri-
ni qovaraq, bir qismi də olduqları yerlərə qapanaraq mənə adam göndərdilər.
Mən isə bütün adamlarımı, köməkçi hissələrlə birlikdə, Sultan Səid xanın
əmrinə verib əsl vətənim olan Əndican vilayətini ona bağışladım və onu ora-
ya xan edib göndərdim.
Ondan sonra da bugünə qədər o ailədən gələn hər kəslə öz doğma qar-
daşlarım kimi rəftar etdim. Necə ki [Baburun dayısı Sultan Əhməd xanın
oğulları] Çin Teymur Sultan, İsən Teymur Sultan, Toxta Buğa (20l a) Sultan
və Baba Sultan bugün də mənim yanımdadırlar. Hamısına də öz doğma qar-
daşlarımdan daha yaxşı davranıb etibar və şəfqət göstərirəm.
Bunları yazmaqdan məqsədim şikayət deyil, gerçəkləri söyləməkdir,
bu söylənənlərdən məqsəd özümü tərif deyil, gerçəkləşmiş olanları bəyan
etməkdir. Burada hər sözün doğrusunu və hər işi olduğu kimi yazmağı gə-
rəkli saydığım üçün, şübhəsiz ki, ata və böyük qardaşdan yaxşı və pis nə eşi-
dilib görülmüşsə onları söylədim, qohumlardan və yadlardan da nə qüsur və
ya məziyyət görülmüşsə, onları yazdım. Oxuyan məzur görsün, eşidənlər də
qınamasın.
Oradan qalxıb Mirzə xanın oturduğu çarbağa gələrək, vilayətlərə, ay-
maq və qəbilələrə zəfərnamələr göndərdim. Ondan sonra da atıma minərək
ərkə gəldim.
Dostları ilə paylaş: |