I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

Görünür, bu cəhət onunla bağlıdır ki, izafət azərbaycanlı tərəfdən analitik şəkildə qavranılmır, söz 

birləşməsi kimi yox, ümumən leksik vahid hüququnda alınır. Doğrudan, bu izafətlər müəyyən 

ictimai-siyasi məzmunu, təşkilat və ya vəzifə adını və s. bildirməklə təsəvvürdə vahid anlayış 

yaradır: füqərayi-kasibə, əvfi-ümumi, nöqteyi-nəzər (7,237). Xüsusilə dil-ifadə çətinliyi yaradan bu 

tərkib terminlər,  yad sintaktik vahidlərin dilimizdə işlənmə və istifadə imkanları məhdudlaşmış, 

tədricən lüğət tərkibini tərk etmişlər. Öz işləkliyini qoruyub saxlamış izafət birləşməli terminlər isə 

müasir dilimizdə müvafiq qarşılıq-əvəzetmələr, ümumxalq səciyyəsi daşıyan internasional sözlərlə 

sinonimləşmiş, bəziləri leksikləşmiş, mürəkkəb sözlər yaradan leksik morfemlərə çevrilmişlər. 

Bəzilərində semantik birləşmə baş vermiş, ikiüzvlü söz birləşməsinin mənası bir sözdə 

cəmləşmişdir; bəziləri Azərbaycan dilinin qrammatik təbiətinə uyğunlaşaraq təyini söz birləşməsinə 

çevrilmiş, tərkibləri ərəb yaxud fars mənşəli olsa da, sıraları dəyişmişdir. Məsələn, əfali-mürəkkəb – 

mürəkkəb feil, heyəti-təhrir – redaksiya heyəti, ülumi-ictimaiyyə – ictimai elmlər və s. 

Ərəb və fars mənşəli terminlərin böyük bir qismi ümumişlək xarakter daşısa da, bir qismi 

Azərbaycan dilinin leksik-semantik və qrammatik təbiəti ilə uyğunluq təşkil etməmişdir. Ona 

görə də bu qəbildən olan sözlər ədəbi dilimizin sonrakı mərhələlərinə gəlib çatmamışdır (4,168). 

Əlbəttə, bunlardan bir qisminin köhnə anlayışlar bildirməsini də nəzərə alırıq. 

2. Azərbaycancalaşmış, ədəbi dilimizin lüğət tərkibinə keçmiş və sabitləşmiş terminlər: 

sərmayə, qərardad, divan, dava, tayfa, xalq, millət, asayiş, imtahan, sual, toxum, rütubət, təyin, sənəd, 

fərman, ləqəb, ticarət, təbabət, iqlim, mədaxil, məxaric və s. Belə ərəb və fars terminləri dilimizin 

milliləşməsi prosesi üçün xarakterikdir (5,193). 

Ərəb və fars mənşəli leksik alınmalar təkcə ərəb və fars ədəbi dillərindən deyil, şifahi şəkildə də 

keçmişdir. Ona görə də ərəb və fars mənşəli terminlərin alınmasının iki yolunu da qeyd etməliyik: 

1.İqtisadi, mənəvi, mədəni əlaqələr və ərazi yaxınlığı ilə əlaqədar danışıq dilindən şifahi 

alınmalar (1,8). 

2.Dinin təsiri ilə ədəbi dillərdən yazılı alınmalar.      

Azərbaycan ədəbi dilində milli terminlərin yaranması XIX əsrin II yarısına təsadüf edir. O 

vaxta qədərki elmi terminlər, əsasən ərəb mənşəli olmuş, tərcümə əsərlərində ərəb dilində olduğu 

kimi saxlanmışdır (3,141). 

Ötən əsrin əvvəllərində, xüsusilə terminologiya sahəsi ideoloji-mübarizə cəbhəsinə çevrilmişdi. 

Terminoji sistemdə ərəb və fars mənşəli sözlərə ikili münasibət yaranmışdı. Bəziləri qəliz, dilimizin 

qrammatik qayda-qanunlarına cavab verə bilməyən, bəziləri isə bütün, hətta vətəndaşlıq hüququ 

qazanmış, mənimsənilmiş ərəb, fars mənşəli söz və terminləri dildən çıxarmağı təklif etmişlər. 

Məsələn, F.Ağazadə «Türkcəni zənginləşdirmək yolları» adlı məqaləsində ərəb və fars kəlmələrinin 

əleyhinə olduğunu və onların «türkləşdirmə üsullarını» açıqca bildirir, bu üsullar faydasız olduqda 

başqa tədbirlər təklif edirdi: «Əvvəla, türkləşə bilməyən kəlmələrin əski türkcəsi varsa, həmin əski 

kəlmələri bulub canlandırmalı; ikincisi, hərgah türkləşə bilməyən kəlmələrin əski türkcəsi yoxdursa, 

başqa türk şivələrindən qarşılıqlarını almalı» (2,6-7). 

Beləliklə, termin yaradıcılığında ziddiyyətli – dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi, 

təkmilləşməsinə təsir göstərən purizm cərəyanı əmələ gəlmişdir. Puristlər ərəb və fars terminlərinə 

birtərəfli münasibət göstərmişlər. Onlar Azərbaycan terminologiyasında nöqsanları aradan 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

165

qaldırmağın əsas yolunu bütün ərəb və fars sözlərini «qovub», yerinə hər necə olursa-olsun 

«azərbaycanca sözlər» qoyulmasına yaxud sözlərin sonunu Azərbaycan dili şəklinə salınmasına 

cəhd edirdilər (8,70).  Həmin nümunələri 1922-ci ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi 

yanında təşkil edilmiş İstilah Komissiyasının hazırladığı lüğətlərdə görmək olar. «Maarif və 

mədəniyyət» jurnalının 1923-cü il 3-cü sayında Ə.Cövdət ərəb və fars mənşəli terminləri dilimizdən 

tamamilə təmizləmək şüarı ilə çıxış edən İstilah Komissiyasının hazırladığı terminoloji lüğətlərə 

tənqidi münasibətini bildirən məqalə ilə çıxış edir. Həmin lüğətlərdən bəzi nümunələr gətirək: 

градус– dərəcə – bölki 

землятресение – zəlzələ – titrənmə 

карта – xəritə – taslaq 

круг – dairə – girdola 

материк – qitə – parçaquru 

масштаб – miqyas – özölçüm 

население – əhali – yaşaq 

промыщленность – sənaye – törədiş 

порт – liman – qapı 

артерия – şəryan – qızıl damar 

вена – vərid – kök damar 

вьюшиеся – sətləq – sarmaşanlar 

дыхание – tənəffüs – hək alma 

природа – təbiət – varış  

количество – kəmiyyət – nancalıq 

решение – həll – çürüş 

сумма – məcmu – tupal 

уравнение – moadelə – tartış 

геометрия – həndəsə – biçimbil 

конус – məxrut – incik 

мера – mizan – ölçək 

ограничение – məhdudiyyət – çitli 

пирамида – ehram – inciktay 

количество – kəmiyyət – buyur köçür  

Termin yaradıcılığında purizmin zərərli hadisə olduğunu göstərən B.Çobanzadə «Trükcə sərf və 

nəhv istilahları» adlı məqaləsində «Əcəba, Azəri türk sərf və nəhvində hanki tədbirləri işlətməli?» 

sualına 3 «dürlü cavab» verir:  « 1.Avropa istilahlarını almalı; 2.Türkcədən istilahlar yapmalı; 3. 

Əski ərəb istilahlarını mümkün olduğu qədər sadələşdirərək indilik braqmalı » (6,54). 

Əlbəttə, terminologiyamızın çətin anlaşılan ərəb və fars sözlərindən təmizlənməsində, ədəbi 

dilin xalq danışıq dilinə yaxınlaşmasında puristlərin xidmətini inkar etmək olmaz. Hətta yaratdıqları 

terminlərin bir çoxu indi də dilimizdə işlənməkdədir: fırlanma, yığılma, durum, sıxac, tıxac, biçim, 

itki, bildiriş, görkəm, uduş və s. 

 I Bakı Türkoloji Qurultayda Odabaş öz çıxışında purizmin müsbət meyillərinə toxunur. Onun 

fikrincə, purizm ərəb və fars dili qanunlarının Azərbaycan dilinə təsirini zəiflətdi, eləcə də bu 

dillərdən söz axınının qarşısını aldı (9,190). Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Odabaş qurultaydakı 

əksər məruzəçilərdən fərqli olaraq ərəb və fars sözlərinə o qədər də mühafizəkar yanaşmır. 

Məsələn, türk xalqları üçün elmi terminologiya yaradılarkən ılkin prinsiplər kimi təklifi belə olur: 

«Sosial-tarixi səbəblər üzündən türk dillərinə ərəb və fars dillərindən daxil olan elmi terminləri 

araşdırdıqdan, onlara eyni yazılış formaları verdikdən və bütün türk xalqları üçün eyni məna 

verdikdən sonra saxlamalı. Bəzi ayrı-ayrı türk tayfalarının bu ləhcələrdə müəyyən mənada 

vətəndaşlıq hüququ almış və bir növ, beynəlmiləl sayılan bir sıra ərəb və fars terminlərini yerli 

sözlərlə əvəz etmək meylini məqsədəuyğun saymamaq; ..yeni terminologiya yaradılarkən, ərəb 

dilinin bəzi şəkilçiləri elə həmin dildən alınan sözlərdə tətbiq edilə bilər.. » (9,190) Həmin 

qurultayda «Türk dillərində elmi terminologiyanın yaranma prinsipləri» mövzusunda çıxış edən 

Zifeld-Simumyagi, ümumiyyətlə, ərəb və fars alınmalarının əleyhinə olduğunu gizlətmir. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

166

Məruzəçiyə görə, türk dillərində yalnız dini anlayışları bildirən ərəb və fars sözləri işlənməlidir : 

“Mən bu sözlərin (ərəb və fars sözləri nəzərdə tutulur – N.M.) əleyhinəyəm. Hesab edirəm ki, 

bunlar dini mirasdan başqa bir şey deyil, odur ki, türk dilində yalnız dini anlayışları ifadə edən 

terminlərin saxlanmasını mümkün sayıram. Elə məhz kilsələri bağlamadığımız, adamlara etiqad 

etməyi qadağan etmədiyimiz üçün ərəb dilindən alınmış “Allah”, “şeytan”, “molla”, “axund”, 

“namaz”, “hacı”, fars dilindən alınmış “dərviş”, “abdəst”, “aftaba” kimi sözləri dini anlayışlar 

üçün saxlamaq olar.» (9,178) Nəticədə alınma terminlərə münasibəti belədir : “..ümumi bir qayda 

əsasında – əcnəbi dillərdən terminləri yalnız ən zəruri hallarda, dilin özünün bütün imkanları 

istifadə edildikdə götürmək  lazımdır.” (9)  

Zifeld-Simumyagi ərəb və fars mənşəli alınma terminlərin «canlı xalq sərvətləri» ilə əvəz 

edilməsi yollarından danışır, maraqlı fikirlər irəli sürür: «Canlı xalq şivələrinin yerlərdə ən yaxşı söz 

materiallarının toplayıcıları qismində kənd müəllimlərinin iştirakı ilə dilçi alimlər tərəfindən tərtib 

edilən izahlı lüğətlər xalq kütlələrinə yaxın olan ədəbi dilin yaradılmasında böyük kömək göstərə 

bilər… Anatomiya və tibb üçün terminləri hazır şəkildə, xeyli dərəcədə, qəssablar, baytar və 

türkəçarələrdə, aqronomiya və botanika üçün terminləri əkinçi və bağbanlarda, zoologiyaya aid 

terminləri isə ovçular və balıqçılarda tapmaq olar və i.a. (9,177)  Müəllif fikrini davam edərək bildirir 

ki, ərəbşünasların gülüş hədəfinə çevirdikləri yer-bil tipli terminləri rədd etmək yox, onları yer-bilik 

(coğrafiya), yulduz-bilik (astronomiya), su-bilik (hidrologiya), daş-bilik (petroqrafiya) və s. şəklində 

təshih etmək lazımdır. (9) Lakin Simumyagi etiraf edir ki, xalq dilinin bütün dialekt sərvətlərindən 

istifadə etdikdən sonra da onda boşluqlar qalacaq, bunları yalnız başqa dillərdən alınmalar doldura 

bilər. Bu zaman o, aşağıdakı qaydalara riayət etməyi vacib bilir: 

alınan söz iqtibas edən dilə xas olan müəyyən səslər sərhəddini aşmamalıdır (məsələn, onda ü 

affrikatı olmamalıdır); 

alınan sözdə yalnız iqtibas edən dilə xas olan müəyyən səs uyuşmaları və sıraları ola bilər 

(məsələn, söz samit diftonqu ilə başlamamalıdır); 

alınma söz ahəng qanununa uyğun gəlməlidir; 

danışanın qüvvələrinin psixo-fiziki qənaəti baxımından, dilin ümumi üslubunu ciddi şəkildə 

saxlamaq zəruridir. (9,177)  

Qurultayda B.Çobanzadə «Elmi terminologiya sistemi haqqında» adlı məruzəsində ərəb və fars 

sözlərinin türk dilinə xas olan aqqlütinasiya və sinharmonizmi  pozmasını bildirir, lakin bu dillərlə 

bağlı başqa bir əsası olduğunu qeyd edir: «..Əlişir Nəvainin, XV – XVI əsrin istənilən osmanlı 

klassikinin, Baki, Nəbi, Nadəmin dilini götürsək, onların dilləri oxşardır və bizim üçün anlaşıqlıdır 

ki, bunun da səbəbi, qismən, terminologiyalarındakı ərəb və fars sözləridir.» (9,180) Hənəfi 

Zeynallı türk dilləri üzrə elmi terminologiyanın əsasında “xalqın özünün yaradıcılığı durmalıdır” 

fikrini irəli sürsə də, “ərəb və fars mənşəli terminlərin də dilimizdə mövcud olmaq hüququnu 

hələlik qüvvədə saxlamağ”ı vacib bilir. Belə qənaətə gəlir ki, “..ərəb və fars terminlərindən yalnız 

kütlə üçün anlaşıqlı olanlarını saxlamalı.» (9,184)   

Terminologiya sistemlərində ərəb, fars sözlərinin sayı Azərbaycan dilinin keçdiyi mürəkkəb tarixi 

proseslə üzvi əlaqədə daim dəyişkən olmuşdur. Azərbaycan milli dilin təşəkkül mərhələsinədək  elmi 

üslubun əsas terminoloji mənbəyi olmasını, ictimai gərəkliyini nəzərə alaraq I Bakı Türkoloji 

Qurultay dilimizin normalarına tabe olan, mənimsənilən ərəb və fars sözlərinin seçmə yolu ilə 

götürülməsini  düzgün hesab etmişdir. Nəticə bu gün də özünü doğruldur. Əsrin əvvəllərindən 

başlayaraq Azərbaycan dilinin ictimai və kommunikativ funksiyası dəyişmiş, genişlənmiş, ictimai 

həyatda baş verən irəliləyiş, elmin, mədəniyyətin inkişafı dilin lüğət tərkibinə və sözlərin mənasına 

da öz təsirini göstərmişdir. Cəmiyyətin yeni quruluşda, mühitdə formalaşması ilə bağlı olaraq 

sözalma obyekti də dəyişmiş, ictimai-siyasi proseslər fonunda yeni anlayışlar və bu anlayışları 

ehtiva edən söz və terminlər yaranmış, bir sıra leksik vahidlər arxaikləşmiş, dildən çıxmış yaxud 

yenisi ilə əvəz olunmuşdur. XX əsrin ilk onilliklərindən etibarən ərəb və fars dilləri yeganə 

terminoloji mənbə rolu funksiyasını tamamilə itirmiş, kəmiyyət və keyfiyyətcə yeni məfhum və 

anlayışları ifadə etmək üçün yerini rus və Avropa dilləri terminlərinə vermişdir. Rus və müasir 

Qərbi Avropa dilləri terminlərinin güclü təsirinə baxmayaraq, ərəb və fars mənşəli terminlər 

Azərbaycan dili terminologiya sistemlərində mövqeyini saxlamaqda, bünövrə rolu oynamaqdadır. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

167

Hal-hazırda ərəb və fars dillərindən terminlərin alınmamasına baxmayaraq, dilimizdə ümumişləklik 

qazanmış bu sözlərin terminləşməsi prosesi bu gün də davam etməkdədir.  

ƏDƏBİYYAT  

1. Аль-Аббаси Х.Н. Лексико-грамматические изменение арабских заимствований в  

современном азербайджанском литературном языке. Автореф. дисс. канд. филол. наук,   

Баку, 1983, с.8. 

2. Ağazaдя F. Mяktяb kitablarы vя istilahlar. «Maarif iшчisi» jurn., 1926, N8, с.6-7. 

3. Azяrbaycan яdяbi dili tarixi (Sovet dюvrц). III c., Bakы, “Elm”, s.41. 

 4. Budaqova Z., Hacıyev T. Azərbaycan dili. Bakı, “Elm”, 1992, s. 168. 

5. Cahangirov M. Milli tяшяkkцl mяrhяlяsindя Azяrbaycan яdяbi dilinin aparıcı üslubları.  

 II h., Bakı, “Elm”, 1989, s.192-193. 

6. Чobanzadя B. Tцrkcя sяrf vя nяhv istilahlarы. “Maarif iшчisi” jurn., Bakы, 1927,                   

   № 5, с.54. 

7. Hacıyev T. Azяrbaycan яdяbi dili tarixi. II hissя. Bakı, “Maarif” , 1987, s.237. 

8. Qasыmov M.Я. Azяrbaycan dili terminologiyasыnыn яsaslarы. Bakы, “Elm”,1973, s.70. 

9.1926-cı il I Bakı Türkoloji Qurultayı (stenoqram materialları, biblioqrafiya, foto- 

sяnяdlяr).  Bakı, 2006. 

 

 Nadir Memmedli, 

Doctor of Philology, professor

 

 

 

In the lectures of i baku turkish congress  and the attitude to the terms of arab and persian origin at 

the beginning of xx century

 

Summary 

 The number of the words from Arab and Persian origion has always been changeable due to the 

complex historical process that the Azerbaijani language spent. 

Being the main terminological source of the scientific style of Azerbaijan in the development stage of a 

national language, I Baku Turkish Congress considering the social necessity which obeys to the rules of our 

language, has considred to be right the words from Arab and Persian origin by choosing in the selected 

way.   

Key words: the terms of the Arab and Persian origin, purism, religious concepts, borrowed word, 

dialects and accents, social and historical reasons 

 

 

Rüfət Rüstəmov, fil.ü.e.d., prof. 

Bakı Dövlət Universiteti, kafedra müdiri 

 

ORTAQ TÜRK DİLİNƏ GEDƏN YOL 

Genealoji və tipoloji cəhətdən bir-birinə çox yaxın olan dillər qrupundan olan türk dilləri 

dünyanın ən inkişaf etmiş və zəngin dillərindəndir. Onları bir qrupda birləşdirən əsas əlamət lüğət 

fondlarının ümumi olmasıdır. Elə bu ümumiliyə görədir ki, dünyanın müxtəlif yerlərinə yayılmış 

türk xalqları bir-birini bu və ya digər dərəcədə başa düşürlər. Əlbəttə, indi mövcud olan türk dilləri 

çox zəngin, mürəkkəb və ziddiyyətli bir inkişaf yolu keçib. Türk dillərinin quruluşunun 

sabitliyindən çıxış edərək müasir türk dillərinin materiallarını ümumiləşdirərək fikir söyləmək elmi 

cəhətdən özünü doğrultmuş olar. Türk dillərinin quruluşu türk dillərinin fonetik, leksik, morfoloji 

və sintaktik quruluşlarını əhatə edir.  

Təbii ki, müasir türk dillərində özünü göstərən qanunauyğunluqların hamısı tarixi səciyyə 

daşıyır. Bu məqalənin “Ortaq Türk dilinə gedən yol” adlandırılması heç də təsadüfi deyildir. Bu 

türk dünyasını maraqlandıran çox vacib məsələlərdən biridir.  

Hörmətli toplantı iştirakçıları! İstəyirəm, hörmətli prezidentimiz zati-aliləri İlham Əliyevin 

birliyimiz (Ortaq Türk dili) haqda söylədiyi fikri diqqətinizə çatdırım.  O, belə demişdir: “Türk 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

168

dünyası böyük dünyadır. Biz elə etməliyik ki, türk dünyası daha da sıx birləşsin. Bunu etmək üçün 

bütün imkan vardır. Əslində tarix bizə bir şans verib. Daşkənddə, Ankarada, Astanada, Aşqabadda, 

Bakıda, Ufada, Kazanda, Naxçıvanda, Çimkənddə, İstanbulda keçirilən beynəlxalq-uluslararası 

mədəni tədbirlərdə, iş adamlarının bir araya gəlməsində, türk dövlət başçılarının sammitlərində, 

hamının anlayacağı bir türk dili işlənsə, gözəl olar, ürəkaçan bir atmosfer yaranar.  

Hörmətli prezidentimizin bu müdrik kəlamları alimlərimizin bu istiqamətdə çalışmalarına 

qol-qanad verir, düzgün yol göstərir. Burada əsas məqsəd Türk birliyi deyərkən, türkdilli xalqların 

bir-birinin dilinə hörmətlə yanaşmaları və ortaq terminlər yaratmalarıdır ki, milli xüsusiyyətlərimizi, 

dünya türkləri arasında paylaşa bilmək üçün Ortaq Türk dilinin olması vacibdir. Mahmud Kaşğari 

deyərdi ki, “Türkün ürəyinə girmək üçün onunla onun dilində danışmaqdan başqa yol yoxdur.”  

Məlumdur ki, dil canlı bir varlıqdır və bu ortaq dil yaratma müddətinin də canlı şəkildə olması 

lazımdır. Bu baxımdan da Ortaq Türk dilinin yaradılması müddətini təbii qarşılamaq lazımdır. 

Azərbaycan xalqının böyük oğlu ulu öndərimiz Heydər Əliyevin türkdilli xalqlar üçün 

dediyi kəlamları nəzərinizə çatdırırıq: Müasir türk dünyası yeni yüksəliş mərhələsini yaşayır. Bu 

gün suverenlik əldə etmiş gənc türk cümhuriyyətlərinin bir sırada inamlı addımları türk dünyasının 

xoşbəxt sabahından xəbər verir.  

Ulu öndərimizin işlətdiyi çox qiymətli kəlamlardan, belə qənaətə gəlmək olur ki, 

qloballaşma dövründə siyasi, iqtisadi, mədəni əlaqələri türkdilli xalqlarla bərabər inkişaf etdirmək 

üçün ortaq dilə ehtiyac var.  

IX əsrin 80-ci illərində Krım-tatar ideoloqu İsmayıl bəy Qaspıralı Türk birliyi üçün “işdə, 

fikirdə, dildə bir” ideyasını irəli sürdü. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda Əli bəy Hüseynzadə, 

Türkiyədə Ziya Göyalp bu ideyanı yaşatdılar və inkişaf etdirdilər.  

Qeyd etmək istərdik ki, bu məsələnin 1926-cı il Bakı Türkoloji qurultayında gündəliyə 

düşməsinə baxmayaraq, istənilən nəticənin əldə olunmasına repressiya mane oldu. Sovet İttifaqı 

dağıldıqdan sonra müstəqil türk dövlətlərinin yaranması ilə Türkiyədə Uluslararası Türk dili 

qurultaylarında bu mövzu yenidən qaldırıldı.  

Bu məsələnin müsbət nəticə verməsi üçün təşkil olunan və olunacaq qurultaylara türkdilli 

mütəxəssislərin  dəvət olunması məqsədə uyğun olardı.  

Məlumdur ki, bəzi problemlərin həllində insan dilinə güc verir, danışıqlar aparır, söz 

xəzinəsindən bəhrələnməklə ünsiyyət fəaliyyətinə qatılır, hadisələri cilovlayıb öz istəyinə tərəf 

yönləndirməyə çalışır.  

İnsan fəaliyyətinin bütün sferalarını özündə əks etdirən danışıqdır. İstər beynəlxalq, istərsə 

də bəzi peşə sahələrində aparılan danışıqlar dillə bağlıdır.  

Dövlətlərarası münasibətlərin  qurulmasında və inkişaf etdirilməsində də canlı danışıqlar ən 

əhəmiyyətli vasitələrdən biri, daha doğrusu ən başlıcasıdır ki, bu proses dilin imkanları ilə 

formalaşır.  

Biz də düşünürük ki, türkdilli dövlətlərlə danışıqların aparılmasında Ortaq türk dilinə ehtiyac 

vardır. Ortaq türk dili dedikdə yeni bir dilin yaranmasını düşünmək doğru olmazdı. Bu ünsiyyət dilini 

elmi cəhətdən əsaslandırmaq üçün kökləri çox-çox qədimlərə gedən türk dillərinin tarixi 

qanunauyğunluqlarını və onların əsas inkişaf xəttinin müəyyənləşdirilməsi üçün orijinal yazılı abidələrin 

dil xüsusiyyətlərinin monoqrafik və sistemli şəkildə öyrənilməsinin əhəmiyyəti olduqca böyükdür.  

Ümumtürk yazılı abidələrinin fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi 

diaxronik tədqiqatlarda hələ də öz həllini gözləyir. Bu problemin həlli qarşıda duran ortaq türk 

dilinin yaradılması istiqamətində önəmli rol oynayacaq. 

Məlumdur ki, türk dillərinin inkişafında və müasir mərhələyə çatmasında onlara mane olan 

yad elementlərin mövcud olmasına baxmayaraq, onların qarşısı vaxtında alınmalıdır. 

Fəxrlə qeyd etmək olar ki, çox illər keçdikdən sonra müstəqillik qazanmış türkdilli dövlətlər 

gün-gündən güclənməkdədir. Onlar öz müqəddəratlarını özləri həll edirlər.  

Tarix göstərir ki, türk xalqlarının öz aralarında anlaşmaları heç vaxt problem yaratmamışdır.  

Bu anlaşma türkdilli ölkələrin Rusiya tərəfindən işğalına qədər rahat, maneəsiz davam etmişdir.  

Tam əminliklə deyə bilərik ki, yuxarıda qeyd olunan çətinliklər bir daha təkrar 

olunmayacaqdır.  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

169

Ortaq türk dilinin yaradılması istiqamətində çalışan mütəxəssislər qarşıya çıxan hər bir 

çətinliyə hörmətlə yanaşmalı, onlara öz münasibətlərini bildirməlidirlər.  

Türkiyənin Hacəttəpə Universitetinin professoru Şükrü Haluk Akalın qeyd edir ki, hazırda 

ortaq türk dilində bütün sahələr üzrə 1300 ortaq termin yaradılıb. Daha sonra alim qeyd edir ki, 150 

il ərzində dilimizə fransız, rus və alman dillərindən daxil olan alınma sözlər ortaq türk dilinin 

inkişafına mane olur. Yadda saxlamaq lazımdır ki. Dünya dövlətləri bir-biri ilə iqtisadi, siyasi, 

mədəni, elmi və s. əlaqələrini gün-gündən inkişaf etdirirlər. Bunların içərisində türkdilli dövlətlər də 

xüsusi yer tutur. Belə əlaqələrin inkişafında alınma sözlər həmişə olub, indi də olacaqdır. Biz 

düşünürük ki, mütəxəssislər bu sahədə hələ öz tutarlı fikirlərini irəli sürməyiblər. 

Qeyd etmək istərdik ki, türk dilli dövlətlərin hamısında terminologiya komitələri fəaliyyət 

göstərir. Bu gün adı çəkilən komitələr bir-biri ilə öz aralarında birgə termin məsələsinin həlli 

yolunda fikir mübadiləsi etsələr, çox çətinliklərə imza atmış olarlar. 

Məlumdur ki, Türk dünyasında Oğuzlar saylarına görə çoxluq təşkil edirlər. Bəzi 

mütəxəssislər Ortaq Türk dilinin Oğuz ləhcələrindən birinin olmasını təklif edirlər.  

Səbuhi ismində (Turançı) biri yazır ki, Oğuz ləhcələri arasında da istər dünya xalqları, 

istərsə də türk xalqları tərəfindən ən çox bilinən və mənimsənilən dil isə Türkiyə türkcəsidir. Ortaq 

Türkcə Anadolu türkcəsi olmalıdır. Yəni Ortaq Türkcə Anadolu ləhcəsinin üzərində inkişaf