I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

159

mədəni inqilab amili olan yeni əlifbaya Moskva dostluq yardımını göstərəcəkdir. Buna əmin 

olunuz. Mərkəzin ağzı ilə bu inqilaba qarşı çıxmaq istəsəniz, çox böyük səhv edərsiniz”. (4, 

s.61)Bunların hamısı onu göstərirdi ki, yeni əlifbaya keçməklə bağlı o dövrdə olan qaranlıq 

məqamlar, tarixin qaranlıq səhifələri hələ də açılmamışdır. Daşkənddə yeni əlifba ilə bağlı 

söhbətlərdən belə məlum olur ki, özbək və türkmən mütəxəssisləri yeni əlifbanın tərəfində olublar, 

ancaq qazaxlar yeni əlifbanı qəti surətdə qəbul etməyəcəklərini bildirmişlər. Bununla belə, qazaxlar 

məsələnin türkoloji qurultayda həll edilməsinin də əleyhinə olmamışlar.  

Ancaq Aşxabadda məsul şəxslərin Moskvaya getmələri və yeni əlifba ilə bağlı yığıncaqlarda 

iştirak etməmələri də sual doğurur. Bunu Xalid Səid Xocayevin yazdıqları bir daha təsdiq edir. O 

yazır: “... o zaman Türküstan Cumhuriyyətinin başında olanlar, daha doğrusu, cümhuriyyətin 

başında olanların yerində qalanlardan bir çoxu (Moskvaya getməyənlər – B.X.) yeni əlifba 

barəsində xalq və ictimai müəssisələr ilə əlaqədə bulunmamağı az istəyirlər və yaxud heç 

istəməyirlər. Bununla bərabər bizim, bilxassə Səməd Ağanın bu məsələdən dolayı xüsusi olaraq 

Türküstana gəlməsi bir çox ziyalıların nəzəri-diqqətini yeni əlifba üzərində cəlb etmiş, yeni əlifba 

tərəfdarlarını da xeyli canlandırmışdı. Bunun nəticəsi Birinci Türkoloji Qurultayda açıq, aydın hiss 

edildi”. (4, s.75). Daşkənddəki vəziyyət Səməd Ağamalıoğlunun rəhbərlik etdiyi heyətə məlum 

olduqdan sonra orada qalıb vaxt keçirməyə ehtiyac qalmır. Qarşıda heyəti yeni-yeni görüşlər 

gözlədiyi üçün Orenburq yolu ilə Qazaxıstan, Başqırdıstan, Tatarıstan ellərinə yollanmaq lazım 

gəlirdi. Bu barədə Xalid Səid Xocayev yazır: “Mən əfsus ki, bu səyahətdə (Qazaxıstan, 

Başqırdıstan, Tatarıstan ellərinə olan səyahətdə - B.X.) iştirak edə bilmədim. Çünki oktyabrın 

yeddisi idi (1924-cü ilin oktyabr ayının 7-si – B.X.), məktəblərdə artıq dərslər başlamışdı. Səməd 

ağadan izn alaraq Krasnovodsk yolu ilə Bakıya dönməyə məcbur oldum. Yuxarıda göstərilən üç 

cümhuriyyətdə görülən işlər ilə nəticələri barəsindəki məlumatı qeyd etmək vəzifəsini Xuluflu (Vəli 

Xuluflu – B.X.) yoldaş öz öhdəsinə aldı”. (4, s.75) Qazaxıstan, Başqırdıstan, Tatarıstan cümhuriy-

yətlərində yeni əlifba ilə bağlı görüləcək işlər və onların nəticələri barədə Vəli Xuluflunun 

yazdıqlarını əldə edə bilmədik. Yəqin ki, bu cümhuriyyətlərdə də yeni əlifba ilə bağlı maraqlı 

müzakirələr aparılmışdır.  

ƏDƏBİYYAT 

1.

  Aşmarin N. Çağırılacaq türkoloji qurultay haqqında bir neçə kəlmə. – “Kommunist”, 

№256 (1550), 9 noyabr, 1925 

2.

  Bartold V.V. Türkoloji qurultay münasibətilə. – “Kommunist”, №256 (1550), 9 noyabr, 

1925 

3.

  Çobanzadə B. Türkoloji qurultay. – “Kommunist”, №256 (1550), 9 noyabr, 1925 

4.

  Xocayev X.S. Yeni Əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım. Bakı, 1929 

5.

  Xəlilov B. Birinci Beynəlxalq Türkoloji Qurultay. Bakı, Elm, 1999 

6.

  Xəlilov B. Türkologiyanın intibah dövrü. Bakı, “Adiloğlu” nəşriyyatı, 2001 

7.

  Xəlilov B. Türkologiyaya giriş. Bakı, “Bakı Çap Evi” nəşriyyatı, 2013 

 

Buludkhan Khalilov 

 

Struggle for a new alphabet on the eve of the first Turkological Congress:  

notions of Grimea and Turkistan in 1924 

Summary 

The major points of discussions, advices and campaign works organized by the “New 

Alphabet Committee” on the eve of the first Turkological Congress among the people of Grime and 

Turkistan are reflected in the article. 

The author analyzes worthy deeds of Khalid Said Khojayev, Samad Agamalioglu, Bakir 

Chobanzadeh for the adoption of alphabet based on Latin seript for uniting Turkic nations, 

researches all factors of the allitude for alphabet reform existing among Turkic nations/ 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

160

Here, definite standpoints of Turkic people in favor and against the adoption of a new 

alphabet on latin seript are given special analysis. 

Key words: New Alphabet Committee, Khalid Said Khojayev, Samad Agamalioglu, Bakir 

Chobanzadeh, the first Turkological Congress. 

 

 

Nizami Xudiyev, fil.ü.e.d., prof. 

ADPU, Azərbaycan dilçiliyi kafedrası 

 

TÜRK DİLİ QURULTAYI  

(iştirakçının qeydlərı; 1992-ci il) 

Türkiyə Kültür bakanlığının (mədəniyyət nazirliyinin) keçirdiyi sürəkli (daimi) Türk dili 

qurultayına Azərbaycandan akademik Bəkir Nəbiyev, professorlar Ağamusa Axundov, Firudin 

Cəlilov, filologiya elmləri namizədi Lətif Kərimov və bu sətirlərin müəllifi dəvət olunmuşdu. 

Ankarada bizə daha üç həmyerlimiz – professorlar Türkan Əfəndiyeva, Kamil Vəliyev və filologiya 

elmləri namizədi Ələddin Əliyev qoşuldu. Onlar Türkiyənin müxtəlif universitetlərində mühazirələr 

oxuyurdular. 

Bakıdan təyyarə ilə Naxçıvana uçduq. Naxçıvandan Türkiyəyə keçmək təsəvvür elədiyimiz 

qədər də asan olmadı, gömrükxana rəsmiləşmədiyinə görə Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər 

Əliyevə müraciət etməli olduq. H.Əliyev bizi qəbul elədi və üç saata qədər davam edən 

söhbətimizdə Azərbaycanın bu günü, sabahı və gələcəyi ilə bağlı problemlər, elm və mədəniyyətin 

inkişafına aid aktual məsələlər ətrafında canlı fikir mübadiləsi keçirildi. Etiraf etməliyəm ki, Ali 

Məclisin sədrinin elmi-siyasi məlumatının genişliyi, məntiqinin dərinliyi hamımızı heyran qoydu. 

Türk xalqları arasında son zamanlar getdikcə güclənən yaxınlaşma, müxtəlif xarakterli əlaqələrin 

yaranması və inkişafı söhbətin əsas mövzusu idi. Və bu baxımdan qurultay bizim üçün elə bil 

Naxçıvandakı səmimi, işgüzar görüşdən başlandı. 

Nəhayət, Heydər Əliyevin köməyi ilə mayın 2-də səhər tezdən sərhədi keçdik… Türkiyə 

tərəfdə bizi xalqımızın dostlarından biri İbrahim Bozyel qarşılayıb İqdıra qədər müşayiət etdi. 

Sədərəklə Türkiyəni birləşdirən Ümid körpüsündən Türkiyənin Aralıq yaşayış məntəqəsinə qədər 

təxminən 25-30 km ikixətli yol çəkilirdi. Mayın 28-nə kimi qurtarması nəzərdə tutulan bu iş o qədər 

sürətlə, həm də keyfiyyətlə görülürdü ki, adam istər-istəməz öz bərbad yollarımızı göz önünə 

gətirirdi. Ankaraya səhər tezdən çatdıq. Kültür bakanlığının nümayəndələri bizi otelə gətirdilər. 

Mən gündən-günə inkişaf edən, gözəlləşən Türkiyəni necə təsəvvür edirdimsə, o cür, hətta ondan da 

artıq gördüm. Tarixi yazmaqdan daha çox yaratmağa meyili olan türkün keçmişi, bu günü, gələcəyi 

məni bir daha düşündürdü və xocamız, görkəmli türk filoloqu, eyni zamanda şairliyi olan Orhan 

Şaiq Gökyayın aşağıdakı misralarını xatırladım: 

Bu vatan – torpağın 

kara bağrında, 

Sıra dağlar kibi 

duranlarındır.  

Bir tarix boyunca 

onun uğrunda  

Kəndini tarixə 

verənlərindir… 

Qurultayda dünyanın bütün türk ölkələrindən, o cümlədən keçmiş ittifaqın Türk 

respublikalarından 400-dək dilçi alim iştirak edirdi. 

Türk dili qurultayı açış konuşmaları (plenar iclas) ilə başlandı: kültür bakanı Fikri Sağların 

çıxışını dinlədik. Başbakan Süleyman Dəmirəlin və Cümhurbaşkanı Turqut Özalın proqramda 

nəzərdə tutulmuş çıxışları üzürlü səbəbdən olmadı. Azərbaycandan B.Nəbiyev, K.Vəliyev və 

F.Cəlilov danışdılar. Burada söhbət əsasən türk xalqlarının mədəniyyətlərinin və dillərinin 

qarşısında duran aktual problemlər və onları həll etməyin ümumi prinsipləri barədə getdi. Bütün 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

161

çıxışlarda belə bir fikir öz əksini tapdı ki, türklər bu gün qarşısıalınmaz bir ünsiyyətə, sıx əlaqələrə, 

birləşməyə can atırlar və bu elə ehtiyacdır ki, bilavasitə gur bulaq kimi etnik təfəkkürdən çağlayıb 

gəlir. 

Sonra isə söhbətlər aşağıdakı üç bölmədə daha konkret mövzular ətrafında davam etdirildi: 

əlifba, orfoqrafiya və yazı dili (ədəbi dil). A.Axundovla F.Cəlilov əlifba, L.Kərimov orfoqrafiya, 

qalanlarımız isə yazı dili (ədəbi dil) bölməsində iştirak etdik. 

Əlifba bölməsində diqqət, ümumiyyətlə, bir məsələyə verilmişdi ki, bu da hazırda müxtəlif 

mübahisələrin, rəsmi qərar və göstərişlərin mövzusu olan ümumi türk əlifbası yaratmaq məsələsi 

idi. Həmin məsələ ətrafında gedən söhbətlər, aparılan polemikalar nəticəsində xüsusi qərar 

imzalandı. Burada qeyd olundu ki, 34 işarədən ibarət ümumi türk qrafik fondu qəbul edilsin və hər 

bir türk dili bu fond əsasında öz əlifbasını yaratsın. Eyni zamanda məsləhət görüldü ki, əgər bu və 

ya digər türk dilində iki səs arasında fonematik fərq yoxdursa (yəni onlar sözü sözdən 

fərqləndirmirsə), onlar ayrı-ayrı işarələrlə deyil, bir işarə ilə ifadə olunsun; bundan başqa ə-ö, sağır 

nun, h-x və s. səslərlə, onların bir-birinə münasibəti, işarələnməsi ilə bağlı müəyyən nəticələrə 

gəlindi. 

Görünür, təkcə Azərbaycandan gələn nümayəndələrin deyil, ümumiyyətlə, qurultayın gücü 

daha çox yazı dili (ədəbi dil) bölməsinə verilmişdi. Ümumi əlifba, ümumi orfoqrafiya məsələləri nə 

qədər mühüm əhəmiyyətə malik olsa da, ümumi ədəbi dil məsələsi bütün bunların hamısını ehtiva 

etdiyinə görə daha mühümdür. Bu bölmədə azərbaycanlı türkoloqlardan, artıq qeyd olunduğu kimi, 

əksəriyyəti iştirak edirdi: B.Nəbiyev, T.Əfəndiyeva, K.Vəliyev, Ə.Əliyev və mən. 

Məlum olduğu kimi, son illərdəki türkoloji qurultaylarda, yığıncaqlarda ümumi türk ədəbi dili 

məsələsi ya ümumiyyətlə, qoyulmamış, ya da bu məsələyə ötəri toxunulmuşdur. Odur ki, müzakirə 

olunası problemlər çox idi. 

Mübahisələrdən biri termin üzərində idi: necə deyilməlidir – «türk yazı dilləri (dili)», ya «türk 

ədəbi dilləri (dili)»? Müəyyənləşmiş ənənəyə görə, bizdə «ədəbi dil» terminindən istifadə olunur və 

bu zaman normalaşmış, üslub diferensiallığına malik həm şifahi, həm də yazılı dil (əslində, nitq) 

təzahürü başa düşülür; «yazı dili»ni isə biz, ümumiyyətlə, «yazının dili» mənasında işlədirik. 

Halbuki qurultayın sənədlərində sonuncu termin az qala «ədəbi dil»i əvəz edilir, eyni zamanda 

«ədəbi dil» anlayışı bizim adət etdiyimiz təsəvvürü müəyyən mənada dəyişdirir. Məsələ o qədər də 

sadə deyil. Türk dili tarixinin görkəmli tədqiqatçısı mərhum professor Əhməd Cəfəroğlu həmin 

terminlərdən heç birinə üstünlük vermir və arabir «mədəni dil» anlayışından istifadə edirdi. 

Görünür, burada söhbət məhz normalaşmış, az və ya çox üslub diferensiallığı olan həm yazılı, həm 

də şifahi dildən getməlidir. 

Yazı dili (ədəbi dil) bölməsində çox maraqlı məruzələr, çıxışlar oldu, məzmunlu mülahizələr 

söyləndi, bununla belə həmin sahənin bu cür ümumtürkoloji planda ilk dəfə diqqət mərkəzində 

durması özünü hiss etdirirdi, belə ki, bir sıra məsələlərdə qəti rəyə gəlmək hələ tez idi, polemikaları 

davam etdirməyə ehtiyac duyulurdu. 

Türk ədəbi dillərinin tarixi, eləcə də müasir problemləri ilə bağlı müəyyən məsələlər var idi ki, 

məni çoxdan düşündürürdü və çıxışımda məhz bu barədə bəhs etməyi qərara aldım. Hər şeydən 

əvvəl göstərdim ki, ümumi (ortaq) türk ədəbi dilinin həm nəzəri, həm də əməli ənənələri vardır – 

XIX əsrin ortalarından etibarən müxtəlif mədəniyyət mərkəzlərində türk ziyalıları ümumi türk 

dilində (ümumən türklər üçün) yazmağa çalışmışlar. Nəticə etibarilə İsmayıl bəy Qaspralının 

məşhur «Tərcüman»ı meydana çıxmış və XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərini əhatə edən 

mürəkkəb bir dövrdə nəşr olunub öz böyük tarixi missiyasını həyata keçirmişdi. Əlbəttə, ümumi 

türk ədəbi dili ayrı-ayrı türk ədəbi dillərini inkar etmir. Ona görə ki, ayrı-ayrı türk ədəbi dillərinin 

tarixi təcrübəsi, xüsusi mədəni-sosial bazası, coğrafi müəyyənliyi var və bütün bunlar türk ədəbi 

dillərini mövcud keyfiyyətində mühafizə edir. Lakin ayrı-ayrı türk ədəbi dilləri də ümumi (ortaq) 

türk ədəbi dilini inkar etmir, əksinə, onların inkişafına müxtəlif baxımdan təsir göstərir – müxtəlif 

səviyyəli türk ədəbi dillərinin qarşılıqlı əlaqələrini bilavasitə təmin etməklə, bir tərəfdən ədəbi dilin 

genetik əsaslarını möhkəmləndirir, ikinci tərəfdən müştərək zənginləşmə sferası açır… Mən təklif 

etdim ki, məsələnin düzgün nəzəri dərkindən irəli gələrək, bir sıra anlayışları dəqiqləşdirək: 

məsələn, azəri türk dili, qazax türk dili, özbək türk dili; yaxud, müvafiq olaraq, azəri türkcəsi, 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

162

qazax türkcəsi, özbək türkcəsi yerinə Azərbaycan türk dili, Qazaxıstan türk dili, Özbəkistan 

türk dili (yaxud, Azərbaycan türkcəsi, Qazaxıstan türkcəsi, Özbəkistan türkcəsi) işlədək 

(Türkiyə türk dili, yaxud Türkiyə türkcəsi termininə uyğun şəkildə) ki, burada müxtəlif türk 

xalqlarının vahid türk dili sisteminə, türk dil stixiyasına eyni hüquqla şərik olduqlarını hər dəqiqə 

sübut etməyə ehtiyac olmasın. Digər tərəfdən, «türkdilli xalqlar» və «türki dili» ifadələri yayğın 

və əslində, yanlış ifadələrdir və onların yerində, sadəcə olaraq, «türk xalqları» və «türk dili» 

ifadələri işlədilməlidir… 

Ümumi türk ədəbi dilinin tarixi zərurət olduğunu dərk etməklə yanaşı onun necə 

formalaşacağını irəlicədən aydın təsəvvür etmək də, heç şübhəsiz, böyük maraq doğurur… Mənim 

fikrimcə, ümumi türk ədəbi dilinin üç yolla formalaşması mümkündür: 

1) müasir türk ədəbi dillərindən birinin (birinci növbədə, Türkiyə türkcəsinin) ümumtürk 

ünsiyyəti vasitəsinə çevrilməsi ilə;  

2) müxtəlif türk regionları üçün xarakterik olan bir neçə (oğuz, qıpçaq, karluq-uyğur və s.) türk 

ədəbi dilinin variantının təşəkkül tapıb sonradan intensiv qarşılıqlı əlaqədə bir ədəbi dilə çevrilməsi 

ilə; 

3) türk xalqları arasında iqtisadi-mədəni əlaqələrin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq türk 

ictimaiyyətinin vahid ədəbi dil ehtiyacının meydana çıxması və müştərək nitq vərdişlərinə əsaslanan 

ədəbi dil quruculuğu ilə. 

Mənə belə gəlir ki, ümumi türk ədəbi dilinin reallaşması bu sahədə görüləcək konkret işlərdən 

də bu və ya digər dərəcədə asılıdır. Hər şeydən əvvəl, bizə müştərək (bütün türklər üçün nəzərdə 

tutulan) qəzetlər, jurnallar, radio, televiziya, məktəblər, müxtəlif şirkətlər və s. lazımdır ki, haqqında 

danışılan ümumi nitq vərdişləri formalaşsın. Bilavasitə linqvistik məzmunlu məsələlərə gəldikdə 

isə, burada heç şübhəsiz, elmi-nəzəri münasibət fəal olmalıdır: məsələn, türk ədəbi dillərində 

işlənən ərəb-fars mənşəli sözləri ucdantutma milli sözlərlə əvəz etmək özünü doğrultmur, heç 

olmasa ona görə ki, həmin sözlər türk ədəbi dillərinin müştərək leksik fondunun əhəmiyyətli 

hissəsini təşkil edir. Lakin elə düşünülməsin ki, türk ədəbi dilləri məhz qeyri-milli leksika hesabına 

«birləşir». V-X əsrlər qədim türk yazılı abidələrində alınma sözləri barmaqla saymaq olar, halbuki 

həmin abidələri bütün türklər eyni dərəcədə anlamışlar və ümumiyyətlə, türk ümumxalq dilləri 

arasındakı fərqdən daha azdır, müştərəklik isə əksinə çoxdur. Ona görə də ümumtürk ədəbi dilinin 

formalaşmasında türk ümumxalq dillərinin rolu heç zaman unudulmamalıdır – xalq dilində biz bir-

birimizi daha yaxşı başa düşürük… 

Ümumi (ortaq) türk ədəbi dili barədə qurultayın mövqeyi yazı dili (ədəbi dil) komissiyasının 

xüsusi qərarında öz əksini tapdı. Həmin qərarı komissiyanın sədri professor Əhməd Ərcilasun, 

sədrin müavini professor Bəkir Nəbiyev, katiblər doktor M. Fateh Kirişçioğlu, doktor Mehmet Gecə 

və müxtəlif türk xalqlarından olan mütəxəssislər imzaladılar. Qərarda göstərilir ki, türk xalqlarının 

qarşılıqlı əlaqələrinin güclənməsi, vahid məram və məqsəd müştərək ədəbi dilin formalaşmasına 

gətirib çıxarır. Ancaq onun qısa zamanda gerçəkləşdirilməsi, zorla ümumi dil yaradılması da 

mümkün deyil. Siyasət, iqtisadiyyat, turizm, təhsil kimi dil-xarici şərtlərin bu ehtiyacı özü-özündən 

duyulacaq və sürətləndirəcəkdir qənaətindəyik… Və bu qənaətdən çıxış edərək komissiya bir sıra 

konkret təkliflər verdi ki, bunlardan ən mühümü «bütün türklərə xitab edən» bir qəzet – «Türk dili» 

qəzeti nəşr etməkdən ibarətdir; məktəbin həmin baxımdan çox mühüm amil olduğunu nəzərə alıb 

«ümumiləşmə» hərəkatının, xüsusilə burada öz əksini daha intensiv tapıb «gənç türklərin» 

təfəkküründə möhkəm yer tutmasına çalışmaq tövsiyə edildi. Ali məktəblərdə müxtəlif türk ədəbi 

dillərindən seçilmiş, müxtəlif üslublara (xüsusilə bədii, elmi, rəsmi üslublara) aid mətnlərin 

müqayisəli təhlilinə diqqət yetirilməsi məsləhət görüldü. Komissiya belə bir fikri müdafiə etdi ki, 

türk dilləri üzərində çalışan mütəxəssislərin kəmiyyət və keyfiyyət yüksəlişinə nail olmaq, «bir 

bilim ordusu» yaratmaq lazımdır ki, bunsuz professional təfəkkürün mövcud dil proseslərinə 

nəzarətini həyata keçirmək mümkün deyil. Eyni zamanda gələcək türk dili qurultaylarında yazı dili 

(ədəbi dil) bölməsinin də öz növbəsində lüğət tərkibi, qrammatika, terminologiya, üslublar və s. 

sahələrə ayrılması qərara alındı. Bu da, şübhəsiz, daha konkret mövzular, problemlər ətrafında 

söhbət aparmağa imkan verəcək. 

Türk dili qurultayının qarşısına müzakirə olunan məsələlərlə bağlı, həmin qurultayın 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

163

sənədlərində qeyd olunduğu kimi, «ortaq həll yolları tapmaq və bu baxımdan dövlət siyasətinə 

dayanacaq qərarlar qəbul etmək» vəzifəsi qoyulmuşdu. Müxtəlif türk dövlətlərindən gəlmiş 

görkəmli mütəxəssislərin gərgin fəaliyyəti nəticəsində həmin vəzifə layiqincə yerinə yetirildi və 

növbəti qurultayların mövzuları da praktik olaraq müəyyənləşdirildi. 

Mən Azərbaycandan olan nümayəndələrin qurultaydakı işi ilə bağlı bir neçə kəlmə yazmağa 

ehtiyac duyuram. Azərbaycanlı alimlər ən müxtəlif məsələlər ətrafındakı müzakirələrdə olduqca 

aydın elmi mövqelərdən çıxış edir, ümumtürk marağını əks etdirirdilər. B.Nəbiyevin müdrikliyi, 

ünsiyyət mədəniyyəti, A.Axundovun aydın və güclü məntiqi, F.Cəlilovun əsaslandırılmış elmi 

mühakimələri, ümumiyyətlə, azərbaycanlı nümayəndələrin səviyyəli çıxışları dərhal diqqəti cəlb 

etdi. Türk televiziyası ilə nümayəndə heyətimizin bütün üzvləri dəfələrlə çıxış etdilər. 

Azərbaycanın etnik-kulturoloji mövqeyi elədir ki, Kiçik Asiya ilə Orta Asiya arasında keçid 

mövqeyi tutmaqla mədəniyyət ötürücüsü rolunu oynayır. Odur ki, ümumtürk dil proseslərinin 

«nizamlanma»sında azərbaycanlı türkoloqun üzərinə xüsusi vəzifələr düşür. Və mən əminəm ki, biz 

həmin vəzifələrin öhdəsindən gələcəyik. 

Ankaranı birinci dəfə idi ki, görürdüm. Möhtəşəm türk şəhəri məni heyran etdi, ürəyimi qürur 

hissi ilə doldurdu: bu şəhərdə türklüyün əzəməti duyulurdu… Atatürkün məqbərəsində olduq, 

Azərbaycan demokratik hərəkatının banilərindən biri M.Ə.Rəsulzadənin məzarını ziyarət etdik. 

Müsavat partiyasının rəhbəri Azərbaycan türkü Məmməd bəy Kəngərli və onun məsləkdaşları ilə 

həmsöhbət olduq, Türkiyədə müsavat partiyasının yaranması və M.Ə.Rəsulzadə haqqında onların 

xatirələrini dinlədik. Türk qonaqpərvərliyinin, qardaş istiqanlılığının şahidi olduq… 

Nəhayət, bütün bunlar sona çatdı və Kiçik Asiyanın Qərbindən Şərqinə yol başladıq – bir 

zamanlar bu yolu səlcuqlar Şərqdən Qərbə bir neçə əsrə keçmişdilər, biz isə saatlarla ölçülən vaxta 

gəldik. 

Mən qətiyyən o fikirdə deyiləm ki, türk dili qurultayı hər şeyi həll etdi, türkləri bütünlüklə 

birləşdirdi – belə deyil. Ancaq bu sahədə mühüm və zəruri, gözlənilən, ehtiyacdan irəli gələn bir 

addım atıldı. 

…Naxçıvana qayıdanda naxçıvanlıların bədnam qonşu ilə atışdığını gördük. Həmyerlilərimiz 

vətənlərini igidliklə müdafiə edir, düşmənə öz mənfur tarixi planlarını həyata keçirməyə imkan 

vermirdilər. Lakin Naxçıvandan Bakıya gedən yollar bağlanmışdı. Ona görə də bir neçə gün orada 

qalmalı olduq. Ali Məclisin sədri Heydər Əliyev yenə də işə qarışdı və çox keçmədi ki, Naxçıvan-

Bakı təyyarə marşrutu yenidən açıldı. Bu dəfə o, İran ərazisindən keçirdi. Həmin marşrutla uçan ilk 

təyyarə bizi Bakıya çatdırdı. 

Və mən hiss etdim ki, biz Bakıdan Ankaraya hansı inamla getmişdiksə, Ankaradan da Bakıya 

həmin inamla qayıtdıq – bu, türk xalqlarının birliyinə və gələcək xoşbəxtliyinə inam idi! Bu, vaxtilə 

təkcə adı dünyanı lərzəyə salan türkə inam idi – özümüzün özümüzə inamımız idi!… 

 

Summary 

İn this article it is spoken about the congress of the Turkic languages. İn the same time the 

importance of the congress is explained widely. Also it has been received an interesting result  and 

it has been given a wide scientific explanation of the congress. 

Key words:    Turkic languages, congress,culture, Haydar Aliyev,Orkhan Shaiq Kokyay, 

president Suleyman Demrel. 

 

 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

164

Nadir Məmmədli, fil.ü.e.d., prof. 

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti  

 

I BAKI TÜRKOLJİ QURULTAYIN MƏRUZƏLƏRİNDƏ VƏ XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ ƏRƏB 

VƏ FARS MƏNŞƏLİ TERMİNLƏRƏ MÜNASİBƏT 

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq ərəb və fars mənşəli terminlərin işlənməsində aşağıdakı 

səciyyəvi əlamətlər müşahidə edilir: 

1. Məhdud dairədə işlək olub, kəmiyyətcə üstünlük təşkil etməyən terminlər: nəfsi-əmmarə, 

kümeyti-bənan, məxarici-kəsirə, rüsumi-siyasət, məvaddi-nəbatiyyə,  maddeyi-əsliyyə, məfumi-

iləh, ismi-cins, ismi-əsas, müzaf, müzafün-iləyh, cümleyi-mötərizə, mübhəm zəmirlər, zəmir, 

mizanül-hərarə(t), müvəllidül-hümuz, məzrubfih, bəhr, cəzirə, bəhri-mühiti-kəbir və s. T.Hacıyevin 

fikrincə, ictimai-publisist anlayışın perifrastik ifadəsində izafət formasına daha çox yer verilir.