I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

etdirilməlidir. Türkiyə türkcəsində yad dillərdən alınma sözlər çıxarılmalı, həmin sözlərin dildən 

çıxması ilə yaranan boşluq isə digər Türk ləhcələrindən olan sözlə doldurulmalıdır.  

Bizə elə gəlir ki, bu kimi təkliflər mütəxəssislər tərəfindən əsaslandırılmış şəkildə müzakirə 

olunub öz düzgün həllini tapacaqdır.  

ƏDƏBİYYAT 

1.

  Hacıyev T. Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili, Bakı, 2013, s.4. 

2.

  

Rufat Rustamov 

The way to the common Turkish language 

Summary 

 

In the article is investigated the process of forming of common Turkish language. It is noted 

that Turkish language is one of the  most development  and  richest language in the  wgild and these 

languages are and very close to one  another in genealogical and tepological point of views. Their 

common  point is common vocabulary so, creation common Turkish language is the wast important 

problem. 

 

Key words: Turkish language, development, problem, topologic, tendency, common 

language, general meaning. 

 

 

Sayalı Sadıqova, fil.ü.e.d., prof. 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 

[e-mail] 

 

TÜRK DİLLƏRİNDƏ  ORTAQ TERMİNOLOGİYA VƏ 

 ORTAQ ÜNSİYYƏT PROBLEMİ  

Qloballaşma şəraitində dilin terminoloji qatında özünü göstərən daimi dəyişikliklər, 

yeniləşmə və zənginləşmə prosesi dillərin terminoloji sisteminə təsir göstərir. Terminologiyanın  

inkişafı cəmiyyətin inkişafı ilə sıx şəkildə bağlı olduğu üçün cəmiyyətdə baş verən hər bir dəyişiklik 

bu və ya digər şəkildə  dilin  leksik tərkibində  öz izlərini qoyur, burada  müəyyən şəkildə öz əksini 

tapır. Çünki elmi-texniki tərəqqi, ictimai-siyasi dəyişikliklər dildə anlayışlar vasitəsi ilə öz əksini 

tapır və dilin terminoloji leksikasını zənginləşdirir. Bütün dünya dillərində olduğu kimi türk 

dillərində  elm və texnikanın inkişafı, yeni anlayışların  meydana çıxması terminlərin sayca artımı 

terminologiyanın daha sürətlə artmasına şərait yaradır. Türkdilli ölkələrin  müstəqillik əldə 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

170

etməsindən və xarici  aləmlə birbaşa  təmasından sonra dilin  lüğət  tərkibinə  beynəlxalq termin – 

sözlərini  axını güclənir. Bu tipli terminlərin  türk mənşəli milli  terminlərlə  əvəzlənməsi, yeni  

terminlərin dilin daxili imkanları hesabına yaranması, dilin  arxaik mövqedə  dayanan terminlərin 

fəallaşması   da diqqəti cəlb etdi. Yeni dövlət sisteminin  yaranması, müstəqilliyin əldə edilməsi 

milli respublikalar qarşısında yeni imkanlar açdı. İctimai-siyasi həyatda   baş verən dəyişikliklər  

dilə, dilin lüğət tərkibinə, xüsusilə onun terminologiyasına təsirini göstərir və ortaq terminologiya 

probleminin həlli istiqamətində mühüm işlərin görülməsi zərurəti yaradır. Bu baxımdan 

tədqiqatlarda “ortaq türk dili”, “ortaq terminologiya” anlayışı ilə bağlı ümumi bir fikir  yoxdur. 

Bəziləri “ortaq türk dili” dedikdə, türk dilləri əsasında yaradılan  yeni  bir dilin yaradılmasının 

ictimai səbəblərini əsaslandırmağa çalışırlar. Bəxtiyar Kərimov və Şoəhməd Mutalov ortaq türk 

dilini yaratmağın riyazi formulunu verdikdən sonra  göstərirlər  ki, “dil problemlərinin təqdim 

edilən həllinin  üstünlüyü bundadır ki,  1) etnosların dilləri əsasında yaradıldığından, koyneni (ortaq 

türk dilini –S.S) onların yaradıldığı dialektlərin nümayəndələri xüsusi öyrənmə olmadan bu və ya 

digər dərəcədə anlayırlar; 2) o, hər hansı  bir etnik birliyin dili olmadığı üçün  onlardan heç birinə  

üstünlük vermir və beləliklə, dil siyasəti üzrə ixtilafın güclənməsinə yardım göstərmir; 3. yerli 

dillərdən birinin ümumməhəlli  dil kimi seçilməsində özbaşınalığı və bundan irəli gələn etnik  

çəkişmələri  aradan qaldırır; 4) keçmiş müstəmləkəçilərin dillərinin ümumməhəlli dil kimi tətbiqi 

məsələsini  və bununla da keçmiş  metropolidən mədəniyyət və təhsil sahəsindəki asılılığı aradan 

qaldırır” (2,47). 

 

Tədqiqatçıların  bir qismi  isə ortaq türk dili dedikdə, bütün türk dillərinin  vahid, ümumi 

prinsiplər əsasında qurulmasını  - ortaq əlifba, orfoqrafiya, terminologiya məsələlərini nəzərdə 

tuturlar. Göründüyü kimi, ortaq türk dili anlayışı  iki  mənada işlənir. 1. ortaq türk dili  - türk dilləri 

arasında ümumünsiyyət vasitəsi olan bir dil kimi  2)  ortaq əlifbası, orfoqrafiyası, terminologiyası 

olan ortaq türk dili kimi. Lakin bu o demək deyildir ki,  bütün türk dillərinin lüğət bazası əsasında  

vahid ortaq türk dili yaradılsın. Bu kökündən yanlış fikirdir.  Ortaq türk dili dedikdə, türk xalqları 

arasında vahid ünsiyyət vasitəsi kimi işlənə bilən  dil nəzərdə tutulur. Türk dillərində 

terminologiyanın yaradılması və zənginləşdirilməsi üçün ən əlverişli yol dilin daxili imkanları əsasında 

terminlərin yaradılmasıdır. Ona görə də elm və texnikanın müxtəlif sahələrində yeni anlayışların ifadəsi 

üçün terminlər yaradılarkən ən əvvəl milli dilin lüğət tərkibinə nəzər salmaq, onun daxili imkanlarından 

səmərəli istifadə etmək zəruridir. Çünki terminlərin yaradılması hər bir dilin özünəməxsus müstəqil söz 

yaradıcılığı prosesidir. Milliliyi təmin edən milli elmi terminologiya dilin daxili imkanları əsasında ter-

min yaradıcılığı prinsiplərinə uyğun yaradılmalıdır. 

Türk dillərinin daxili imkanları əsasında, dilin bilavasitə özünəməxsus söz yaradıcılığı üsulları ilə 

müəyyən anlayışın ifadəsi üçün müvafiq termin yaratmaq mümkün olmadıqda başqa dildən həmin 

anlayışı ifadə edən termin alınıb işlədilir. Buna görə də terminologiyada başqa dillərdən (rus və Avropa 

dillərindən) alınmış terminlər üstünlük təşkil edir. Belə terminlərin işlədilməsinə ehtiyatla yanaşmaq la-

zımdır. Son dövrlərdə elmin, texnikanın, iqtisadiyyatın, ictimai fəaliyyətin, daha geniş mənada ictimai 

quruluşla bağlı meydana gələn məfhumların ifadəsi üçün yeni-yeni terminlər alınır və  bu zaman dilin 

ən fəal və ən mütəhərrik bir qolunu təşkil edən terminoloji leksika daim zənginləşir. Xüsusən türk 

dillərinin funksional inkişafında    baş verən belə dəyişikliklər birbaşa onun terminologiyasına təsir edir. 

Bu baxımdan ortaq terminologiya məsələsi  öz həllini gözləyən problemlərdəndir. Çünki türk 

xalqlarının bir-birinə yaxınlaşması, bir-birini asan başa düşməsi üçün türk dillərində termin 

yaradıcılığının yeni istiqamətləri müəyyənləşdirilməlidir. 

Türk dillərində ortaq terminologiyanın yaradılması üçün birinci növbədə ortaq abidələrin lüğət 

tərkibini əhatə edən lüğətlər tərtib edilməlidir. Qədim türk yazılı abidələrinin bütün türk xalqlarına 

aid olduğunu, onların hələlik elmə məlum olan ilk yazılı kitabələri  hesab edildiyini,  qədim türk 

dillərinin əsasında  durduğunu, çağdaş türk xalqlarının ictimai-siyasi  həyatını əks etdirən leksik 

tərkibə malik olmasını nəzərə aldıqda çağdaş türk  dillərinin  leksik qatını  bu abidələrdən kənarda  

təsəvvür etmək mümkün deyil. Abidələrin dilinin təhlili türk dillərinin leksik qatının 

formalaşmasının  qədimliyini, hətta Orxon-Yenisey  abidələrinin yarandığı dövrdən də əvvəl 

mövcud olduğunu bir daha təsdiqləyir.  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

171

 

 

Burada adlandırma, normativlik ifadəsi və onun xüsusiyyətləri  o qədər  incə leksik-

semantik fərqlərlə bildirilir ki, bu abidələrin  tam sabitləşmiş, formalaşmış, fonetik-qrammatik və 

üslubi normalara malik olan  bir dildə  qələmə alındığına heç bir şübhə yaranmır.  Ona görə də türk  

dillərinin   leksik tərkibinin formalaşmasında bu abidələr xüsusi rol oynayır. Ümumtürk yazılı 

abidələrin təhlili göstərir ki, bu abidələrin  yarandığı ilk dövrlərdən başlayaraq türk dilləri öz inkişa-

fının  yüksək səviyyəsi ilə fərqlənmiş, zənginliyi ilə seçilmiş  və bu xüsusiyyətlərinə  görə də qonşu 

xalqların  bir çoxunun  dilinə bu və ya digər dərəcədə təsir göstərmişdir.  Bu təsirin reallaşması 

müxtəlif dildaxili proseslər  və dilxarici-ekstralinqvistik  faktorlarla bağlı olmuşdur. Belə ki, inkişaf  

etmiş dillərin qonşu dillərə və ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni əlaqələrlə bağlı olduğu xalqların 

dillərinə  təsiri təbii proses kimi qəbul edilir.  Təbii ki, leksik-qrammatik cəhətdən inkişaf etmiş türk 

dillərinin  areal baxımdan qonşu olan dillərə  təsiri izsiz qalmamış, onun özü də əks təsirə məruz 

qalmışdır. Buna görə də hələ qədim dövrlərdən  türk dilləri ilə qonşu olan dillərin  qarşılıqlı təsiri 

müşahidə olunmuş, onun izlərinə  müxtəlif dillərdə yazıya alınmış abidələrdə təsadüf edilmişdir.   

KDQ dastanlarının dili ilə ortaq türk abidələrinin  dili arasındakı ən böyük dil fərqlərinin üzə  

çıxması isə KDQ dastanlarının  artıq  nisbətən  diferensiasiya olmuş, nisbətən ayrılmış oğuz qrupu 

dilləri  elementlərinin  üstünlük kəsb etməsidir.  Dastanların  dilində sırf oğuz mənşəli, o cümlədən 

Azərbaycan dil xüsusiyyətlərini  daha çox özündə əks etdirən, müasir dövrdə də çoxlu sayda hərbi 

məzmunlu leksik vahidlərə rast  gəlmək olur. Belə sözlər işləndiyi dövrdən uzun əsrlər keçməsinə   

baxmayaraq səslənməsinə, semantikasına  və quruluşuna görə  müasir dilimizlə  uyğunluq təşkil 

edir. Məsələn, alay, gözçü (müşahidəçi), yaraq, yağı, sancaq (bayraq mənasında), çavuş (gözətçi), 

ağın (yürüş, hücum), aqınçı (döyüşçü, hücuma keçən əsgər), oxçu, çəribaşı (qoşun başçısı) və s. 

Lakin  abidələrin  dilində  öz dövrünün  inkişaf səviyyəsinə uyğun olan bir çox döyüş, savaş 

anlayışlarını  bildirən  sözlər də vardır ki, onlar müasir dilimiz üçün qanunauyğun və məntiqi olaraq  

arxaikləşmiş terminlərdir. Çünki həmin terminlərin ifadə etdiyi anlayışların- denotatların özləri 

arxaikləşmiş, həmin döyüş alət və vasitələri cəmiyyətin  inkişafı nəticəsində  istifadədən qalmış, 

sıradan çıxmışdır. Ona görə də ortaq terminologiyanın yaradılması zamanı abidələrdə işlənən, 

müasir dövrlə səsləşən ortaq sözlərdən istifadə edilməlidir. 

Məlumdur ki, dilimizin  lüğət tərkibi tarix boyu müəyyən dəyişikliklərə məruz qalmış, 

amma   öz nüvəsini qoruyub saxlaya bilmişdir.  Ümumtürk kontekstində götürülmüş Azərbaycan 

dilinin  sahə terminləri də  türk dünyasında ayrı-ayrı baxışlar  sisteminin hakimiyyət uğrunda 

mübarizənin  ilkin və  mükəmməl formalarının  yaranmasına və inkişafına söykənir. Türkdilli 

ölkələrdə  gedən ictimai-siyasi proseslər  dilin lüğət tərkibinə yeni terminlər  daxil olmasına və bu 

terminlərin  geniş işləklik qazanmasına  şərait yaratmışdır.  Türk dünyasının tarixi inkişafı qonşu 

xalqları da bu inkişafa biganə  qoymamışdır. Qonşu xalqlar  türklərdən  dövlət, idarəetmə, milli 

maraqlar üstündə qurulmuş  xarici əlaqələr  və digər sahələrdən  az şey mənimsəməmişlər.  Bu 

gerçəklik mənimsənildiyi kimi  həmin anlayışların  ifadəsi olan  terminlər də digər  xalqların dilinə, 

o cümlədən  də ərəb, fars, rus və Avropa  dillərinə də keçmiş, müəyyən  fonetik  fərqlər bu gün də 

işlənməkdədir.  Bu terminlərin  semantikasında  baş verən dəyişiklikləri, reterminləşməni  - 

terminin yenidən mənbə dilə qayıtmasını izlədikdən  sonra belə bir qənaət yaranır ki, türk dillərinin 

yayıldığı arealda  ilkin semantikasını bütün türk dillərində qorumuşdur. Türk dillərində yeni 

yaranan anlayışların ifadə edilməsi üçün sözdüzəltmə  vasitələrinin bütün arsenallarının 

 

terminologiyada  istifadə olunması  ilə yanaşı, bu sahədə  özünəməxsus termin yaradıcılığı  üsulları 

da vardır. Bu üsulların müəyyən qismini bir sıra əlamətlər əsasında təyin etmək olduğu halda, bir 

qisminin  ümumi şəkildə izahı çətinlik törədir və onlar istisnalar şəkilində qeydə alınır. Termin 

yaradıcılığının spesifik  cəhətlərini öyrənmək məqsədilə müxtəlif xarakterli  tədqiqat işləri 

aparılmışdır.  Belə tədqiqatların böyük bir hissəsi termin və söz yaradıcılığının  müqayisəli şəkildə 

öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Terminləşmə  prosesi dilin  terminoloji qatında özünü göstərən 

mühüm semantik hadisə hesab edilir.  Belə ki, cəmiyyətin  sürətli inkişafı ilə bağlı olaraq çoxlu 

sayda  yeni-yeni elmi texniki anlayışlar meydana çıxır ki, onların hamısını xüsusi dil vahidləri ilə  

operativ şəkildə ifadə etmək bəzən mümkün olmur.  Ona görə də  çox vaxt dildə artıq hazır şəkildə 

mövcud olan dil vahidlərinə yeni məna verməklə onlardan  yeni yaranan anlayışların  adlandırılması  

məqsədilə istifadə olunur.  Bu proses xüsusilə bu və ya digər  terminoloji  sahənin yenicə 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

172

formalaşdığı dövrdə daha fəal şəkildə özünü göstərir. Dünya dillərinin əksəriyyətində, o cümlədən  

müasir  türk dillərində sözlərin  yeni mənalar kəsb edərək -  terminləşərək  digər anlayışları da 

adlandıra bilmə prosesi yeni formalaşan  bir çox terminoloji sahələrdə daha aydın şəkildə müşahidə 

edilir. Yəni dildə mövcud olan sözlərin mənasında baş verən dəyişmələrlə bağlı terminin əsas 

mənasının qalması ilə yeni məna qazanaraq elm sahələrində işlənir.   Məsələn, informatika, 

aviasiya, logistika, hərbi sahə, hərb işi, hərbi maşın və mexanizmlər, hərbi-sənaye kompleksi müasir 

cəmiyyətin ən sürətli inkişaf edən sahələrindən olduğu üçün bu sahədə yaranan çox müxtəlif 

funksiyalı anlayışları ifadə etmək üçün dilin daxili imkanları,  xüsusən semantik üsulla söz 

yaradıcılığı öz aktuallığı və fəallığı ilə seçilir. Müasir türk dillərində onlarla yeni yaranan anlayışları 

ifadə etmək üçün dilimizin tarixi boyu fəal leksik qatda işlədilən söz və ifadələrə yeni məna 

çalarları verməklə yeni yaranmış anlayışları ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu, bir də onunla 

bağlıdır ki, çoxlu sayda yeni yaranan müxtəlif elmi-texniki anlayışları ifadə etmək üçün dilin digər 

terminyaratma üsulları kifayət etmir və dildə hazır şəkildə mövcud olan leksik vahidlərin ifadə 

etdiyi mənalar əsasında  anlayışların adlandırılması məqsədyönlü hala çevrilir. Bu zaman 

motivləşmə yolu ilə sözlərin ifadə etdiyi mənalardan biri əsasında terminlər yaradılır. Məsələn, 

hərbi terminologiyada ayrı-ayrı hərbi anlayışları ifadə etmək üçün dildə hazır şəkildə artıq mövcud 

olan  ağız, bölük, bölmə, açar, yuva, göz, daraq və s. sözlər terminləşmiş və müvafiq anlayışların 

adına çevrilmişdir. 

İstər qrammatik,  istərsə də leksikoqrafik baxımdan ən çox  araşdırılan ortaq türk ədəbi dili 

üçün ümumi terminoloji bazaların yaranmasında terminoloji tədqiqatların xüsusi rolu var. Tarixilik 

baxımından araşdırılan əsərlərə nəzər yetirdikdə ümumtürk arealının ümumi termin bazasının 

olduğu müşahidə edilir.  

Müasir dövrdə yeni nəzəri baxışların, konsepsiyaların inkişafı, inteqrasiya, qarşılıqlı əlaqələrin 

güclənməsi elm sahələrində terminoloji bazanın dinamikliyinə təsir göstərir. Cəmiyyətin bir çox 

fəaliyyət sahələrinə nüfuz edən qloballaşmanın dilə birbaşa təsiri nəticəsində leksikanın əsasını təşkil 

edən terminologiya dəyişir, yeniləşir. Elmi-texniki tərəqqi, ictimai-siyasi həyatın inkişafı 

terminologiyanın fasiləsiz olaraq dəyişməsini və inkişafını şərtləndirir. Cəmiyyətdə baş verən yeniliklər 

ictimai ünsür olan dildə əks olunur. Dilin inkişaf səviyyəsi, zənginləşməsi daha  çox elm sahələrində baş 

verən yeniliklərlə bağlıdır. Bu yenilikləri, elmi-texniki tərəqqini ifadə edən terminlər isə bütün türk 

dillərində həm dilin daxili imkanları, həm də alınmalar hesabına formalaşır. Yəni dilimizdə mövcud 

olan terminlərin heç də hamısı ümumtürk ümumi bazası əsasında yaranan sözlər deyil, onlarla 

yanaşı ərəb-fars və rus-Avropa ümumi bazaları əsasında yaranan xeyli sayda terminlər 

işlənməkdədir.  I Türkoloji Qurultayda Bəkir Çobanzadə termin yaradıcılığında əsaslanmalı 

olduğumuz üçüncü baza kimi Avropa ümumi bazasını göstərir və qeyd edir ki, “Terminologiya 

yaradarkən diqqət yetirməli olduğumuz üçüncü baza elmi anlayışlar, elmi nəzəriyyələr sahəsində 

ümumi istiqamət tutmağımız və bununla yanaşı, onların adlarının, terminlərinin Avropa tərzinə 

əsaslanmağımızdır” (3,180).  Müasir dövrdə də terminlər yaradarkən  ümumtürk söz bazasını nəzərə 

almaq yəni, bunun üçün türk xalqlarının bir-birinə ümumi yaxınlığı olan dialektlərinə və 

ümumiyyətcə, xalq dilinə əsaslanmaq zəruridir. Dilimizdə mövcud olan terminlərin heç də hamısı 

ümumtürk bazası əsasında yaranmamış, onlarla yanaşı ərəb-fars və rus-Avropa  bazaları da əsas 

mənbələrdir .  Hətta bu tendensiya müasir dövrümüzdə də aktualdır. Bunun isə müəyyən səbəbləri 

vardır. Buna görə də Bəkir Çobanzadə dildə işlənən əcnəbi terminlərin zəruriliyini “ümumiyyətlə, 

elm bir xalqın həyatı içərisində qapanmadığı kimi, elmi istilahlar da yalnız bir dilin çərçivəsi içində 

qalamaz” (4, 218) fikrini söyləyərək təsdiq edib əsaslandırır. Alim onu da qeyd edir ki, elmi və 

mədəni əlaqələr nəticəsində bir dilin başqa dillərdən termin alması yaxşı haldır, hətta elmin, 

mədəniyyətin nisbi üstünlüklərini göstərən hallardan birisidir. Bu tendensiya müasir dövrümüzdə də 

aktualdır. Birinci mənbə kimi qonşu türk  dillərindən,  ikinci mənbə kimi  Qərbi-Avropa  və rus 

dillərindən  terminlər alınır. Bir şərtlə ki, söz əvvəlində  diftonq olmasın və bütün alınmalar ahəng 

qanununa tabe etdirilsin:  Ümumiyyətlə isə türk xalqları birlikdə elmi terminologiyanı 

hazırlamalıdırlar. Bunun üçün  3 mənbə - fars, ərəb, ümumtürk və Avropa sözlərini əsas 

götürməlidir. Avropa mənşəli sözlərlə bağlı deməliyik ki, hamı bir mənbəyə əsaslanmalıdır. Yəni, 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

173

eyni siyasi, sosial və iqtisadi məziyyətlərə malik olan  türk dilləri üçün alınma termin  mənbələri  

təxminən eyni olmalıdır.  

Müasir Azərbaycan dili lüğət tərkibində ərəb-fars, rus dillərindən alınmış terminlərlə yanaşı, 

Avropa mənbəli terminlərin də müxtəlif kəmiyyət göstəricilərinə malik olduğunu müşahidə etmək 

mümkündür. Cəmiyyətimizdə baş verən bir sıra ictimai-siyasi, tarixi hadisələr, xüsusilə əsrin 

müqaviləsi-neft kontraktları və s. təbii olaraq Avropa mənşəli terminlərin dilimizə gəlməsini 

gücləndirmişdir. Maraqlı cəhət odur ki, həmin terminlərin bir qismi vasitəsiz alınmalardır. Yeni 

ictimai-siyasi və köklü dəyişikliklərlə bağlı terminologiyamıza, dilimizin lüğət tərkibinə yeni 

terminlər daxil olur və xalq tərəfindən mənimsənilir. Bütün bunlar beynəlmiləl xarakterlidir . 

Beynəlmiləl elmi terminlərin müasir dilimizdə artması, çoxalması, hər şeydən öncə, müxtəlif 

sistemli dillərdə yaranıb inkişaf edən elmlərin  qarşılıqlı əlaqəsini və inteqrasiyasını təmin edir ki, 

bu prosesdə də əvvəllər rus dili, indi isə Qərb konteksti, o cümlədən, ingilis dili mühüm rol oynayır. 

Deməli, türk dillərində terminoloji sistemin zənginləşməsində əsas mənbə olan rus dilinin təsir 

dairəsi azalmış, Qərbi Avropa dilləri, xüsusən ingilis dili  əsas mənbə olmuşdur. Azərbaycan dilində 

elmi terminlərin semantik sahəsinin təhlili göstərir ki, bu elmin son illərdəki inkişafı ilə əlaqədar 

onun müxtəlif sahələrinə aid terminlər sistemi yaranmışdır. Bu isə terminologiya daxilində semantik 

diferensiallaşma prosesi ilə nəticələnmiş,  müxtəlif sahələrlə bağlı terminlər  digər sahələr ilə 

ortaqlı-müştərək  terminləri sisteminin sabitləşməsi yolunda mühüm addım atılır. Məsələn: internet, 

menecer, bank, bankomat, referendum, ratifikasiya, plüralizm, qrant, sammit, bonus, investisiya, 

konsorsium, konvensiya və s. Ümumiyyətlə, türk dillərində işlənən terminləri aşağıdakı kimi 

qruplaşdırmaq olar: 

1. Türk dillərinin hər birinin sırf özünəməxsus terminləri. 

2. Türk dilləri üçün ortaq olan terminlər. 

3. Başqa dillərdən alınan terminlər. 

Deməli, ortaq terminologiyanın yaranması üçün birinci növbədə termin yaradıcılığında ortaq 

mənbələr müəyyənləşdirilməlidir. Bu mənbələrdə  dillərin daxili imkanları hesabına yaranan 

terminlər, alınmalar və onun mühüm hissəsini təşkil edən  beynəlmiləl terminlər əsas 

götürülməlidir. Belə alınmalar isə dillərin fonetik sisteminə və qrammatik quruluşuna uyğunlaşdırıl-

malıdır. Göründüyü kimi, türk dillərində ortaq terminlərin yaranma prinsipləri müəyyənləşdirilərkən iki 

mənbə əsas götürülməlidir:  

 

1. Ümumtürk bazası 

       

2. Beynəlxalq baza 

Ümumtürk bazası əsasında terminlər yaratmaq üçün birinci növbədə türk dillərində çoxdilli 

terminoloji lüğətlər tərtib olunmalıdır. Bu gün bu məsələ türk dillərində ən önəmli məsələlərdən biridir. 

Bununla yanaşı  sahə terminlərinin lüğəti tərtib edilən zaman hansı dillərin əhatə olunması problemi də 

həll olunmalıdır. Lüğətlərin tərtibi zamanı ayrı-ayrı sahə terminologiyalarının elmi-konseptual, nəzəri 

əsasları hazırlanır, terminlərin dəqiqliyinin, konkretliyinin və təkmənalılığın qorunmasına nəzarət edilir. 

Ona görə də ortaq terminoloji lüğətlərin  hazırlanması zərurəti yaranmışdır. Təyin edilmiş dillərin hər 

birinin müvafiq sahəyə aid terminləri seçilməlidir. Bunun üçün müəyyən elmi mərkəzdə ayrı-ayrı 

sahələr üzrə bütün türk dillərində istifadə olunan terminlər qeydə alınmalı və onların yazılış prinsipləri 

müəyyənləşdirilməlidir. Hazırda müəyyən sahələr üzrə Azərbaycan, türk, qazax, qırğız, özbək, qaqauz 

və türkmən dillərində dörd və beş dilli lüğətlər tərtib olunmalıdır. Bunlar ortaq bazanın formalaşması 

üçün zəmin yaradır. Bu lüğətlər tərtib olunan zaman terminlərin beynəlxalq variantları da nəzərə 

alınmalıdır. Məsələn, bu gün bütün türk dillərində Avropa dillərindən alınan ekspress, prasodiya, 

izomorfizm, kommunikasiya, disfemizm və s. terminləri uğurla işlənir. Ona görə də, türk dillərində or-

taq terminoloji lüğətlər tərtib edilən zaman ortaq beynəlxalq terminlər də əsas götürülməlidir. Ortaq 

terminologiya problemi  işığından yanaşdıqda, orfoqrafiya sahəsindəki problemlər daha çoxdur. 

Hazırda ən önəmli problemlərdən biri Türk xalqlarının əlifba problemini  həll etməkdir. Təbii, 

bütün türk xalqlarının  latın əsaslı  əlifbaya keçmələri ortaq türk dili  probleminin həlli yolunda 

atılmalı olan addımların yalnız birincisidir. Ortaq terminologiya baxımından  ən mühüm vəzifə türk 

dilləri  üçün çox vacib olan orfoqrafiya prinsiplərini müəyyənləşdirmək və onların  həyata